تحلیل تمثیل های مرزبان نامه با رویکرد سویه های شناختی(لنگرانداختن)

محورهای موضوعی : تمثیل در زبان و ادب فارسی

ملیحه پاکروح ¹ , شیرین صمصامی ²

1 - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس
2 - عضو هیأت علمی و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی طبس

تاریخ دریافت : 1402/01/30 تاریخ پذیرش : 1402/05/30 تاریخ انتشار : 1402/05/01

کلید واژه: تمثیل, مرزبان‌نامه, واژگان کلیدی: سوگیری شناختی, لنگرانداختن,

چکیده مقاله :

چکیده:تصمیم‌گیری یکی از شاخصه‌های مهمّ زندگی آدمی است. همچنین شناخت سوگیری‌های ذهنی می‌تواند به انسان کمک کند تا در هنگام تصمیم‌گیری کمتر دچار اشتباه و خطا شود. مسألۀ تحقیق، آموزش سوگیری‌های ذهنی به مخاطبان در قالب تمثیل است. اهمیّت جستار حاضر در تبیین مهارت تصمیم‌گیری بدون تأثیرپذیری از سوگیری ذهنی است. هدف این جستار تبیین سوگیری‌ لنگرانداختن با استفاده از تمثیل، برای مخاطبان و استفاده از آموزه‌های روانشناسی و ادبیات در زندگی روزمره است.تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که سوگیری لنگر انداختن چیست؟ و در تمثیل‌های مرزبان‌نامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟ تاکنون به طور خاص در زمینۀ سوگیری‌های شناختی در مرزبان‌نامه تحقیقی صورت نگرفته است. روش تحقیق، توصیفی_تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به انجام رسیده است.یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که استفاده از تمثیل، بهترین شیوۀ آموزش به مخاطبان است و به منظور جلوگیری از گرفتار شدن در دام خطای لنگر انداختن بهتر است در هنگام تصمیم‌گیری صبور باشیم و به جمع‌آوری اطّلاعات بیشتری اقدام کنیم.

چکیده انگلیسی:

Decision making is one of the important characteristics of human life. Also, knowing mental biases can help people to make less mistakes when making decisions. The research issue is teaching mental biases to the audience in the form of parables. The importance of this essay is in explaining the decision-making skill without being influenced by mental bias. The purpose of this essay is to explain anchoring bias using allegory for the audience and using the teachings of psychology and literature in everyday life.The attempt is to answer the question, what is anchoring bias? And what solutions are presented in the parables of Marzban nameh to deal with this bias? So far, no research has been done specifically in the field of cognitive biases in Marzban nameh. The descriptive research method is an analysis that has been done using library resourcesThe findings of this article show that using parables is the best way to teach the audience and in order to avoid falling into the trap of anchoring error, it is better to be patient when making decisions and collect more information.

متن کامل:



تحلیل تمثیل­های مرزبان­نامه با رویکرد سویه­های شناختی(لنگرانداختن)

1-ملیحه پاکروح

2-شیرین صمصامی(نویسنده مسؤل)

1-دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس،ایران

2- عضو هیات علمی و استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد طبس،ایران

1- [e-mail]

[e-mail]

تلفن:[phone]

چکیده:

تصمیم­گیری یکی از شاخصه­های مهمّ زندگی آدمی است. همچنین شناخت سوگیری­های ذهنی می­تواند به انسان کمک کند تا در هنگام تصمیم­گیری کمتر دچار اشتباه و خطا شود. مسألۀ تحقیق، آموزش سوگیری­های ذهنی به مخاطبان در قالب تمثیل است. اهمیّت جستار حاضر در تبیین مهارت تصمیم­گیری بدون تأثیرپذیری از سوگیری ذهنی است. هدف این جستار تبیین سوگیری­ لنگرانداختن با استفاده از تمثیل، برای مخاطبان و استفاده از آموزه­های روانشناسی و ادبیات در زندگی روزمره است.

