• صفحه اصلی
  • تحلیل وضعیت تاب آوری کالبدی منطقه شرق گیلان در برابر زلزله

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JSHSP-2301-2808 (R1) بازدید : 235 صفحه: 0 - 0

نوع مقاله: پژوهشی

تحلیل وضعیت تاب آوری کالبدی منطقه شرق گیلان در برابر زلزله

محورهای موضوعی : مخاطرات محیطی (طبیعی و انسانی) و سکونتگاههای انسانی

فاطمه یوسفی ویو 1 , مهرناز مولوی 2

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد برنامه ریزی منطقه ای دانشگاه گیلان
2 - استادریار و عضو هیئت علمی گروه شهرسازی دانشکاه گیلان

تاریخ دریافت : 1401/10/15 تاریخ پذیرش : 1402/01/31 تاریخ انتشار : 1403/09/01

کلید واژه: تاب آوری, تاب آوری کالبدی, منطقه شرق گیلان, تاب آوری در برابر زلزله,

چکیده مقاله :

تاب آوری شهری و منطقه ای، یکی از ملزومات زندگی پایدار انسان در طبیعت است. با توجه به تغییر و تحولات طبیعی ، اتفاقات گوناگون طی دوره‌های خاص و بعضا ناگهانی صورت می‌گیرد که اقتضای بقای طبیعت موجود است. از گذشته تا کنون روش های متعددی برای مقابله با خسارات بلایای طبیعی از جمله زلزله ابداع شده‌است و اکنون بهترین راه مقابله با این بحران، مدیریت بحران به روش تاب‌آور ساختن سکونتگاه‌های انسانی شناخته شده‌است. تاب‌آوری سکونتگاه ها باید تمامی عوامل مربوط به انسان و جامعه را در بر گیرد که شامل تاب‌آوری اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و نهادی است. این تحقیق به بررسی تاب‌آوری کالبدی سکونتگاه ها در برابر زلزله می‌پردازد و آسیب پذیری مناطق رارتبه‌بندی می‌کند. پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و توسعه ای، به لحاظ روش پژوهش توصیفی و به لحاظ گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای است. روش تحلیل در این پژوهش بر اساس تحلیل فواصل اقلیدسی مناطق از گسل ها و روش ویکور صورت گرفته است. سپس برای نتیجه گیری نهایی با استفاده از مدل مکانی نقشه های خروجی شاخص ویکور و نقشه خطرپذیری در برابر زلزله سکونتگاه های منطقه ادغام شده و ارائه گردیده‌است. هدف این پژوهش تحلیل میزان تاب‌آوری منطقه شرق گیلان در برابر زلزله و بررسی تبعات مختلف جلوگیری از آسیب‌پذیری سکونتگاه ها است. با توجه به زلزله خیز بودن شرق گیلان، این ناحیه از استان برای مطالعه انتخاب شده است. نتایج حاکی از آن است که شهرستان لاهیجان بیش ترین مقدار و شهرستان سیاهکل کمترین مقدار تاب آوری کالبدی را دارا هستند. جهت دستیابی به تاب آوری کالبدی در منطقه شرق گیلان راهبردهایی ارائه نموده ایم که مهم ترین آن ها شامل ایجاد طرح های مقاوم سازی در بناهای جدیدالاحداث و تقویت مقاومت بناهای بافت میانی و مراکز عومی و ایجاد دسترسی به فضای باز و هم چنین تقویت و احداث مراکز امدادی و درمانی و افزایش نفوذپذیری شهری است.

چکیده انگلیسی:

Urban and regional resilience is one of the necessities of a sustainable human life in nature. Due to natural changes and developments, various events take place during special and sometimes sudden periods, which are necessary for the survival of the existing nature. From the past until now, several methods have been invented to deal with the damages of natural disasters, including earthquakes, and now the best way to deal with this crisis is known as crisis management by making human settlements resilient. Resilience of settlements should include all factors related to humans and society, which include social, physical, economic and institutional resilience. This research examines the physical resilience of settlements against earthquakes and ranks the vulnerability of the areas. The current research is in terms of practical and developmental purpose, in terms of descriptive research method and in terms of collecting documentary and library information. The analysis method in this research is based on the analysis of the Euclidean distances of the fault zones and Vikor method. Then, for the final conclusion, using the spatial model, the output maps of Vikor index and the earthquake vulnerability map of the settlements in the region have been integrated and presented. The purpose of this research is to analyze the resilience of East Guilan region against earthquakes and investigate the various consequences of preventing the vulnerability of settlements. Due to the earthquake-proneness of East Guilan, this area of the province has been selected for study. The results indicate that Lahijan city has the highest amount and Siahkal city has the lowest amount of physical resilience. In order to achieve physical resilience in the eastern region of Guilan, we have presented strategies, the most important of which include the creation of retrofitting plans in newly constructed buildings and strengthening the resistance of middle-level buildings and public centers, and creating access to open space, as well as strengthening and building centers. relief and treatment and increasing urban permeability.

منابع و مأخذ:
_||_
متن کامل:
مقاله منطقه 9

تحلیل وضعیت تاب آوری کالبدی منطقه شرق گیلان در برابر زلزله *

 

 

چکیده

تاب آوری شهری و منطقه ای، یکی از ملزومات زندگی پایدار انسان در طبیعت است. با توجه به تغییر و تحولات طبیعی ، اتفاقات گوناگون طی دوره‌های خاص و بعضا ناگهانی صورت می‌گیرد که اقتضای بقای طبیعت موجود است. از گذشته تا کنون روش های متعددی برای مقابله با خسارات بلایای طبیعی از جمله زلزله ابداع شده‌است و اکنون بهترین راه مقابله با این بحران، مدیریت بحران به روش تاب‌آور ساختن سکونتگاه‌های انسانی شناخته شده‌است. تاب‌آوری سکونتگاه ها باید تمامی عوامل مربوط به انسان و جامعه را در بر گیرد که شامل تاب‌آوری اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و نهادی است.  این تحقیق به بررسی تاب‌آوری کالبدی سکونتگاه ها در برابر زلزله می‌پردازد و آسیب پذیری مناطق رارتبه‌بندی می‌کند. پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و توسعه ای، به لحاظ روش پژوهش توصیفی و به لحاظ گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای است. روش تحلیل در این پژوهش بر اساس تحلیل فواصل اقلیدسی مناطق از گسل ها و روش ویکور صورت گرفته است. سپس برای نتیجه گیری نهایی با استفاده از مدل مکانی نقشه های خروجی شاخص ویکور و نقشه خطرپذیری در برابر زلزله سکونتگاه های منطقه ادغام شده و ارائه گردیده‌است. هدف این پژوهش تحلیل میزان تاب‌آوری منطقه شرق گیلان در برابر زلزله و بررسی تبعات مختلف جلوگیری از آسیب‌پذیری سکونتگاه ها است. با توجه به زلزله خیز بودن شرق گیلان، این ناحیه از استان  برای مطالعه انتخاب شده است. نتایج حاکی از آن است که شهرستان لاهیجان بیش ترین مقدار و شهرستان سیاهکل کمترین مقدار تاب آوری کالبدی را دارا هستند.  جهت دستیابی به تاب آوری کالبدی در منطقه شرق گیلان راهبردهایی ارائه نموده ایم که مهم ترین آن ها شامل ایجاد طرح های مقاوم سازی در بناهای جدیدالاحداث و تقویت مقاومت بناهای بافت میانی و مراکز عومی و ایجاد دسترسی به فضای باز و هم چنین تقویت و احداث مراکز امدادی و درمانی و افزایش نفوذپذیری شهری است.

