ویژگی‌های سلامت معنوی و شاخص‌های آن از منظر دین اسلام

محورهای موضوعی : تصوف

مریم غفوریان ¹ , راضیه سیروسی القار ^{2 *}

1 - دانشگاه صعنتی کرمانشاه
2 - استادیار گروه آموزش معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان. تهران. ایران

تاریخ دریافت : 1404/04/12 تاریخ پذیرش : 1404/08/12 تاریخ انتشار : 1404/08/25

کلید واژه: واژگان کلیدی: معنویت, دین, سلامت, انسان,

چکیده مقاله :

سلامت معنوی، به‌عنوان یکی از ارکان چهارگانه سلامت انسان، نقشی بنیادین در معنا بخشیدن به سایر ابعاد سلامت از جمله جسمی، روانی و اجتماعی ایفا می‌کند و در عین حال، زمینه‌ساز رشد فردی، آرامش درونی و انسجام اجتماعی است. علی‌رغم رشد روزافزون مطالعات علمی در این حوزه، همچنان کاستی‌هایی در تعریف جامع، شناسایی شاخص‌ها و ارائه ابزارهای معتبر سنجش سلامت معنوی، به‌ویژه در بستر فرهنگی و دینی کشورهای اسلامی وجود دارد. این مقاله با رویکردی توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع اسلامی، به تبیین چیستی، ابعاد، مراتب و کارکردهای سلامت معنوی می‌پردازد. پرسش اصلی آن است که سلامت معنوی در دیدگاه دینی و چگونه تعریف می‌شود و چه نقش و جایگاهی در حیات انسانی دارد. در پاسخ، این فرضیه مطرح می‌شود که سلامت معنوی پدیده‌ای فطری، چندلایه، هدف‌دار و تعالی‌جویانه است که بر پایه ارتباط اصیل انسان با خداوند، خویشتن، دیگران و طبیعت بنا شده و با قوای ادراکی چون عقل، قلب و هوش معنوی در ارتباطی پویا قرار دارد.

چکیده انگلیسی:

Spiritual health, as one of the four pillars of human well-being, plays a fundamental role in giving meaning to other dimensions of health, including physical, psychological, and social, while also fostering individual growth, inner peace, and social cohesion. Despite the growing number of scientific studies in this field, there are still shortcomings in comprehensively defining, identifying indicators for, and providing valid measurement tools for spiritual health, particularly within the cultural and religious context of Islamic countries. This article, employing a descriptive-analytical approach and drawing upon Islamic sources, elucidates the nature, dimensions, levels, and functions of spiritual health. The main question is how spiritual health is defined within a religious perspective and what role and position it holds in human life. In response, this hypothesis is proposed: spiritual health is an innate, multi-layered, purposeful, and transcendent phenomenon built upon the authentic connection of human beings with God, self, others, and nature, and is in dynamic interaction with cognitive faculties such as intellect (aql), heart (qalb), and spiritual intelligence.

منابع و مأخذ:

منابع و مآخذ
آتش‌زاده شوریده، فروزان، کرمخانی، مرضیه، شکری خوبستانی، معصومه، فانی، مهدی و عبدالجباری، مرتضی (۱۳۹۵). «جستجوی مفهوم سلامت معنوی و شاخص‌های انسان سالم در ادیان مختلف». پژوهش در دین و سلامت، ۲(۴)، ۶۳–۷۱.
احمدی، جعفر (1394). «بررسی تطبیقی مفهوم و حقیقت مراقبه در عرفان اسلامی و عرفان بودایی»، معرفت ادیان، 3(6)، 7-30.
تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد (1366). تصنیف غررالحکم و دررالکلم، به تصحیح مصطفی درایتی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
تهانوی، محمد علی(۱۹۸۷). کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم. بیروت: مكتبة لبنان ناشرون.
جعفری، محمدتقی(1362). ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1381). فطرت در قرآن. قم: مرکز نشر اسرا.
خامنه‌ای، سیدعلی (۱۳۹۷)، «بیانیه مهم و راهبردی در چهلمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی»، بازیابی‌شده در تاریخ 3/5/1401 از پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری: https://www.leader.ir/fa/content/22734
خرمشاهی، بهاءالدین (1377). قرآن‌پژوهی. تهران: مؤسسه نشر فرهنگی مشرق.
خمینی، روح‌الله (1378). صحیفه امام خمینی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
دهقانی، فرزاد، ربانی‌خواه، احمد و علیمحمدی، محمد (۱۴۰۲). «اخلاص؛ ابزاری برای وصول به سلامت معنوی از نگاه قرآن کریم». نشریه فرهنگ و ارتقاء سلامت، ۷(۳)، ۴۳۳–۴۳۹.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات الفاظ قرآن. تصحیح صفوان عرفان داوودی. بیروت: دارالعلم.
رجایی، علیرضا (۱۳۸۹). «هوش معنوی: دیدگاه‌ها و چالش‌ها»، پژوهش‌نامه تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بجنورد، ۵(۲۲)، ۱–۲۸.
زرنوشه فراهانی، حسن و عترت‌دوست، محمد (1402). «اصول و مؤلفه‌های بنیادین سلامت معنوی از منظر امام سجاد (ع)»، سلامت معنوی، 2(4)، 218–225.
سجادی، سیدجعفر (1386). فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.
سیدرضی، محمد بن موسی (1370). نهج‌البلاغه؛ تحقیق و شرح شیخ محمد عبده. قم: دارالذخائر.
شجاعی، علیرضا (۱۳۸۴).«سیر تحول تاریخ و اندیشه بودایی»، هفت آسمان، ۷(۲۵)، ۱۴۵–۱۸۲.
شریف‌الرضی، محمد بن حسین (1379)، نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم: مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع).
عباسی، محمود؛ عزیزی، فریدون؛ شمسی گوشکی، احسان؛ ناصری راد، محسن و اکبری لاکه، مریم (۱۳۹۱)، «تعریف مفهومی و عملیاتی‌سازی سلامت معنوی: یک مطالعه روش‌شناختی»، مجله اخلاق پزشکی، ۶(۲۰)، ۱۱–۴۴.
عبدالرحیمی، محمد (1394). «جایگاه سلامت در دین اسلام و تبیین نقش قلب و عقل در سلامت معنوی»، بصیرت و تربیت اسلامی، 12(32)، 75-108.
عزیزی، فریدون(1397). دانشنامه سلامت معنوی. تهران: نشر جوهر.
عسکری وزیری، علی و زارعی متین، حسن (1390). «هوش معنوی و نقش آن در محیط کار با تأکید بر آموزه‌های دینی»، اسلام و پژوهش‌های مدیریتی، 1(3)، 63-90.
عسکری، حسن بن عبدالله (1400ق). الفروق فی‌اللغه. بیروت: دارالآفاق الجدیده.
عیسی مراد، ابوالقاسم؛ مازوساز، عاطفه و باقری، حوریه (۱۴۰۱)، «اولویت‌های پژوهشی در سلامت معنوی-اسلامی»، مجله سلامت معنوی، ۱(۳)، ۱۸۷–۱۹۵.
غباری بناب، باقر، سلیمی، محمد، سلیانی، لیلا و نوری مقدم، ثنا (۱۳۸۶). «هوش معنوی». اندیشه نوین دینی، ۳(۱۰)، ۱۲۵–۱۴۷.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. به تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کلینی، محمد بن یعقوب(1365). اصول کافی، کتاب عقل و جهل. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالأنوار. بیروت: مؤسسه الوفا.
محققی، محمدعلی؛ عزیزی، فریدون؛ عین‌اللهی، بهرام؛ کلانتر معتمدی، سیدمحمدرضا؛ تابعی، سیدضیاءالدین و شجاعی‌زاده، داود (۱۳۹۸). «الگوهای الهام‌بخش سلامت معنوی اسلامی». نشریه فرهنگ و ارتقاء سلامت، ۳(۲)، ۱۳۱–۱۳۸.
مرندی، سیدعلیرضا، محققی، محمدعلی، ابوالقاسمی، حسن، عباس‌زاده، مهدی و لاجوردی، سیاوش (۱۴۰۱). «سلامت معنوی اسلامی: تجربه‌نگاری بیش از یک دهه فعالیت». مجله سلامت معنوی، ۱(۳)، ۱۶۹–۱۸۱.
مصباح، مجتبی (1393). سلامت معنوی از دیدگاه اسلام. تهران: انتشارات حقوق، چاپ دوم.
مصطفوی، حسن (1360). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مصطفوی، حسن (1380). تفسیر روشن. تهران: مرکز نشر کتاب.
مطهری، مرتضی (1368). آشنایی با علوم اسلامی. تهران: انتشارات صدرا.
مکارم شیرازی، ناصر (1374). تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
ملاصدرا، محمد بن ابراهیم (1987م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
واعظی، مریم و کج‌باف، محمدباقر (1388). «دین‌ورزی و سلامت روحانی»، تازه‌های روان‌درمانی، سال پانزدهم، شماره 51.
Anonymous. Spiritual health is important, say our readers. WHO Chron 1979; 33: 29-30
Bensley, R. J. (1991). Defining spiritual health: A review of the literature. Journal of Health Education, 22(5), 287–290.
Hawks, S. R., Hull, M. L., Thalman, R. L., & Richins, P. M. (1995). Review of spiritual health: Definition, role, and intervention strategies in health promotion. American Journal of Health Promotion, 9(5), 371–378.
Jaberi, A., Momennasab, M., Yektatalab, S., Ebadi, A., & Cheraghi, M. A. (2019). Spiritual health: A concept analysis. Journal of Religion and Health, 58(5), 1537–1560.
Murray, R. B., & Zentner, J. B. (1989). Nursing concepts for health promotion. London: Prentice Hall.
World Health Organization. (2006). The world health report 2006: Working together for health. Geneva: WHO.