تلاش بر این است تا به این پرسش پاسخ داده شود که سوگیری لنگر انداختن چیست؟ و در تمثیل­های مرزبان­نامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟ تاکنون به طور خاص در زمینۀ سوگیری­های شناختی در مرزبان­نامه تحقیقی صورت نگرفته است. روش تحقیق، توصیفی_تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانه­ای به انجام رسیده است.

 یافته­های این مقاله نشان می­دهد که استفاده از تمثیل، بهترین شیوۀ آموزش به مخاطبان است و به منظور جلوگیری از گرفتار شدن در دام خطای لنگر انداختن بهتر است در هنگام تصمیم­گیری صبور باشیم و به جمع­آوری اطّلاعات بیشتری اقدام کنیم.

واژگان کلیدی: سوگیری شناختی، مرزبان­نامه، تمثیل، لنگرانداختن

Analysis of allegory of Marzban nameh with the approach of

cognitive strains (anchoring)

1-maliheh pakrooh

2-shirin samsami

1-       Master's student of Persian language and literature, Islamic Azad University, Tabas branch, Iran, [e-mail]

2- Faculty member and assistant professor of the department of Persian language and literature, Islamic Azad University, Tabas branch, Iran, [e-mail]

 

Abstract:

Decision making is one of the important characteristics of human life. Also, knowing mental biases can help people to make less mistakes when making decisions. The research issue is teaching mental biases to the audience in the form of parables. The importance of this essay is in explaining the decision-making skill without being influenced by mental bias. The purpose of this essay is to explain anchoring bias using allegory for the audience and using the teachings of psychology and literature in everyday life.

The attempt is to answer the question, what is anchoring bias? And what solutions are presented in the parables of Marzban nameh to deal with this bias? So far, no research has been done specifically in the field of cognitive biases in Marzban nameh. The descriptive research method is an analysis that has been done using library resources

The findings of this article show that using parables is the best way to teach the audience and in order to avoid falling into the trap of anchoring error, it is better to be patient when making decisions and collect more information.

 

Key words: cognitive bias, borderline, allegory, anchoring

 

مقدمه:

ادبیات یک ملّت آینۀ تمام­نمای فعّالیت­های عقلانی و فرهنگی آن مردم است و تنها به حوزۀ احساس تعلّق ندارد. نویسندگان روش­های متنوّعی را برای بازنمایی اخلاقیّات مبتنی بر ادبیات به کار گرفته­اند؛ یکی از این روش­ها استفاده از داستان­های تمثیلی و فابل است. تمثیل از عناصر مهم داستان­پردازی و بهترین شیوۀ اثرگذاری در مخاطب است؛ زیرا تمثیل، داستان یا روایتی است که مراد گوینده معنایی فراتر از معنای ظاهری آن است و زمینۀ لازم برای خلق شخصیّت­های انسانی و غیرانسانی و ارائۀ مجموعه­ای از آموزه­های اخلاقی را به صورت غیرمستقیم فراهم می­کند. 

کتاب مرزبان­نامه به خاطر داستان­های آشنا، شیوۀ بیان با صلابت و افراد زیادی که با کنش و واکنش­های انسانی متفاوت در تمثیل­های این اثر ایفای نقش می­کنند؛ می­تواند بستر مناسبی برای پژوهش­های بین رشته­ای از جمله روانشناسی باشد.

 علوم شناختی به عنوان دانشی جدید، در سالهای اخیر توسعه فراوانی یافته است؛ این علم تعداد زیادی از خطاهای ذهن را شناسایی کرده است؛ این خطاها در هنگام مواجهه با رویدادها و تصمیم­گیری، فرد را در دام می­اندازد و باعث می­شود فرد نتواند درست، تصمیم بگیرد. تصمیم­گیری یکی از مهارت­های ده­گانۀ زندگی مورد نظر روانشناسان است و نقش مهمی در زندگی افراد دارد. جستار حاضر تنها به بخشی از مبحث تصمیم­گیری می­پردازد تا راه­گشای موضوع اصلی در زمینۀ تبیین سوگیری­های شناختی با استفاده از تمثیل باشد.

