رویکردی به شگردهای اسلوب معادله و تشبیه تمثیل در دیوان عراقی

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

محبوبه مسلمی‌زاده ¹

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

تاریخ دریافت : 1396/03/19 تاریخ پذیرش : 1396/03/19 تاریخ انتشار : 1396/03/01

کلید واژه: simile, Allegory, Iraqi Style, اسلوب معادله, فخر الدّین عراقی, کلّیات عراقی, تشبیه تمثیل, Fakhr al-din Iraqi, Poetical works, Allegorical simile, Paroemia,

چکیده مقاله :

یکی از معیارهای ارزیابی مهارت شعرا در بلاغت، کاربرد زینت‌های بلاغی است و تأکید بر نوع خاصّی از آن، سبک شاعر را در هر دورۀ ادبی متمایز می‌کند، امّا همیشه عنصر سبک‌ساز به شمار نمی‌آید. مثلاً اسلوب معادله که در گسترۀ سبک خراسانی تا هندی کاربرد داشته به دلیل بسامد بالای آن در سبک هندی، مشهورترین عنصر سبک‌ساز هندی دانسته شده و چون این اسلوب با تشبیه تمثیل قرابت‌هایی دارد، بعضاً با اغماض ظرافت‌های آن‌ها، همه را در یک مجموعه گنجانده‌اند. این مقاله قصد دارد تا با بررسی کلّیات دیوان عراقی، مصادیق و شگردهای متنوّع اسلوب معادله و تشبیه تمثیل را ارائه دهد؛ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که عراقی به بهره از آرایه‌های رایج عهد خود بیشترین بسامد و تنوّع مضامین و ساختار را در اسلوب معادله در کنار آن انواع تشبیه بویژه تشبیه تمثیل در شعر او دارد که اثبات می‌نماید وی آزادانه بدون نادیده انگاشتن اصول بلاغی، مرزهای آن اصول را درنوردد و اسالیب خود را با ابداع و خلّاقیت از محدودۀ آن بیرون کشیده شعر خود را به سبکی وزین بیاراید.

چکیده انگلیسی:

One of the evaluation criteria of the poet's proficiency in eloquence is the use of rhetorical figures. The emphasis on a specific type of rhetoric may distinguish a poet's style from others, but it cannot be the only stylistic feature of a specific literary period. For example, allegory almost has been used during all times of Persian literature, but because of its high frequency during Safavids (Isfahani/ Hindi style) it has become a prominent style of then. Since allegory has things in common with the allegorical simile and so on, sometimes they are ignored and supposed one category, though this article intends to give some evidences of different types of the mentioned techniques in Fakhr-e Iraqi's divan. The results show that Iraqi, fallowing the literary style of his period, has applied many common literary figures sufficiently in his poems, amongst them allegory and allegorical similes with a high frequency and diversity of themes and structure are mostly shown off. This proves that he could exceed the limits of rhetorical principles without ignoring them and extract his methods from those limitations by innovation, invention and creativity to adorn his poems by a dignified style.  

منابع و مأخذ:

1. انوشه، حسن (به سرپرستی). (1376). فرهنگنامۀ ادبی فارسی 2. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.


2. تجلیل، جلیل. 1376. معانی و بیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. چ. هشتم.


3. تفتازانی، سعدالدّین. (1385). شرح المختصر. نینوی: اسماعیلیان. ط. الثانیه.


4. حافظ، شمس الدّین محمّد. (1371). دیوان حافظ. به تصحیح علامه قزوینی و قاسم غنی. به کوشش عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر. چ. چهارم.


5. حکیم آذر، محمّد. (بهار 1390). «اسلوب معادله در غزل سعدی». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی. سال سوم. شماره نهم. ص 188-163.


6. خاقانی، بدیل بن علی. (1378). دیوان افضل الدّین بدیل بن علی نجّار خاقانی شروانی. با مقابلۀ قدیم‌ترین نسخ تصحیح و مقدّمه و تعلیقات به کوشش ضیاءالدّین سجّادی. تهران: زوّار. چ ششم.


7. خسروی، حسین. (1389). «اسلوب معادله در شعر». نشریه شعر. شماره 69. ص 62-59.


8. داد، سیما. (1383). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید. چ دوم.


9. ذوالفقاری، حسن. (بهار 1386). «بررسی ساختار ارسال مثل (بحثی در ارسال مثل و تفاوت آن با برخی گونه‌ها و ساختارهای مشابه آن)». پژوهش‌های ادبی. شماره 15. ص 62-31.


10. رادمرد، عبدالله؛ رحمانی، هما. (بهار 1392). «التفات، مشخّصۀ سبکی در غزل هندی». فصلنامۀ تخصّصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال ششم. شماره اوّل. شماره پیاپی 19. ص 238-225.


11. زرّین کوب، عبدالحسین. (1369). دنبالۀ جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر. چ سوم.


12. سعدی، مصلح بن عبدالله. (1384). کلیات سعدی، گلستان، بوستان، قصائد، رباعیات، قطعات و رسائل از روی نسخۀ تصحیح شده محمّد علی فروغی (ذکاءالملک). تهران: فارابی.


13. شاه‌حسینی، ناصرالدّین. برزویی، رضا. (پاییز 1393). «نقد و بررسی موتیف، ساختار و مضمون در اسلوب معادله‌های غزلیات کلیم همدانی». فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال هفتم. شماره سوم. شماره پیاپی 25. ص 65-43.


14. شریعت، محمّد جواد. (1379). دستور سادۀ زبان فارسی. تهران: اساطیر. چ دوم.


15. شفیعی کدکنی، محمّدرضا. (1371). شاعر آیینه‌ها. تهران: آگاه. چ دوم.


16. -----------------. (1385). صور خیال در شعر فارسی. تهران: آگاه. چ دهم.


17. -----------------. (1379). بیان و معانی. تهران: فردوس. چ ششم.


18. -----------------. (1382). سبک شناسی شعر. تهران: فردوس. چ نهم.


19. -----------------. (1381). بیان. تهران: فردوس. چ نهم.


20. عراقی، فخرالدّین ابراهیم. (بی تا). کلیات دیوان فخرالدّین عراقی. مقدّمۀ سعید نفیسی. حواشی و تعلیقاتم. درویش. تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان.


21. غلامی بادی، علیرضا. (تابستان 1389). «اسلوب معادله». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. دورۀ بیست و سوم. شماره چهار.


22. فتوحی، محمود. (زمستان 1383). «تمثیل (ماهیت، اقسام، کارکرد)». زبان و ادبیات فارسی. شماره 47، 48، 49. ص 174-141.


23. فخرالدّین اسعد گرگانی. (1381). ویس و رامین. با دو گفتار از صادق هدایت و مینورسکی با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن. تهران: صدای معاصر. چ دوم.


24. مؤذّنی، علی محمّد؛ تابان فرد، عبّاس. (بهار 1389). «اسلوب معادله و کاربرد آن در دیوان سنایی». نشریۀ ادب و عرفان. شماره 2. ص 146-131.


25. نصیرالدّین طوسی، محمّد بن محمّد. (1367). اساس الاقتباس. تصحیح محمّد تقی مدرّس رضوی. تهران: دانشگاه تهران. چ سوم.


26. یاسینی، حسن. (پاییز 1383). «یگانه‌های چندگانه (نگاهی به مباحث تشبیه مرکّب، اسلوب معادله، تمثیل و ارسال مثل در کتاب آرایه‌های ادبی)». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. شماره 71. ص 64-60.