بررسی اسطورۀ ایزد گیاهی/خدای شهیدشونده در قصۀ پسر پادشاه

محورهای موضوعی : تکتونواستراتیگرافی

عظیم جبّاره ناصرو ¹

1 - دانش‌یار گروه زبان و ادبیات فارسی دانش‌گاه جهرم، جهرم، ایران

تاریخ دریافت : 1400/05/27 تاریخ پذیرش : 1401/04/28 تاریخ انتشار : 1401/05/01

کلید واژه: آیین سوگ‌واری, ایزد گیاهی, ارتباط با درخت/گیاه, فتنه‌انگیزی خویشان,

چکیده مقاله :

ایزدان گیاهی و اساطیر مربوط به آن‌ها بخشی از اساطیر ملت‌های یونان، مصر، بین‌النهرین، هند و ایران را تشکیل می‌دهند. دُموزی/تموز، آتیس، آدونیس، دیونیزوس، اوزیریس، بَعَل، پرسفون و بالدر، معروف‌ترین ایزدان گیاهی در اساطیر ملل هستند. در اساطیر ایرانی نیز سیاوش ایزدی گیاهی به‌شمار می‌رود که ماجراهای مربوط به او بخشی از شاهنامۀ بزرگ فردوسی را به خود اختصاص داده است. نگارنده در بررسی‌های میدانی خود به روایتی عامیانه برخورده است که خمیرمایۀ اصلی آن، داستان ایزدی گیاهی است که در قالب پسر پادشاه نمود می‌یابد. هر چند نامی از او به میان نمی‌آید. این روایت عامیانه که از سوی علی‌حسین عالی‌نژاد یکی از کهن‌سال‌ترین راویان منطقۀ کوه‌مره سرخی فارس روایت می‌شود، پیش از این در هیچ منبع مکتوبی نیامده است. بررسی‌های نگارنده نشان می‌دهد این روایت، آمیزه‌ای از روایت‌های دینی، حماسی و اسطوره‌ای است؛ بخش‌هایی از این روایت، به ویژه آغاز داستان، تکرار روایت حماسی سیاوش و سودابه در شاهنامۀ فردوسی است. محورهایی از داستان نیز یادآور داستان یوسف پیامبر و زلیخا است. برخی از خطوط داستان هم زندگی دیگر ایزدان گیاهی در اساطیر جهان را به ذهن متبادر می‌کند. به نظر می‌رسد این روایت از دیرباز در میان مردم این منطقه رواج داشته و به مرور زمان و با تغییر و دگرگونی در ادیان و باورهای مردم منطقه، دست‌خوش تغییر و دگرگونی شده است؛ هم‌چنین بررسی تطبیقی این روایت با دیگر روایت‌های ایزدان گیاهی نشان می‌دهد که این روایت دست‌کم 14 وجه اشتراک با دیگر داستان‌های مربوط به ایزدان گیاهی دارد. بررسی آیین سوگ‌واری ایزد گیاهی در این منطقه نشان می‌دهد که مراسم بزرگ‌داشت این ایزد هرساله و با قربانی کردن پیش از کشت برنج انجام می‌شده است.

چکیده انگلیسی:

Vegetation gods and mythologies connected with them are regarded as part of the mythologies of the following nations Greece, Egypt, Mesopotamia, India, and Iran.  Dumuzi or Tammuz, Attis, Adonis, Dionysus, Osiris, Baal, Persephone, and Baldar are among the most significant vegetation gods in mythologies of nations.  In Persian mythology also Siavash is regarded as a vegetation god whose adventures cover a significant part of Shahnameh.  The writer of this article in his field investigation comes across a folk narrative whose main theme is the tale of vegetation god who appears as a King’s son.  This folk narrative is told by Ali Hossein Aalinezhad one of the eldest narrators in the Fars region of Kouhmareh Sorkhi, although his name is not seen in any written sources.  The studies conducted show that this narrative is a mingle of religious, epic, and mythological narratives.  Parts of this narrative in particular the opening of the tale is the repetition of the epic narrative of Siavash and Sudabeh in Ferdowsi’s Shahnameh.  Some sections are reminiscent of the tale or Prophet Yousuf and Zulaikha and certain other parts bring to mind other vegetation gods in the world mythologies.  It seems that this narrative had been popular among people in the region and in time upon change and transitions in religion and belief of the people had undergone transformations.  The comparative study of this narrative with other vegetation god narratives shows at least 14 common grounds exist between them.  The study of mourning rites regarding vegetation god in the region show that the commemoration ceremonies of this god was carried out by offering sacrifice every year before the rice plantation..

منابع و مأخذ:

- قرآن کریم.

 - آموزگار، ژاله. (1391). تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.

- آیدنلو، سجاد. (1393). «اسفندیار، ایزد گیاهی؟»، مجلۀ پژوهش‌های ادبی، شمارۀ چهل و پنج، صص 9-46.

- ابن بلخی. (1363 ). فارس‌نامه، به تصحیح لسترنج و نیکلسون، تهران: دنیای کتاب.