 سوگیری­های رفتاری و خطاهای شناختی، الگوهایی هستند که باعث انحراف از اخذ تصمیمات درست و منطقی می­شوند. تحقیقات متعددی که در زمینۀ رفتار انسان و علل بروز سوگیری­های مختلف انجام شده است، نشان می­دهد که به دلیل پیچیدگی این فرآیند و ناممکن بودن اصلاح اساسی مغز، بهتر است که وقوع این خطاها را بپذیریم.

در این میان سوگیری لنگر انداختن نوعی سوگیری شناختی است که طی آن ذهن در فرآیند تصمیم­گیری به نخستین اطّلاعاتی که به دست می­آورد تکیه می­کند. در این سوگیری، ذهن روی اطّلاعات اولیه یا قسمتی از آن گیر می­افتد و زحمت جستجوی بیشتر را به خود نمی­دهد. مرزبان­نامه هم از امتیاز اثر بخشی متون ادبی در حوزۀ رفتاری جامعه انسانی بی­نصیب نیست. این اثر به شکل مطلوبی عقاید فردی را به نقد می­کشد و با زبان نرم تمثیل در مقام نصیحت­گری دانا، الگوی رفتاری صحیح برای زندگی سالم و عاری از سوگیری را برای مخاطب به تصویر می­کشد. آشنایی با این سوگیری­ها، جمع­آوری اطّلاعات کافی و پرهیز از تصمیم عجولانه، باعث می­شود تا در انتخاب­ها و تصمیم­گیری­ها کمتر دچار خطا شویم.

بیان مسأله:

آثار ادبی سندی قابل اعتماد برای ترسیم رفتارهای عملی اجتماع است. همچنین آموزش از طریق تمثیل و داستان­پردازی یکی از مهم­ترین شیوه­های آموزش است. چرا که تمثیل­ها به دلیل سادگی و بی­آلایشی ظاهری و ارتباط آن با زندگی روزمره مردم و ارتباط با فطرت انسانی، تأثیرگذارتر است. از طرفی تصمیم­گیری یکی از شاخصه­های مهم زندگی آدمی است و در بسیاری از زمینه­های علمی، موضوعی مورد بحث و جالب بوده است. با این حال در میان تمام علومی که به نحوی با تصمیم­گیری و انتخاب مواجه هستند؛ علم روانشناسی سهم قابل توجّهی را در درک و بیان مکانیسم­های زمینه­ساز انتخاب افراد و تصمیم­گیری، به خود اختصاص داده است.

به طور کلی«قرار گرفتن در معرض استرس­های ناشی از عدم اطمینان، محیط­های ناپایدار، بیماری­های جسمی و روحی سبب می­شود فرآیند تصمیم­گیری و انتخاب از ابتدا تا انتها دچار انحراف شناختی و خطا شود».(سالم قهفرخی و دیگران،1399: 29-38)

 پیامد این خطا، باورهای غلط و استدلال­های نادرست است. شناخت سوگیری­های ذهنی می­تواند به انسان کمک کند تا کمتر دچار خطا و انحراف شود. با این دیدگاه، دراین پژوهش با انتخاب کتاب مرزبان­نامه به عنوان متن پایه، سعی شده است تا سوگیری لنگرانداختن و راهکارهای مقابله با آن در قالب تمثیل­های شیرین، بیان شود.

اهمیّت و ضرورت تحقیق:

امروزه رابطۀ روانشناسی و ادبیات یک امر حیاتی است و «موجب افزایش فهم خوانندگان و ایجاد نگرش جدید بر نوشته­ها می­شود».(خدادادی مهاباد،1387: 8-1)

گاهی تبیین برخی از مفاهیم تخصّصی برای آموزش­پذیران مشکل است. در چنین مواردی «بهترین راهکار استفاده از تمثیل و داستان است تا این مفاهیم به صورت ساده و ملموس بیان شود.» (وفایی فرد و دیگران،1397: 133-156) 

با توجّه به اهمیّت تصمیم­گیری و تأثیر سوگیری­های ذهنی در تصمیم­گیری و زندگی افراد جستار حاضر دارای اهمیّت است.