واژه­گان کلیدی: تاب آوری، تاب آوری کالبدی، تاب آوری در برابر زلزله، منطقه شرق گیلان

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*مقاله مستخرج از پایان نامه کارشناسی ارشد

 

مقدمه 

  بلایای طبیعی همواره به عنوان پدیده ای تکرار شونده در طول حیات بشر وجود داشته و در آینده نیز وجود خواهند داشت،  که در اغلب موارد تاثیرات مخربی بر سکونتگاه های انسانی گذاشته و تلفات سنگینی بر آنان وارد ساخته است(بهزادفر وهمکاران،1397).  هر اتفاق غیرمترقبه ناگهانی که موجبات تضعیف و از بین رفتن توانمندی های اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارات جانی ومالی، تخریب تاسیسات زیربنایی و کاهش زمینه های اشتغال در جامعه را فراهم آورد، به عنوان بلایای طبیعی شناخته می‌شود(آزاده و زارع،1395).  این خسارات  به ویژه در کشورهای رو به توسعه وارد شده  و شواهد موجود نیز حکایت از افزایش مداوم انواع بحران های طبیعی را از نظر شدت و فراوانی دارند. کشور ایران هم به لحاظ موقعیت جغرافیایی ویژه(ساختار ژئومورفولوژی و اقلیمی) در معرض انواع مخاطرات از قبیل سیل، طوفان، خشکسالی و به ویژه زلزله قرار دارد(نظم فر و پاشازاده،1397). در چنین شرایطی سکونتگاه ها و جوامع ساکن باید آمادگی لازم را برای هر گونه چالش و حادثه ای(اعم از طبیعی و انسانی) داشته باشند و آن چه که مهم است اراده و خیزش این شهرها و مدیریت شهری آن ها و حرکت گام به گامشان به سمت شهرهای آماده و نزدیک تر شدن به شهرهای تاب آور است(سرور و همکاران،1398). این در حالی است که  عمدتا شهرها و جوامع سکونتگاهی در مکان هایی ایجاد شده اند که به لحاظ مخاطرات طبیعی در معرض انواع مخاطرات طبیعی و یا به دلیل پیشرفت های تکنولوژی در معرض انواع سوانح انسان ساخت هستند. نگاهی که تا کنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته، نگاه مقابله ای و کاهش مخاطرات بوده است(شاهیوندی و همکاران،1396). زلزله به عنوان یکی از مهم ترین ناملایمات طبیعی زمین، همواره در مدت زمان کوتاهی، خسارات غیرقابل جبرانی را به پیکره سکونتگاه های بشری وارد ساخته است. امروزه با وجود پیشرفت های تکنولوژی و افزایش دانش و توانایی انسان در کنترل بلایای طبیعی، شهرها هنوز هم با خطر زلزله مواجه هستند و از این منظر آسیب پذیرند(آزاده و زارع،1395). آن چه زلزله را تبدیل به یک فاجعه‌ی مخرب می نماید، تقابل پدیده های انسانی و عوامل انسان ساز با این پدیده‌‌‌ی طبیعی می‌باشد. زلزله در سکونتگاه های انسانی باعث خسارات زیادی از لحاظ جانی و مالی شده و حاصل سرمایه گذاری های بلند مدت را از بین برده و هم چنین توسعه و پیشرفت کشور را به خطر می‌اندازد(خمر و رخشانی،1394). این خطر در طول سال های اخیر به علت افزایش پیچیدگی در محیط های ساخته شده و شهرنشینی با تمرکز بالا در مناطق زلزله خیز افزایش یافته است(Liu et al, 2018). وقوع زلزله، ناگهانی است و می تواند در سطح وسیعی از یک منطقه بازتاب داشته باشد و حتی مسائل ملی را تحت شعاع قرار دهد. در چنین شرایطی در نظر داشتن کاهش آسیب پذیری و مدیریت‌بحران ضروری است(محمدی و پاشازاده، 1396). بحث تاب آوری در مطالعات شهری و منطقه ای به دنبال کاهش آسیب های شهری مطرح شده است؛ در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب پذیری جوامع و تقویت توانایی های مردم و مدیریت شهری برای مقابله با خطرات ناشی از وقوع سوانح طبیعی است(سرور و همکاران،1398). در دانش و مطالعات شهری تاب آوری به معنای  ظرفیت یک سیستم برای جذب اغتشاش و در عین حال حفظ حالتی مشابه حالت اولیه و برای خودسازماندهی تعریف شده است(Simone et al,2021:3). استان گیلان به لحاظ قرارگیری در قلمرو چین خوردگی های آلپی، جز قلمروهای ناپایدار کره زمین محسوب می شود و پوسته جامد در حوضه این سیستم هنوز از نظر حرکات زمین‌ساخت به مرحله تعادل قطعی نرسیده است و می تواند یکی از کانون های ناپایدار و آسیب پذیر به حساب آید. ثبت 400خردلرزه با بزرگی3-1(MN)  و نزدیک به 150 زمین لرزه با بزرگی متوسط 5-3(MN)، توسط دستگاه‌های لرزه نگاری از سال 1385 تاکنون در استان گیلان، نشان از زمین ساخت جنبا و لرزه‌خیزی بالای این استان دارد(آزاده و تقوایی،1396). طبق بررسی‌های انجام شده طی سده چهارم قبل از میلاد تا سال 2019 میلادی ؛ بحران زلزله در منطقه شرق گیلان با شدت 3.5 تا 6.5 ریشتر اتفاق افتاده است(موسسه ژئوفیزیک مرکز لرزه نگاری کشور). بنابر آن چه گفته شد، پرداختن به این موضوع یکی از وظایف اصلی مدیریت شهری و منطقه‌ای است زیرا رسالت اصلی برنامه ریزی و مدیریت شهری، هدایت شهر به سمت توسعه‌پایدار و در جهت ارتقای کارایی شهر و افزایش رفاه عمومی می‌باشد. در این تحقیق قصد داریم میزان تاب آوری  سکونتگاه های محدوده مورد مطالعه در برابر زمین لرزه را بررسی نموده و سپس راهبردهایی در جهت توسعه پایدار  و راهکارهای منطبق با رویکرد تاب‌آوری و با توجه به ویژگی های خاص منطقه اولویت بندی وتبیین نماییم.

پژوهش حاضر به منظور ارائه راهبردی برای تاب آور ساختن شهرها و روستاها در برابر زلزله سعی می کند که با واکاوی مفاهیم و انطباق آن با مسائل عینی به تحلیل مسائل بپردازد. از این رو پرسش های زیر مطرح می شود:

1.       آیا محدوده مورد مطالعه(کشور ایران، منطقه شرق گیلان) در خطر زمین لرزه قرار دارد؟ این خطر به چه میزان است؟

2.       آیا منطقه شرق گیلان در برابر خطر زمین لرزه تاب آور است؟

3.       عوامل تاب آوری در برابر زمین لرزه در محدوده شرق گیلان کدام اند؟

4.       کدام عوامل نقش بیشتری در تاب آور ساختن جوامع سکونتگاهی محدوده شرق گیلان دارند؟

در جدول زیر پیشینه پژوهش آورده شده است:

جدول 1.  پیشینه پژوهش

 عنوان پژوهش و نویسندگان

روش تحقیق

نتایج

تحلیل فضایی تاب آوری اجتماعی سکونتگاه های روستایی در برابر مخاطره زلزله (روستاهای شهرستان آوج) (پوررمضان و همکاران1401)

روش انجام پژوهش توصیفی- تحلیلی است و گردآوری اطلاعات به روش اسنادی و میدانی است.

در نتیجه این پژوهش روستاهای دارای وضعیت مطلوب و متوسط و نامطلوب از نظر تاب آوری اجتماعی در برابر زلزله شناسایی شده اند.

نقش ملاحظات تاب آوری در توسعه متعادل فضایی استان گیلان (رشیدی و زالی(1399))

روش ویکور و استفاده از هم پوشانی لایه ها 

نتایج نشان داد که مناطق جنوب شرقی و جنوبی استان نامناسب ترین وضعیت را دارند.