- اسمیت، ژوئل. (1383). فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ شهلا برادران خسروشاهی، تهران: روزبهان و فرهنگ معاصر.

- الیاده، میرچا. (1376). رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: سروش.

- ایونس، ورونیکا. (1375). اساطیر مصر، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

- پورخالقی چترودی، مه‌دخت. (1387). درخت شاهنامه: ارزش‌های فرهنگی و نمادین درخت در شاهنامه، مشهد: آستان قدس رضوی.

- پیج، ر، ی. (1382). اسطوره‌های اسکاندیناوی، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.

- حصوری، علی. (1378). سیاوشان، تهران: چشمه.

- خجسته، فرامرز و محمدرضا حسنی جلیلیان. (1389). «تحلیل داستان سیاوش بر بنیاد ژرف‌ساخت الهۀ باروری و ایزد گیاهی»، نشریۀ تاریخ ادبیات، شمارۀ شصت و چهارم، صص 77-96.

- دارمستتر، جیمز. (1382). مجموعه قوانین زرتشت یا وندیداد اوستا، ترجمۀ موسی جوان، تهران: دنیای کتاب.

- دیکسون کندی، مایک. (1385). دانش‌نامۀ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: طهوری.

- رامایانا. (1379). ترجمۀ امر سنکهو- امر پرکاش، تهران: الست فردا.

- رضایی دشت ارژنه، محمود. (1389). «بررسی تحلیلی- تطبیقی سیاوش، اوزیریس و آتیس»، مجله مطالعات ادبیات تطبیقی، سال چهارم، شمارۀ سیزدهم، صص 45-65.

- رضایی دشت ارژنه، محمود. (1389). «بررسی تحلیلی-تطبیقی سیاوش و دموزی»، نشریۀ مطالعات ایرانی، شمارۀ هجدهم، صص 133-158.

- روزنبرگ، دونا. (1379). اساطیر جهان (داستان‌ها و حماسه‌ها)، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران: اساطیر.

- روزنبرگ، دونا. (1389). اسطورۀ ایزیس و اُزیریس، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

- زاویه سعید و آمنه مافی‌تبار. (1392). «بررسی آیین‌های اساطیری داوری ایزدی در ایران باستان». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س 9. ش 30. صص 101-131.

- زند وهومن یسن. (1370). به تصحیح محمد تقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- ژیران، ف و گ. لاکوئه و ل. دلاپورت. (1384). اساطیر آشور و بابل، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: کارون.

- شهبازی، عبدالله. (1366). ایل ناشناخته، تهران: نی.

- فردوسی، ابوالقاسم. (1394). شاهنامه، به تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: سخن.

- فریزر، جیمز جرج. (1386). شاخۀ زرّین، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: آگاه.

- گرانت مایکل و جان هیزل. (1384). فرهنگ اساطیر کلاسیک (یونان و روم)، ترجمۀ رضا رضایی، تهران: ماهی.

- گری، جان. (1378). اساطیر خاور نزدیک، ترجمۀ باجلان فرخی، تهران: اساطیر.

- گریمال، پیر. (1367). فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمۀ احمد بهمنش، تهران: امیرکبیر.

- گزیده‌های زادسپرم. (1366). ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

- لسترنج، گی. (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.

- لیک، گوندولین. (1385). فرهنگ اساطیر شرق باستان، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: طهوری.

- مستوفی، حمدالله. (1336). نزهه‌القلوب، تهران: طهوری.

- معصومی، غلامرضا. (1388). دایره‌المعارف اساطیر و آیین‌های باستانی جهان، تهران: سوره مهر.

-میرخواند. (1385). روضه‌الصفا.  به تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر.

- وارنر، رکس. (1378). دانش‌نامۀ اساطیر جهان، ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: اسطوره.

- ویسپرد. (1343). به گزارش ابراهیم پورداوود، به کوشش بهرام فره‌وشی، تهران: ابن سینا.

- هال، جیمز. (1383). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

- هدایت، صادق. (1385). فرهنگ عامیانۀ مردم ایران، گردآورنده: جهان‌گیر هدایت، تهران: چشمه.

- هوک، ساموئل هنری. (1372). اساطیر خاورمیانه، ترجمۀ علی اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور، تهران: روشنگران.

- وارینگ، فیلیپ. (1384). فرهنگ خرافات و تعبیر خواب، ترجمۀ احمد حجّاران، تهران: درسا.