اهداف تحقیق:

       تبیین سوگیری­ لنگرانداختن با استفاده از تمثیل برای مخاطبان

       جذب دانشجویان رشته­های غیر از ادبیات با توجّه به مفاهیم علوم دیگر و گسترش حیطۀ خوانندگان

       استفاده از آموزه­های ادبیات و روانشناسی در زندگی روزمره

پرسش­های تحقیق:

سوگیری لنگر انداختن چیست؟

در تمثیل­های مرزبان­نامه برای مقابله با این سوگیری چه راهکارهایی ارائه شده است؟

روش تحقیق و شیوۀ گردآوری:

این پژوهش به روش توصیفی_تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای انجام شده است. روش گردآوری اطّلاعات از طریق فیش­برداری از کتب و مقالات روانشناسی و ادبیات، همچنین کتاب مرزبان­نامه صورت گرفته است.

پیشینۀ تحقیق

در زمینۀ تمثیل در مرزبان­نامه تحقیقاتی صورت گرفته است؛ از جمله:

صادقی تحصیلی، طاهره، خسروی شکیب، محمد و دریکوند، عصمت، 1395، تحلیل لایه­های منطقی استدلال در تمثیل­های مرزبان­نامه،

پاکدل، مسعود و میراب، معصومه، 1394، نگاهی به تمثیل­های نمادین در مرزبان­نامه، 

اژدرنژاد، هاله و یلمه­ها، احمدرضا، 1396، بررسی تمثیل در دو داستان کلیله و دمنه و مرزبان­نامه،

در حوزۀ سوگیری لنگرانداختن، اغلب تحقیقات انجام شده، در زمینه­های مالی و مدیریت است؛ مانند:

صمدی، عباس، سهرابی، روح الله و خزائی، محمد معین، 1391، "شناسایی سوگیری­های رفتاری تأثیرگذار بر تصمیم­گیری سهامداران فردی در خرید و فروش سهام در تالار بورس منطقه­ای همدان"،

ازنب، الهام، محمدیان، بهزاد و کریمی، آصف، 1400، "شناسایی خطاهای شناختی در مذاکرات کارآفرینانه با تمرکز بر پروژه­های تأمین مالی جمعی"،

امّا در زمینۀ تبیین سوگیری با کمک تمثیل­های مرزبان­نامه موردی یافت نشد. لذا جستار حاضر از بدعت موضوعی برخوردار است.

بحث و بررسی

تمثیل از گذشته تا به امروز، به خاطر ظرفیّت­های ویژه­اش جایگاهی خاص در ادبیات داشته است و شاعران و نویسندگان از آن بهره برده­اند. تعریف تمثیل این گونه بیان شده است: «تمثیل عبارت از این است که شاعر خواسته باشد به معنایی اشارت کند و سخنی بگوید که بر معنایی دیگر دلالت کند امّا آن معنای دیگر و سخن او مقصود و منظور اصلی او را نیز نشان دهد.»( شفیعی کدکنی،1388 :78)

همچنین تمثیلِ داستانی، «روایت گسترش یافته­ای است که حداقل دو لایۀ معنایی دارد، صورت قصّه همان لایۀ اول و معنای دوم و عمیق قصّه، در لایۀ دوم بیان می­شود».(فتوحی،1385: 255)

 تمثیل، اثرگذار است زیرا از «خشکی و تلخی پند و اندرز می­کاهد. مسائل و حقایق پیچیدۀ عقلی را حسّی می­نماید و درک آن را آسان­تر می­سازد؛ همچنین مجال بهانه­جویی را به افراد لجوج نمی­دهد».(محمدقاسمی،1388: 30-44)