 

تحلیلی مولفه های اجتماعی اثرگذار بر تاب آوری سکونتگاه های روستایی در مواجهه با سیلاب در روستاهای شرق گیلان(آمار و همکاران1399)

توصیفی- تحلیلی و جمع آوری اطلاعات اسنادی و مطالعات میدانی

نتیجه این پژوهش نشان داد دهستان های دهگاه، دریاسر، کجید بالاترین تاب آوری اجتماعی در برابر سیل را داراهستند.

تحلیل فضایی آسیب پذیری سکونتگاه های شهری و روستایی در برابر مخاطره زلزله (آزاده و تقوایی(1396))

استفاده از تحلیل های GIS  و تحلیل فاصله اقلیدسی 

فاصله نقاط شهری و روستایی از گسل های فعال و غیرفعال محاسبه شده و میزان خطرپذیری معین شده است.

ارزیابی ریسک و اولویت بندی مخاطرات محیط زیستی استان گیلان (غلامی امام مقدم و همکاران(1394))

از مدل آنتروپی برای وزن دهی گزینه ها و از مدل مقایسه ای تاپسیس و ویکور جهت اولویت بندی زیرمعیارها استفاده شده است.

نتایج نشان داد که از کل استان گیلان حدود 7درصد درطبقه بحرانی، 32 درصد در طبقه تهدید زیاد، 25 درصد تهدید متوسط،27 درصدتهدید کم و 9 درصد تهدید بسیار کم قرار دارد.

سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه های شهری قزوین (داداش پور و عادلی(1394))

روش این تحقیق توصیفی-تحلیلی-تطبیقی است و کتابخانه ای است و در مورد معيارهاي نهادي-اجتماعي، تحليل پرسشنامه صورت گرفته است.

نتايج اين پژوهش نشان داده است كه در بين ابعاد مختلف تاب آوري، مجموعه شهري قزوين به لحاظ ابعاد نهادي و سپس ابعاد كالبدي-فضايي وضعيت نامناسب‌تري دارد.

 

بررسی نقش مورفولوژی شهری در ایجاد تاب‌آوری سریع دربرابر سونامی(لئون و مارچ(2014))

شناسایی 9 پهنه با استفاده از روش های سناریونگاری زمین لرزه ای

اقدامات ضروری برای بهبود تاب آوری عبارت است از: ایجاد یا بهبود فضاهای تجمع عمودی یا افقی ایمن، بهبود وضعیت شبکه معابر، مدیریت موانع احتمالی تخلیه ایمن

 

در این پژوهش علاوه بر تحلیل فاصله اقلیدسی سکونتگاه های شهرستان های ناحیه شرق گیلان و ارائه نقشه پهنه بندی خطر زلزله ، میزان تاب آوری کالبدی سکونتگاه های سطح شهرستان در برابر زلزله سنجیده شده است و با استفاده از مدل مکانی و هم پوشانی لایه ها نقشه نهایی که نشان دهنده وضعیت تاب آوری کالبدی در برابر زلزله با استفاده از دو شاخص فاصله از گسل و رتبه‌بندی ویکور ارائه می شود.

مبانی نظری پژوهش: معنای لغوی واژه ( Resilience)  به (resaltar) یا (resilio) لاتین بر می‌گردد که به معنای بازگشت یا برگشتن برای حرکت دوباره است (Simone et al , 2021). هولینگ(1973) تاب‌آوری را به مثابه توانایی سیستم برای حفظ عملکردهای اساسی در رویارویی با آشفتگی‌ها، تعریف می کند. تعریف UNISDR یکی از تعاریف مورد پذیرش تاب‌آوری در مطالعه سوانح طبیعی است. این تعریف بیان می‌دارد که ظرفیت یک سیستم، جامعه یا اجتماع در معرض خطر برای سازگار شدن، مقاومت کردن یا تغییر برای رسیدن به سطح قابل قبولی ازعملیات و ساختار و ادامه آن است. این موضوع به نحوی تعیین می‌شود که سیستم اجتماعی قادر به سازمان‌دهی خود برای افزایش ظرفیت، آموختن از بلایای گذشته، حفاظت آتی بهتر و بهبود ارزیابی‌های کاهش امکان خطر دارد(بهزادفر و همکاران،1397).  به طور کلی تاب‌آوری دارای دو کیفیت است: کیفیت ذاتی (عملکرد در طول دوره غیر از بحران) و کیفیت انطباق پذیری(انعطاف پذیری و پاسخگویی در طول بلایا) (شکل1). تیرنی (2007)، رز (2004) و کاتر (2016) بین تاب آوری تطبیقی ​​و تاب آوری ذاتی تمایز قائل می شوند. تاب آوری تطبیقی ​​به فرآیند و نتیجه پس از رویداد مربوط می شود و تنها پس از یک فاجعه قابل اندازه گیری است. تاب‌آوری ذاتی اغلب ظرفیت تاب‌آوری نامیده می‌شود، یعنی ویژگی‌های ذاتی که یک جامعه یا یک منطقه را قادر می‌سازد تا به شوک‌ها پاسخ دهد و از آن بازیابی کند (فاستر، 2012). در تئوری، تاب آوری ذاتی را می توان قبل از یک رویداد اندازه گیری کرد و ممکن است به عنوان پایه ای برای بهبود تاب آوری شهری عمل کند. (Cariolet et al,2019). نمودار زیر (شکل2)مربوط به مقايسه دو جامعه با تاب‌آوري كم و زياد در طول فرايند ايجاد سانحه و بازيابي پس از  آن است، با توجه به نمودار در مي يابيم كه جوامع داراي تاب‌آوري بيش‌تر در طول زمان هزينه و انرژي كم‌تري براي بازگشت به حالت اوليه مي‌پردازند در حالي كه جوامع با تاب‌آوري كم‌تر براي بازگشت به حالت نرمال مستلزم تلاش بيش‌تري هستند؛ از آن جا كه وقوع سانحه براي جوامع و سكونتگاه‌هاي بشري امري جدايي ناپذير است ؛ برنامه‌ريزي و سرمايه‌گذاري روي تاب‌آور ساختن سكونتگاه‌ها امري ضروري به نظر مي‌رسد كه مي تواند در طول زمان از صرف انرژي و هزينه زياد جلوگيري كرده و باعث كاهش خسارات و ثبات سرمايه هاي مالي و جاني شود.

img0img0 

شکل1. نمودار عملكرد تاب آوري ذاتي و كاهشي در طول زمان(Cariolet at al,2019)و شکل2. نمودار مسير دو جامعه با تاب‌آوري كم و زياد در مواجهه با بحران(ماخذ: رفیعیان و همکاران، 1394)

بحث تاب‌آوری در مطالعات شهری و منطقه‌ای به دنبال کاهش آسیب‌های  شهری مطرح شده‌است. شهرهای تاب‌آور از طریق تعمیق درک ما از وضعیت موجود و حرکت به سمت راهکار‌های پایدارتر می‌توانند نقطه عزیمت مناسبی فراهم کنند(نامجویان و همکاران،1398). یکی از مزایای برنامه ریزی برای تاب‌آوری شهرها این است که نيازي به تمرکز بر روی الگوی خاص فرم شهری، یا توسعه شهری نیست. این انعطاف پذیری این اجازه را می‌دهد که با توجه به شرایط منحصر به فرد شهر و برنامه‌های توسعه، قدرت جوابگویی و توانایی انطباق وجود داشته باشد(احمدی و همکاران، 1399). تاب آوری یک رویکرد جدید در مهندسی زلزله است که بعد زمانی را برای پوشش مرحله بازیابی پس از رویداد معرفی می‌کند. همچنین دامنه را فراتر از ساختار واحد، به سیستم ها و جوامع گسترش می دهد. در مفهوم گسترده تر، تاب‌آوری مسائل فنی، سازمانی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی را در بر می گیرد. هدف آن به حداقل رساندن تلفات، تلفات اقتصادی و عملکردی، به نیاز جامعه یا سیستم آسیب دیده برای بازگشت به شرایط "عادی" در کوتاه ترین زمان ممکن گسترش یافته است(Maleki & Razavii,2014). تاب آوری شهری را می توان در پنج بعد طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و نهادی تقسیم کرد؛ در این پژوهش به بررسی تاب‌آوری کالبدی پرداخته ایم.