• The Holy Quran.
• Amuzgar, J. (2012). Mythological History of Iran. Tehran: Samt. [In Persian]
• Aidenloo, S. (2014). Esfandiar, a vegetation god?! Journal of Literary Research.  45.  9-46. [In Persian]
• Ibn Balkhi (1984). Farsnameh.  Lestering and Nicholson. Tehran: Donyaye Ketab. [In Persian]
• Smith, J. (2004). Dictionary of Greek and Roman Mythology. trans. Shahla Baradaran Khosroshahi, Tehran: Roozbehan and Farhang Moaser. [In Persian]
• Eliadeh, M. (1997). Treatise on the History of Religions. trans. Jalal Sattar. Tehran: Soroush. [In Persian]
• Evans, V. (1996). Egyptian Myths. trans. Bajlan Farrokhi. Tehran: Asatir. [In Persian]
• Pourkhaleghi Chatroudi, M. (2008). Shahnameh’s tree, cultural and symbolic values ​​of the tree in Shahnameh. Mashhad: Astan Qods Razavi. [In Persian]
• Page, R. (2003).  Scandinavian Myths, trans.  Abbas Mokhbe. Tehran:  [In Persian]
• Hasouri, A. (1999). Siavoshan, Tehran: Cheshmeh. [In Persian]
• Khojasteh, F. & Hasani, M. (2010). Analysis of Siavash's story based on the deep construction of the goddess of fertility and the Vegetation god. Journal of the History of Literature. No. 64.   77-96. [In Persian]
• Darmesteter, J. (2003). Collection of Laws of Zoroaster or Vandidad Avesta, trans. Musa Javan. Tehran: Donyaye Ketab. [In Persian]
• Dixon Kennedy, M. (2006). Encyclopedia of Greek and Roman mythology.   Roghayeh Behzadi, Tehran: Tahoori. [In Persian]
• Ramayana. (2000).  Amr Sankhoo - Amr Perkash, Tehran: Alast Farda. [In Persian]
• Rezaei Dasht Arjaneh, M.  (2010). Analytical and Comparative Study of Siavash and Demozi, Journal of   Persian Studies. No. 18.    133-158. [In Persian]
• Rezaei Dasht Arjaneh, M. (2010). Analytical and Comparative Study of Siavash, Osiris and Atis. Journal of Comparative Literature Studies.  4th Year.   13.    45-65. [In Persian]
• Rosenberg, D. (2010). The Myth of Isis and Osiris. trans. Abolghasem Esmailpour. Tehran: Ostoreh. [In Persian]
• Rosenberg, D. (2000). World Myths (Stories and Epics).   Abdolhossein Sharifian.  Tehran: Asatir. [In Persian]
• Zavieh, S. & Mafi Tabar, A. (2013). The Study of the Mythological Rituals of Divine Judgment in Ancient Iran. Quarterly Journal of Mystical and Mythological Literature.  9^th   No. 30.   101-131. [In Persian]
• Zand Vohuman Yasn. (1991). Ed. Mohammad Taghi Rashed Mohassel. Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [In Persian]
• Guirand, F. & Lakoa, G. & Delaport, L. (2005). Myths of Assyria and Babylon. trans. Abolghasem Ismailpour. Tehran: Karun.
• Shahbazi, A. (1987). The Unknown tribe. Tehran: Ney. [In Persian]
• Ferdowsi, A. (2015). Shahnameh. Jalal Khaleghi Motlagh. Tehran: Sokhan. [In Persian]
• Frazer, J. (2007). The Golden Bough. Trans. Kazem Firoozmand, Tehran: Agah. [In Persian]
• Grant, M. & Hazel, J. (2005). Culture of Classical Mythology (Greece and Rome). Reza Rezaei.  Tehran: Mahi. [In Persian]
• Gray, J. (1999). Near Eastern Myths. trans. Bajlan Farokhi. Tehran: Asatir. [In Persian]
• Grimal, P. (1988). Dictionary of Greek and Roman mythology. trans. Ahmad Behmanesh. Tehran: Amirkabir. [In Persian]
• Selections of Zadsperm (1987). trans. Mohammad Taghi Rashed Mohassel, Tehran: Institute of Cultural Studies and Research. [In Persian]
• Le Strange, G. (1985). Historical Geography of the Eastern Caliphate. Trans.  Mahmoud Erfan. Tehran: Elmi and Farhangi. [In Persian]
• Gwendolyn, l. (2006). Dictionary of Ancient Oriental Myths. trans. Roghayeh Behzadi. Tehran: Tahoori. [In Persian]
• Mostowfi, H. (1957). Nozhatol gholub. Tehran: Tahoori. [In Persian]
• Masoumi, G. (2009). Encyclopedia of Myths and Ancient World rites. Tehran: Sureh Mehr. [In Persian]
• Mirkhand, (2006). Rowzato Safa.    Jamshid Kianfa. Tehran: Asatir. [In Persian]
• Warner, R. (1999). Encyclopedia of World Mythology. trans. Abolghasem Esmailpour, Tehran: Ostoreh. [In Persian]
• Visparad. (1964). Reported by Ebrahim Pourdawood. by Bahram Farahvashi. Tehran: Ibn Sina. [In Persian]
• Hall, J. (2004). Pictoral Dictionary of Symbols in the East and West Art.    Roghayeh Behzadi. Tehran:  Farhang Moaser. [In Persian]
• Hedayat, S. (2006). Folklure of the Iranian people. Compiled by Jahangir Hedayat. Tehran: [In Persian]
• Hooke, S. Henry (1993). Middle Eastern Mythology.   Ali Asghar Bahrami & Farangis Mazdapour.  Tehran: Roshangaran. [In Persian]
• Waring, Phillippa. (2005). A Dictionary of Omens and Superstitions.   Ahmad Hajjaran.  Tehran:  Dorsa. [In Persian]