داستان­های مرزبان­نامه در قالب حکایاتی زیبا و شیرین به نام فابل، نقل شده است و از رایج­ترین گونۀ ادبیات عامه است که با زندگی مردم و طبیعت ارتباط برقرار کرده است. «در دورانی که به علّت ظلم و فشار شاهان امکان نصیحت مستقیم وجود نداشت، این شیوۀ داستان­نویسی در ایران و هندوستان رواج پیدا کرد؛ یعنی بیان پند و اندرز از زبان جانوران و حیوانات و گیاهان، تا پادشاهان از نصیحت­های تلخ و گزنده ناراحت نشوند و اهل قلم را آزار ندهند.»(ترک لادانی و رکنی،1396: 133-142)

  شخصیّت­های حیوانی در تمثیل­های مرزبان­نامه، نمادی از شخصیّت­های انسانی­اند. به همین جهت می­توان رفتارهای آنان را براساس نظریه­های روان­شناختی تحلیل و بررسی نمود.

 فابل نوعی داستان کوتاه و ساده است که شخصیّت­های آن را حیوانات تشکیل می­دهند و هدف آن تعلیم یک اصل و حقیقت اخلاقی یا معنوی است. بنابراین مخاطب، «بی آنکه متوجّه شود در مجلس وعظ نشسته و بدون دلزدگی، با دریایی از گنجینه­های اخلاقی مواجه می­شود و ضمن شنیدن داستان­های کوتاه، خود را به جای شخصیّت­های داستان تصوّر می­کند؛ در نهایت تلنگری به ذهن و وجدانش زده می­شود و به اصلاح خود اقدام می­کند».( حاجی­پور،1398: 138-154)

تضادها، ناسازگاری­ها و تغییرات سریع و پیاپی در دنیای امروز، ممکن است انسان معاصر را به چالش بی­امنیتی روانی دچار کند، «همچنین تحریف باورها و شناخت­های انسان به نوعی نارضایتمندی می­انجامد. کسب مهارت­های لازم برای تغییر نگرش­های ناسازگار از جمله راهکارهای ایمنی در برابر این چالش است.» (وفایی­فرد و دیگران،1396: 49-66)

ارائۀ این آموزش­ها در چارچوب تمثیل و قصّه بسیار مفید و مؤثّر است، زیرا با استفاده از تمثیل می­توان مفاهیم را به صورت کاملاً ساده و عینی بازآفرینی کرد.

یکی از حوزه­های جالب در مطالعات روانشناسی، پژوهش­هایی با زمینۀ ادبیات است که به تحلیل روان­شناسی آثار می­پردازد. در این رویکرد براساس نظریات مختلف روانشناسی و با دیدگاه بزرگان این علم به مطالعۀ آثار ادبی و شرح و تحلیل آنها پرداخته می­شود.

مطالعات روانشناسی، در میان همۀ علومی که به نحوی با مفاهیم تصمیم­گیری و انتخاب مواجه هستند، سهم بیشتری را در درک مکانیسم­های زمینه­ساز افراد، به خود اختصاص داده است و «هدف آن توصیف فرآیندهای ذهنی است که به عنوان فعّالیت­های تصمیم­گیری نیز شناخته می­شود و در مراحل مختلف تصمیم­گیری دخیل است». (سالم قهفرخی و دیگران،1399: 29-38)                                                                                                                                             

تصمیم­گیری یکی از مهارت­های ده­گانۀ زندگی مورد نظر روانشناسان است و نقش مهمی در زندگی افراد دارد؛ به همین دلیل در کتب فراوانی به آن پرداخته شده است.