روش پژوهش 

روش شناسی دراین پژوهش به لحاظ هدف کاربردی و توسعه ای، به لحاظ روش پژوهش توصیفی و به لحاظ گردآوری اطلاعات اسنادی و کتابخانه ای است.  جمع آوری اطلاعات از طریق اسناد ملی و استانی شامل طرح های آمایش، طرح های جامع شهری، سالنامه های آماری و مقالات معتبر است. ابتدا با استفاده از داده های به دست آمده از اسناد و منابع، وضعیت موجود کالبدی در سکونتگاه های شرق گیلان بررسی می شود، سپس با تشکیل ماتریس تصمیم گیری و وزن دهی به روش آنترپی شانون ، مدل ویکور ایجاد می شود و رتبه بندی صورت می گیرد. سپس با تحلیل فاصله اقلیدسی نواحی مورد مطالعه از گسل ها میزان خطرپذیری هر ناحیه مشخص می شود. در نهایت نقشه پهنه بندی خطر زلزله و نقشه رتبه بندی ویکور به تفکیک شهرستان ها را با هم پوشانی لایه ها تحلیل کرده و نقشه نهایی تاب آوری کالبدی در برابر زلزله در منطقه شرق گیلان را تولید می کنیم، سپس می توانیم  با شناسایی و سنجش وضعیت تاب آوری در برابر زلزله محدوده ی مورد مطالعه می‌توانیم پیشنهاداتی ارائه نماییم. شکل زیر فرایند انجام پژوهش را نشان می دهد:

img0 

شکل3. مدل مفهومی پژوهش

روش راه حل توافقی و بهینه سازی چند معیاره (VIKOR)

تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره یکی از بهترین روش هایی است که برای حل مشکلات به کار می رود. از مهم ترین مدل های چند معیاره، مدل ویکور را می توان برشمرد که به منظور بهینه سازی سیستم های پیچیده چند معیاره به کار می‌رود. ویکور یکی از روش های تصمیم گیری برای حل یک مسئله تصمیم گیری گسسته با معیارهای نامتناسب واحد های اندازه گیری مختلف و متعارض که در سال 1988 میلادی توسط اپریکوویک و ژنگ ارائه گردید. مراحل این روش به شرح زیر است:

-       تشکیل ماتریس تصمیم گیری

-       بی مقیاس کردن ماتریس تصمیم گیری

-       تعیین بهترین و بدترین مقدار هر معیار به ترتیب برای معیارهای مثبت و منفی

-       محاسبه مقدار سودمندی و مقدار تاسف

-       محاسبه شاخص ویکور(آمار و همکاران، 1397).

 

قلمرو جغرافیایی پژوهش

استان گیلان در شمال کشور و با مساحتی حدود 14 هزار کیلومتر مربع واقع شده است. . ناحیه شرق گیلان با استان مازندران از شرق و با دریای خزر از شمال و هم چنین با استان قزوین از جنوب هم مرز است. این ناحیه دارای شش شهرستان هفده شهر و بیش از هزار و دویست سکونتگاه روستایی است(طرح جامع لاهیجان، 17:1392). (شکل5). جمعیت مستقر در این ناحیه تقریبا به طور مساوی در سکونتگاه های شهری و روستایی ساکن اند و با توجه به فواصل کوتاه شهری و روستایی و در هم تنیدگی سکونتگاه ها حوزه نفوذ و حوزه مداخله و هم چنین کارکرد نسبتا مشترک بهره می برند. در نقشه زیر وضعیت استقرار هر یک از شهرستان ها و مراکز سکونتی آورده شده است(طرح جامع لاهیجان، 17:1392). با توجه به لرزه خیز بودن این ناحیه شناخت گسل های اصلی موجود در آن اهمیت به سزایی دارد، در نقشه زیر گسل های منطقه و ناحیه قرار گیری هر کدام نشان داده شده است، گسل های اصلی این ناحیه گسل خزر، گسل لاهیجان و گسل جیرنده است(شکل6).

 

img0 

شکل5. موقعیت ناحیه شرق گیلان در استان(منبع: طرح ناحیه شرق گیلان، 1389) شکل6. نقشه های گسل های اصلی استان گیلان(منبع: روحی، 1396)

یافته­ها و بحث 

در این بخش از تحقیق ابتدا به توصیف داده ها و شاخص های مورد نظر پرداخته و سپس به تحلیل آن ها می‌پردازیم؛ لازم به ذکر است یافته های تحقیق از طریق محاسبات مجدد نگارندگان با استفاده از طرح های جامع شهری و طرح های هادی روستایی و آمار ارائه شده توسط بنیاد مسکن استان گیلان به دست آمده است.

وضعیت ابنیه: برای بررسی وضعیت ابنیه از سه زیر معیار میانگین قدمت بنا، میانگین قطعات ساخته شده و تعداد طبقات استفاده می‌کنیم؛ این زیرمعیارها از نوع منفی هستند و کاهش آن ها موجب تاب آوری بیش تر و آسیب پذیری کمتر می‌شود.

جدول 2. وضعیت ابنیه در مراکز سکونتگاهی در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

وضعیت ابنیه

ميانگين تعداد طبقات

1

4/1

2/1

1

1

04/1

ميانگين قدمت ابنيه(سال)

15

20

20

15

20

15

متوسط تراكم ساختماني(درصد)

67

87

95

76

56

49

کیفیت مراکز مسکونی: برای سنجش کیفیت مراکز مسکونی ، دو زیرمعیار سرانه واحد مسکونی و تراکم خانوار در واحد مسکونی در نظر گرفته شده است. سرانه واحد مسکونی هر چه بیش تر باشد موجب افزایش تاب آوری و کاهش آسیب پذیری است و معیاری مثبت است ولی تراکم خانوار در واحد مسکونی شاخصی منفی است و با کاهش آن، تاب آوری افزایش و آسیب پذیری کاهش می یابد.

 

جدول 3. کیفیت مراکز مسکونی در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

کیفیت مسکونی

درصد سرانه مسکونی

4/80

16/73

5/75

06/87

05/85

09/80

تراکم خانوار در واحد مسکونی

02/1

04/1

1

6/1

01/1

1

کاربری های پرخطر: در مواقع بحران، خصوصا بحران زمین لرزه که به نوعی تغییرات ایجاد شده پس از وقوع غیرقابل پبش بینی است و انواع جابجایی ها و شکستگی ها صورت می گیرد؛ وجود برخی از کاربری ها در داخل بافت شهر موجب خطرات احتمالی بیش تری می شود؛ این کاربری ها اعم از پمپ های بنزین و گاز و مراکز صنعتی هستند که با تغییر ایجاد شده احتمال بروز خطر را افزایش می دهند. و همانطور که مشخص است از شاخص های منفی هستند که کاهش آن ها مطلوب تر و باعث تاب‌آوری بیش تر می شود.

جدول 4. وضعیت مراکز پرخطر در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

تعداد مراکز پرخطر

9

13

18

9

4

12

وضعیت کاربری های امدادی- خدماتی: کاربری های امدادی خدماتی مورد نظر در مواقع وقوع بحران شامل کاربری های درمانی، انتظامی، آتش نشانی و اسکان موقت(کاربری ورزشی، فضای سبز و باز) می‌باشد. که همگی از شاخص های مثبت هستند و با افزایش مقدار آن ها تاب آوری افزایش و آسیب پذیری کاهش می یابد.

جدول 5. وضعیت مراکز امدادی- خدماتی در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

مراکز درمانی

تعداد مراكز درماني

2

20

10

3

2

7

سرانه مراكز درماني

4/0

7/0

6/0

3/0

2/0

6/0

ضریب توزیع مراکز درمانی(DQ)

4/0

4/1

9/0

3/0

05/0

06/0

مراکز اسکان موقت

تعداد مراکز اسکان موقت

10

50

18

6

7

4

سرانه مراکز اسکان موقت

7/6

2/3

6/4

8/5

7/4

8/2

ضریب توزیع اسکان موقت (DQ)

4/3

5/4

1/5

4/6

8/4

6/5

مراکز انتظامی

تعداد مراکز انتظامی

2

14

6

2

3

4

ضریب توزیع انتظامی(DQ)

5/1

1/2

6/1

8/0

5/0

1/1

مراکز آتشنشانی

تعداد مراکز آتش نشانی

1

3

4

1

2

4

ضریب توزیع آتش نشانی(DQ)

5/0

3/0

9/0

1/0

7/1

5/2

تراکم جمعیت: هدف از تاب آوری در برابر زمین لرزه حفظ و مراقبت از جمعیت ساکن در ناحیه آسیب دیده است. شاخص تراکم جمعیت شاخصی با جنبه منفی است که نشان می دهد هر چه تراکم جمعیت در یک ناحیه کمتر باشد تاب آوری آن بیش تر و آسیب‌پذیری آن کمتر است.

جدول 6. تراکم جمعیت در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

جمعیت(نفر)

110085

166346

143310

46975

43225

147399

مساحت(كيلومتر مربع)

418

413

318

967

416

1340

تراکم جمعیت(نفر بر کیلومتر مربع)

47/249

81/414

72/299

45/48

74/108

62/106

 

شبکه معابر: شبکه معابر درون شهری یکی از معیارهای مهم در بررسی تاب آوری در برابر زلزله است. شهر از دو مولفه فضا و توده تشکیل شده است که برای دسترسی به توده ها به فضا و یا معابر احتیاج است. هر مقدار که نفوذ پذیری در توده ها و بافت های شهر بیشتر باشد تاب آوری کالبدی افزایش و آسیب پذیری کاهش می یابد. یکی از مهم ترین مولفه های تاب آوری امداد رسانی است و وجود معبر مناسب برای رسیدگی به این امر از ویژگی های اساسی یک منطقه یا یک شهر تاب آور است. علاوه بر آن با توجه به پیوستگی سکونتگاه ها و حوزه نفوذ منسجم موجود در شهرستان های استان گیلان وجود معابر و مسیرهای بین شهری متعدد و مناسب نیز یکی از ملزومات تاب آوری و امداد رسانی در مواقع بحران است. بنابراین دو زیر معیار عرض شبکه معابر و تعداد مسیرهای بین شهری دو عامل با جنبه مثبت هستند که هر مقدار افزایش یابند موثرتر و مفیدتر خواهند بود.

جدول 7. وضعیت شبکه معابر و حمل ونقل در ناحیه شرق گیلان به تفکیک شهرستان ها

معیار

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

سیاهکل

املش

رودسر

شبکه معابر

میانگین عرض معابر شهری(متر)

20

20

16

14

14

20

تعداد مسیرهای حمل و نقل بین شهری

3

5

6

3

5

7

 

تحلیل یافته ها

1-       تحلیل وضعیت طبیعی تاب آوری در برابر زلزله بر اساس محاسبه فاصله از گسل

در ریاضیات فاصله اقلیدسی فاصله معمولی دو نقطه است که توسط فیثاغورس به دست می آید. فاصله دو نقطه p و q اندازه پاره خطی است که آن ها را به هم متصل می کند(pq).  در مختصات دکارتی اگر (p1,p2,p3, … , pn)=p و (q1, q2, q3, … , qn)=q دو نقطه در فضای اقلیدسی n بعدی باشند؛ آن گاه فاصله بین آن ها به صورت زیر تعریف می شود(آروین و کیانی،1378:1398):

 

img0 

(1)

 

برای انجام این بخش از پژوهش باید با استفاده از نرم افزار GIS به تحلیل فاصله اقلیدسی از گسل های موجود در منطقه بپردازیم ، ابتدا با استفاده از دستور زیر فواصل پر خطر تا کم خطر نشان داده می شود؛ که نقشه خروجی این فواصل را نمایش می‌دهد.    

Spatial Analyst tools / Distance/ Euclidean Distance       (2)

img0 

شکل7. نقشه پهنه بندی خطر زمین لرزه در منطقه شرق گیلان به تفکیک شهرستان

در ادامه با استفاده از دستور raster calculator ، نقشه به دست آمده به صورت فازی استاندارد سازی شد و فرمول استفاده شده در مورد این معیار از نوع فازی سازی افزایشی بوده است زیرا با افزایش معیار حالت بهینه تری را خواهیم داشت.

        (3)        F(x)=img0

img0 

شکل8. نقشه فازی شده خطر زمین لرزه در منطقه شرق گیلان به تفکیک شهرستان وشکل9. نقشه پهنه بندی خطر زمین لرزه به تفکیک فواصل 0 تا 75کیلومتر از گسل ها در منطقه شرق گیلان

نقشه فازی سازی شده میزان خطر زلزله را بر اساس ارزش گذاری عددی بین صفر تا یک نشان می دهد، با استفاده از این نقشه می توانیم به طبقه بندی مجدد فواصل مورد نظر از گسل پرداخته و میزان خطر زلزله را در فواصل مشخص به دست آوریم. نقشه شماره(9) طبقه بندی مجدد فاصله از گسل را از صفر تا 75 کیلومتر نشان می دهد. سپس، مساحت هر یک از طبقات خطر نسبی زلزله محاسبه شده است، شهرستان رودسر و املش در کمترین فاصله از گسل قرار گرفته اند.

جدول 8. مساحت نسبی هر فاصله از گسل در شهرستان های شرق گیلان

مساحت نسبی هر شهرستان در فواصل مورد نظر

احتمال خطر زلزله(درصد)

فاصله از گسل

آستانه اشرفیه

لاهیجان

لنگرود

املش

سیاهکل

رودسر

100-80

15-0

0%

45%

52%

63%

48%

80%

80-60

30-15

16%

31%

19%

27%

37%

11%

60-40

45-30

29%

12%

16%

0%

15%

9%

40-20

60-45

31%

7%

13%

0%

0%

0%

20-0

75-60

24%

5%

0%

0%

0%

0%

2-       تحلیل وضعیت کالبدی تاب آوری در برابر زلزله در سکونتگاه های شرق گیلان 

تشکیل ماتریس تصمیم گیری: برای تشکیل این ماتریس داده های مربوط به هر شاخص و زیر معیار را در ستون ها و به ردیف شهرستان ها وارد می کنیم، روش ما در استاندار سازی داده ها روش" مجذور هر ستون و تقسیم هر مقدار بر جذر مجموع ستون آن" است.

جدول 9. ماتریس تصمیم گیری نرمال شده

 

تراکم جمعیت(S)

کیفیت مسکونی(R)

وضعیت ابنیه(Q)

شبکه معابر(T)

وضعیت کاربری های امدادی-خدماتی(F)

شهرستان

تراکم جمعیت شهرستان

تراکم خانوار در واحد مسکونی

سرانه مسکونی

تعداد طبقات

قدمت ابنیه

تراکم ساختمانی

عرض معابر شهری

تعداد مسیر حمل و نقل بین شهری

تعداد درمانی

سرانه درمانی

ضریب توزیع درمانی

 

 

S1

R1

R2

Q1

Q2

Q3

T1

T2

F1

F2

F3

آستانه 

A

25/105

38/0

49/33

37/0

20/5

94/24

31/9

73/0

17/0

09/0

09/0

لاهیجان

B

98/290

39/0

73/27

72/0

24/9

05/42

31/9

02/0

8/16

07/1

13/1

لنگرود

C

92/151

36/0

53/29

53/0

24/9

14/50

96/5

91/2

20/4

44/0

47/0

سیاهکل

D

97/3

92/0

57/31

37/0

20/5

09/32

56/4

73/0

38/0

05/0

05/0

املش

E

20

37/0

48/37

37/0

24/9

42/17

56/4

02/2

17/0

02/0

0

رودسر

F

22/19

36/0

23/33

40/0

20/5

34/13

31/9

96/3

06/2

2/0

0

 

 ادامه جدول 9.

 

 

وضعیت کاربری های امدادی-خدماتی(F)

کاربری پرخطر(D)

شهرستان

 

تعداد اسکان موقت

سرانه اسکان موقت

ضریب توزیع اسکان موقت

تعداد انتظامی

ضریب توزیع انتظامی

تعداد آتش نشانی

ضریب توزیع آتش نشانی

تعداد کاربری پرخطر

 

 

F4

F5

F6

F7

F8

F9

F10

D1

آستانه 

A

82/1

8/3

93/0

25/0

67/0

14/0

08/0

84/2

لاهیجان

B

5/45

87/0

64/1

12

31/1

25/1

03/0

92/5

لنگرود

C

86/5

8/1

1/2

21/2

76/0

22/2

25/0

35/11

سیاهکل

D

65/0

85/2

31/3

25/0

19/0

14/0

0

84/2

املش

E

89/0

87/1

86/1

55/0

07/0

25/1

9/0

56/0

رودسر

F

29/0

66/0

54/2

98/0

36/0

22/2

2

05/5

 

وزن دار کردن ماتریس نرمال: در این مرحله پس از بی مقیاس سازی مقادیر مربوط به هر شاخص باید اهمیت نسبی شاخص ها نسبت به یکدیگر را مشخص نماییم؛ برای این کار بسته به روش انتخابی برای امتیازدهی به شاخص ها چهار روش عمده وجود دارد(آنتروپی شانون، روش LINMAP، روش کمترین مجذورات موزون و روش بردار ویژه) که ما در این پژوهش از روش آنتروپی شانون که برای ارزیابی با ماتریس تصمیم گیری استفاده می شود، بهره خواهیم برد. ایده اصلی روش وزن دهی به روش آنتروپی شانون  بر این پایه استوار است که هرچه پراکندگی در مقادیر یک شاخص بیش تر باشد آن شاخص از اهمیت بیش تری برخودار است. بنابراین برای محاسبه اوزان شاخص ها به ترتیب زیر عمل می کنیم(m  تعداد گزینه ها است): 

img0 =img0و              و K= img00.5581            img0= -kimg0*ln img0)           وDj= 1-Ej     (4)

Ej  مقدار آنتروپی شاخص j ام را نشان می دهد. مقدار dj عدم اطمینان یا درجه انحراف را برای شاخص jام بیان می کند و از آنجایی که روش آنتروپی شانون بیش ترین وزن را به شاخص با بیشترین درجه انحراف می دهد لذا خواهیم داشت:

Wj=img0   (5)

جدول 15. ماتریس وزنی شاخص ها

WS1

WR1

WR2

WQ1

WQ2

WQ3

WT1

WT2

WF1

WF2

73/0

011/0

001/0

005/0

005/0

013/0

007/0

022/0

123/0

083/0

ادامه جدول 15.

WF3

WF4

WF5

WF6

WF7

WF8

WF9

WF10

WD1

122/0

156/0

021/0

009/0

122/0

039/0

042/0

109/0

035/0

 

حال که وزن هر شاخص را مشخص کردیم، می توانیم ماتریس نرمال وزنی(جدول 16) را با ضرب وزن شاخص ها بر اعداد هر بخش از ماتریس نرمال به دست آوریم.

 

 

جدول 16. ماتریس نرمال وزنی

 

WS1

WR1

WR2

WQ1

WQ2

WQ3

WT1

WT2

WF1

WF2

A

644/7

004/0

021/0

002/0

028/0

329/0

062/0

016/0

021/0

007/0

B

133/21

004/0

018/0

004/0

051/0

555/0

062/0

045/0

068/2

089/0

C

033/11

004/0

019/0

003/0

051/0

662/0

040/0

065/0

517/0

037/0

D

288/0

01/0

020/0

002/0

028/0

424/0

030/0

016/0

047/0

004/0

E

452/1

004/0

024/0

002/0

051/0

230/0

030/0

045/0

021/0

002/0

F

396/1

004/0

021/0

002/0

028/0

176/0

062/0

088/0

253/0

016/0

جمع

946/42

031/0

124/0

014/0

237/0

377/2

286/0

275/0

926/0

155/0

ادامه جدول 16.

 

WF3

WF4

WF5

WF6

WF7

WF8

WF9

WF10

WD1

A

011/0

286/0

081/0

008/0

030/0

026/0

006/0

009/0

100/0

B

138/0

110/7

018/0

015/0

472/1

051/0

053/0

003/0

209/0

C

057/0

921/0

038/0

019/0

270/0

030/0

094/0

028/0

401/0

D

006/0

102/0

060/0

030/0

030/0

007/0

006/

0

100/0

E

0

139/0

040/0

017/0

068/0

003/0

053/0

099/0

020/0

F

0

046/0

014/0

023/0

120/0

014/0

094/0

214/0

178/0

جمع

123/0

603/8

251/0

112/0

990/1

131/0

305/0

352/0

009/1

تعیین شاخص مطلوبیت(s) و شاخص نارضایتی(R): در این مرحله، با توجه به مقادیر مثبت و منفی محاسبه شده در مرحله قبل، فاصله هر یک از گزینه ها از راه حل ایده‌آل و سپس حاصل جمع آن ها برای ارزش نهایی بر اساس روابط زیر محاسبه می شود. به بیانی، در این مرحله سودمندی و ضرر حاصل از انتخاب یک گزینه به منزله رتبه برتر محاسبه می شود. مقادیر حداقل برای هر دو مقدار معرف کمترین فاصله از راه حل ایده‌آل (گزینه برتر) است که کم‌ترین ضرر و بیش ترین سودمندی را همراه دارد(خدادادی و همکاران، 1398).

        (6)        Si= img0    و Ri= MAXimg0 

 (F*i= بزرگ ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون و fij= عدد گزینه مورد نظر برای هر معیار در ماتریس نرمال وزنی و fi-= کوچک ترین عدد ماتریس نرمال وزنی برای هر ستون)

جدول 19. : محاسبه مقادیر شاخص مطلوبیت و شاخص نارضایتی

 

R

S

 

تعیین کوچک ترین و بزرگ ترین مقدار S وR

 

A

152/0

866/0

کوچک ترینS

S*

207/0

B

108/0

207/0

بزرگترینS

S-

932/0

C

138/0

648/0

کوچکترینR

R*

108/0

D

156/0

923/0

بزرگترینR

R-

156/0

E

156/0

862/0

تفاضلS

S*-S-

725/0-

F

158/0

717/0

تفاضلR

R*-R-

048/0-

 

محاسبه مقدار Q و رتبه بندی نهایی گزینه ها:

(7)               Qi=vimg0+(1-V)img0

        

در نهایت بیش ترین مقدار Q به عنوان بهترین گزینه انتخاب می شود. (V: عدد ثابت 0.5)

بر اساس فرمول بالا مقادیر شاخص ویکور را در جدول زیر آورده و سپس رتبه بندی شهرستان ها در تاب آوری در برابر زلزله بر اساس ویژگی های کالبدی سکونتگاه ها را نمایش می دهیم:

جدول 20. مقادیر شاخص ویکور گزینه ها و رتبه بندی شهرستان ها بر اساس شاخص ویکور 

 

Q

رتبه

شهرستان

img0 

شکل10. نقشه رتبه بندی تاب آوری شاخص ویکور

A

087/0

1

لاهیجان

B

1

2

لنگرود

C

383/0

3

رودسر

D

0

4

آستانه اشرفیه

E

048/0

5

املش

F

128/0

6

سیاهکل

در نقشه شماره(10) رتبه بندی تاب آوری کالبدی بر اساس شاخص ویکور انجام شده است که نشان می‌دهد،شهرستان لنگرود بیش ترین میزان و شهرستان سیاهکل کمترین میزان تاب آوری کالبدی در برابر زلزله را داراست، اما این تحلیل کافی نمی باشد زیرا از نظر زمین شناسی و وجود گسل ها هر شهرستان وضعیت ویژه ی خود را داراست. بنابراین با استفاده از تحلیل فواصل اقلیدسی از گسل و هم پوشانی این دو لایه به تحلیل نهایی دست خواهیم یافت.

هم پوشانی لایه ها: برای ایجاد مدل مکانی نیاز به دو نقشه شاخص ویکور و نقشه فاصله اقلیدسی از گسل ها داریم. این دونقشه خروجی دو معیار کالبدی و طبیعی در این پژوهش هستند. برای رسیدن به نتیجه نهایی باید از نرم افزار GIS و هم پوشانی لایه ها (overly fuzzy ) استفاده کنیم. برای این کار ابتدا هر دو نقشه را به صورت رستری و فازی تهیه می کنیم.

ü       اپراتور فازی gamma

مناسب ترین روش در مطالعات علمی روش گاماست، زیرا از ترکیب اپراتور sum و اپراتور product ایجاد شده است و روشی متعادل است.  فرمول زیر نحوه کار این روش را نشان می دهد.( توان گاما: 0.7 در نظر گرفته شده است)

img0 

شکل11. نقشه های ورودی مدل مکانی

(8)img0=img0 img0

img0 

img0 

شکل12. نقشه نهایی فازی تاب آوری ناحیه شرق گیلان در برابر زلزله و  شکل13. نقشه نهایی پهنه بندی تاب آوری کالبدی در برابر زلزله در منطقه شرق گیلان

نقشه فازی ارزش مناطق یا میزان تاب آوری مناطق را بر اساس اعدادی بین صفر و یک نشان می دهد به طوري كه هر چه به يك نزديك تر شويم تاب آوري افزايش مي يابد،  برای تحلیل بهتر این نقشه نقشه طبقه بندی شده را تولید کردیم. طبق نقشه بالا میزان تاب آوری کالبدی در برابر زلزله مشخص شده است؛ در حالت کلی این میزان در جنوب ناحیه کمتر و در شمال آن بیش تر است. اگرچه میزان تاب آوی کالبدی در کل ناحیه از کیفیت پایینی برخوردار است که عوامل نحوه استقرار گسل ها و وضعیت کالبدی سکونتگاه ها  توامان در این امر موثر بوده است. بنابراین منطقه شرق گیلان از لحاظ کالبدی در برابر زلزله آسیب پذیر است. برای کاهش آسیب پذیری آن لازم است مولفه های موثر در بهبود تاب آوری کالبدی را ارتقا دهیم.

 نتیجه­گیری     

بر اساس یافته های پژوهش و نتایج تجزیه و تحلیل یافته ها می توانیم نقاط قوت و ضعف هر شهرستان را موررد ارزیابی قرار دهیم:

شاخص های تعداد طبقات و تراکم ابنیه و هم چنین درصد سرانه مسکونی و تراکم خانوار در کل ناحیه شرق گیلان دارای وضعیت نسبتا مناسبی هستند و می توان گفت ناحیه همگن می باشد. قدمت ابنیه در کل محدوده بین 15 تا 20 متغیر است که می تواند تهدیدی در زمان بحران زلزله محسوب شود. شهرستان های لاهیجان و لنگرود و رودسر دارای نفوذ پذیری بالاتری نسبت به دیگر شهرستان ها هستند به طوری که تعداد مسیرهای بین شهری و مسیر های جایگزین در مواقع لزوم می توانند عامل موثری در دسترسی به خدمات امدادی باشند. شبکه معابر درون شهری در شهرستان های لنگرود و رودسر و املش در وضعیت نامناسبی قرار دارد که یکی از نقاط ضعف و تهدید در تاب آوری کالبدی به حساب می آید. شهرستان سیاهکل دارای خدمات امدادی و درمانی و هم چنین مراکز اسکان موقت ضعیفی است که با وجود مسیرهای نامناسب(خصوصا در فصل بارندگی) امکان خدمت رسانی در شرایط بحرانی را دشوارتر می نماید. شهرستان های لاهیجان و لنگرود دارای خدمات امدادی و درمانی و مراکز اسکان موقت مناسبی هستند ولی به لحاظ تراکم جمعیت نسبت به دیگر شهرستان های دارای درصد بالاتری می باشند. شهرستان املش و آستانه اشرفیه از لحاظ خدمات امدادی و درمانی و مراکز اسکان موقت وضعیت نامناسبی دارند. همان طور که پیش تر آورده شده است ناحیه شرق گیلان دارای گسل های متعددی است که کل ناحیه را فراگرفته ولی به لحاظ محاسبه فاصله مناطق از گسل ها شهرستان های آستانه و لاهیجان وضعیت مناسب تری دارند. در مجموع با توجه به تحلیل ویکور و تحلیل فاصله اقلیدسی در یافتیم که میزان تاب آوری کالبدی در شهرستان لاهیجان بهترین وضعیت و در شهرستان سیاهکل نامناسب ترین وضعیت را دارد.

در ادامه راهبردهای  مناسب جهت افزایش تاب آوری کالبدی در برابر زلزله در هر یک از شهرستان های منطقه تبیین خواهد شد.

پیشنهادات

با توجه به تحلیل یافته ها و نتایج پژوهش ، پیشنهادات کاربردی زیر در راستای افزایش تاب آوری کالبدی درمحدوده ارائه می‌شود:

-افزایش نفوذپذیری در شهرهای لنگرود، املش و سیاهکل از طریق تعریض معابر و سیاستهای تشویقی عقب نشینی

-افزایش نفوذپذیری شهرستان سیاهکل و آستانه اشرفیه با احداث مسیرهای جایگزین و دسترسی های متعدد

تدوین سیاست های تشویقی برای نوسازی ابنیه با رعایت اصول ساختمانی مقاومت در برابر زلزله در کل ناحیه شرق گیلان

-تقویت سازمان های امدادی و هلال احمر و اعطای امکانات امدادی موقت در شهرستان های سیاهکل و آستانه اشرفیه و املش

-تجهیز نمودن سازمان های امدادی و درمانی به حمل و نقل هوایی نظیر بالگرد و کوادکوپتر

-احداث مراکز چندمنظوره برای اسکان موقت در مواقع ضروری در شهرستان سیاهکل  و رودسر و املش 

-انتقال مراکز پرخطر نظیر پمپ بنزین و گاز و انواع کارخانجات به محدوده ی خارج از شهر در شهرستان لنگرود

-تقویت خدمات درمانی موجود در شهرستان لاهیجان برای پشتیبانی از خدمات درمانی شهرستان های اطراف

-افزایش کارآمدی و بهبود وضعیت خدمات بهداشتی درمانی و هم چنین احداث مراکز جدید متناسب با نیاز هر ناحیه در شهرستان‌های آستانه اشرفیه، املش و سیاهکل

-ایجاد انواع طرح های مقاوم سازی در ساخت بناهای جدیدالاحداث نظیر استفاده از فولادکافی و جلوگیری از ساخت ساختمانهای دارای دیوار باربر در تمامی محدوده  و تشویق مالکان برای رعایت استانداردها و هم چنین استفاده از آیین نامه و قوانین بازدارنده

-مقاوم سازی ساختمان های عمومی به ویژه در مراکز جمعیتی مانند شهرهای لاهیجان و لنگرود

-استفاده از کاربری چند منظوره و فضای سبز و باز کافی در مراکز محلات نواحی پرتراکم خصوصا در شهر لنگرود و سیاهکل

-طراحی مناسب فضاهای شهری متناسب با میزان خطرپذیری زلزله در شهرستان های رودسر و املش

-اطلاع رسانی و تعیین مسیر امن برای دسترسی به مراکز پناهگاهی و اسکان موقت در مواقع بحران

-ایجاد دسترسی سریع به فضای باز در ساختمان ها و مراکز عمومی نظیر مراکز خرید، مدارس، کتابخانه ها و ... در کل محدوده

-شناسایی ساختمان های نیازمند حمایت در برابر زلزله در تمامی شهرهای منطقه شرق گیلان

-بازنگری در طراحی خطوط تاسیاست شهری به صورت سازگار و رعایت حریم آن ها

-افزایش ایستگاه های آتش نشانی در شهرستان های  آستانه اشرفیه، املش و سیاهکل

 منابع

1.       آروین، عباس علی و کیانی، علی رضا(1398) تحلیل فضایی پراکنش خدمات عمومی شهری با استفاده از ماتریس فاصله اقلیدسی، پژوهش های جغرافیای انسانی، 52(4)، 1389-1373.

2.       آزاده، سید رضا و زارع، ملیحه(1395)، تحلیل توان ها و محدودیت های محیطی با تحلیلی بر لرزه خیزی و نحوه استقرار مراکز جمعیتی استان زنجان، مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی، 11(35)،141-131.

3.       آزاده، سیدرضا و تقوایی، مسعود (1396)، تحلیل فضایی آسیب پذیری سکونتگاه های شهری و روستایی در برابر مخاطره زلزله(مطالعه موردی:استان گیلان)، نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 4(3)، 84-71.

4.       آمار، تیمور، خداداد، مهدی و معمری، ابراهیم(1397) ارزیابی توزیع فضایی مولفه های توسعه پایدار در بین شهرستان های استان ایلام با استفاده از تکنیک VIKOR-SAW ، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، 8(29)، 78-65.

5.       حسین نیا، الهام، آمار، تیمور و پوررمضان، عیسی(1399) تحلیل مولفه های اجتماعی اثرگذار بر تاب آوری سکونتگاه‌های روستایی در مواجهه با سیلاب(روستاهای شرق استان گیلان)، فصلنامه پژوهش های روستایی، 11(4)، 661-646.

6.       احمدی، قادر، پورحسن زاده، محمدحسین و سلیمان نژاد، امیر (1399) تحلیلی بر تاب آوری اجتماعات شهری در برابر زلزله(مطالعه موردی: شهرهای اردبیل، تبریز و ارومیه) فصلنامه آمایش محیط، 49، 133-109.

7.       بهزادفر، مصطفی، امیدوار،بابک، قالیباف، محمدباقر و قاسمی، رضا (1397)، تدوین شاخص های تاب آوری شهری در مقابل زلزله ، فصلنامه علمی-پژوهشی امداد و نجات، 9(3) 86-80.

8.       فخرقاضی، منا؛ پوررمضان، عیسی و مولایی هشجین، نصراله (1401) تحلیل فضایی تاب آوری اجتماعی سکونتگاه های روستایی در برابر مخاطره زلزله(روستاهای شهرستان آوج)، مجله مهندسی جغرافیایی سرزمین، 6(12).

9.       خمر، غلامعلی و رخشانی،امین اله(1394) نقش راهکارهایی مدیریت بحران در جهت کاهش خسارات ناشی از زلزله (مطالعه موردی: شهر خرم آباد)، جغرافیا و توسعه، (41)، 160-147.

10.       رشیدی، آرمین و زالی ، نادر (1399) ، بررسی نقش ملاحظات تاب آوری در توسعه متعادل فضایی استان گیلان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه گیلان.

11.       رضایی، محمدرضا، رفیعیان، مجتبی و حسینی، مصطفی (1394) سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماع های شهری در برابر زلزله(مطالعه موردی: محله های شهر تهران) پژوهش های جغرافیای انسانی، 47(4)، 623-609.

12.       روحی، علی ، هلشمی، سیدناصر و عسکری، قاسم (1397)، ارزیابی خطر زلزله و گسلش فعال در مراکز مهم جمعیتی استان گیلان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه دامغان.

13.       داداش پور، هاشم و عادلی، زینب (1394)، سنجش ظرفیت های تاب آوری در مجموعه شهری قزوین، نشریه مدیریت بحران، 4(8)، 84-73.

14.       شاهیوندی، احمد، ثمره محسن بیگی، حسین و دلاکه ، حسن(1396) سنجش میزان تاب آوری اجتماعی در مناطق شهری اصفهان، جامعه شناسی نهادهای اجتماعی، 4(9)، 252-227.

15.       غلامی امام مقدم، فرشید ، پورابراهیم آبادی،شراره و دانه کار، افشین (1394)، ارزیابی ریسک و اولویت بندی مخاطرات محیط زیستی استان گیلان با استفاده از روش های تلفیقی تصمیم گیری چندمعیاره (TOPSIS, VIKTOR,ENTROPY)، پایان نامه کارشناسی ارشد، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران.

16.       اداره کل مسکن و شهرسازی استان گیلان (1389). طرح جامع توسعه و عمران ناحیه شرق گیلان.

17.       اداره کل مسکن و شهرسازی استان گیلان(1392). طرح جانع شهر لاهیجان.

18.       اداره کل مسکن و شهرسازی استان گیلان (1395). طرح جامع شهرلنگرود.

19.       موسسه ژئوفیزیک مرکز لرزه نگاری کشور

20.       نامجویان، فرخ ، رضویان، محمدقی و سرور، رحیم( 1398) ارتقای سطح تاب آوری کلان شهر تهران در برابر سوانح طبیعی با تاکید بر زلزله(مطالعه موردی: منطقه 12 شهرتهران)، پژوهش های جغرافیای انسانی، 51(4) 1031-1011.

21.       نظم فر، حسین و پاشازاده، اصغر(1397)، ارزیابی تاب آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی(مطالعه موردی: شهر اردبیل)، مجله آمایش جغرافیایی فضا، فصلنامه علمی-پژوهشی دانشگاه گلستان، 8(27)، 116-101.

22.       Cariolet, J, Vuillet, M, Diab, Y (2019)  Mapping urban resilience to disasters–A review, Sustainable Cities and Society, 51,1-15.

23.       Maleki, S, Razavii, M (2014), Seismic resilience: concept, metrics and integration with other hazards,  JRC Science and Policy Reports,1-11.

24.       Liu, J , Lu, D, Wang, Y, Shi, Z(2018) Ameasurment framework of community recovery to earthquake : a Wenchuan Earthquake case study, J Hous and the Built Environ.,1-13.

25.       Leon, J., March, A. (2014), Urban Morphology as a Tool for Supporting Tsunami Rapid Resilinence: A case study of Talacaguano, Chile, Habitat International, (43), 250-262.

26.       Simone, C , Iandolo , F , Fulco , I , Loia , F(2021), Rome was not built in a day. Resilience and the eternal city: Insights for urban managemen, Cities 110,1-17.


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]