عوامل و عناصر شخصیّتی از قبیل خلق و خوی، هوش، انرژی، نگرش و احساسات همگی در تصمیمات فرد نقش دارند در کتاب مرزبان­نامه نیز موضوع تصمیم­گیری بسامد بالایی داشته و مقالات و پایان­نامه­هایی در این زمینه انجام شده است. جستار حاضر تنها به بخشی از مبحث تصمیم­گیری می­پردازد تا راه­گشای موضوع اصلی در زمینۀ تبیین سوگیری های شناختی با استفاده از تمثیل باشد. تصمیم­گیری در مرزبان­نامه به شکل­های زیر دیده می­شود:

تصمیم­گیری منطقی: زمانی که «با جمع­آوری اطّلاعات لازم، تمام انتخاب­ها و احتمالات بررسی می­شود و با توجّه به هدف، بهترین گزینه انتخاب می­شود».(همتی­فر و دیگران،1396: 22)نمونۀ این نوع تصمیم­گیری که بالاترین بسامد را در مرزبان­نامه دارد: حکایت مرزبان برای ترک وطن(وراوینی،1398: 20) ضحاک و هنبوی(همان: 51) گرگ خنیاگردوست با شبان(همان: 68) و تصمیم غلام در ساختن شهری آباد قبل از اتمام دورۀ پادشاهی(همان:115) نمونه­های قابل اعتنا در این رابطه است.

تصمیم­گیری احساسی: هنگامی که «فرد اطّلاعات جمع­آوری نمی­کند و حتّی آنها را نادیده می­انگارد و به احساس خود اهمیّت بیشتری می­بخشد. احساساتی مانند خشم، ترس، عشق و احساس گناه، اساس تصمیم فرد قرار می­گیرد.»(همتی­فر و دیگران،1396: 22) در حکایات شگال خر سوار(وراوینی،1398: 81) داستان آهو و موش و عقاب(همان: 125) داستان شهریار بابل با شهریارزاده (همان: 136) این گونه تصمیم­گیری مشهود است.

تصمیم­گیری تکانشی: فرد«خیلی سریع، اولین راه­حلی را که به ذهنش می­رسد، انتخاب می­کند و به ارزیابی آرام و منطقی اطّلاعات نمی­پردازد.»(همتی­فر و دیگران،1396: 22) حکایات سه انباز راهزن با یکدیگر(وراوینی،1398: 195) داستان زغن ماهی­خوار با ماهی (همان:362) و تصمیم سوار مبنی بر سرقت لباس­های جامه فروش در داستان پیاده و سوار(همان:685) نمونه­هایی از این نوع تصمیم­گیری است. 

سوگیری شناختی چیست؟

سوگیری­های رفتاری و خطاهای شناختی، الگوهایی هستند که« باعث انحراف از اخذ تصمیمات درست و منطقی می­شوند. با آگاهی از انواع سوگیری­ها و دلایل بروز آنها، می­توان احتمال رخداد آنها را در فرآیند تصمیم­گیری کاهش داد و بهترین و عاقلانه­ترین تصمیم را در زندگی گرفت.»(صمدی و دیگران،1391: 85-99) 

انسان­ها در حالی که سعی در تصمیم­گیری منطقی دارند« اغلب به دلیل فقدان اطّلاعات مهم و معیارهای نامرتبط به مسأله دچار مشکل می­شوند.»(ازنب و دیگران،1400: 89-113)

 سوگیری مقدمۀ انحراف از حقیقت است؛ چون با جهت­گیری و یک­سونگری همراه می­شود. «هر فرد در شرایطی که از سوگیری­های شناختی و عاطفی آگاهی نداشته باشد؛ براساس پیش­زمینه­های ذهنی که حاصل تجربیات گذشتۀ فرد است دچار سوگیری می­شود. نداشتن کامل سوگیری ذهنی تقریباً غیرممکن است».(مونیکا و استیون،1992: 68) امّا با آگاهی از انواع سوگیری­ها و دلایل شکل­گیری آنها می­توان احتمال بروز خطا را کاهش داد و یا در صورت بروز، واکنش معقولانه­تری داشت.

کلمۀ خطا، معمولاً یادآور خطای دیداری است، زیرا همۀ ما با تصاویر گمراه کننده آشنایی داریم. «امّا بینایی تنها محدودۀ خطاها نیست؛ وقتی کلی­تر می­اندیشیم حافظه نیز در معرض خطا قرار دارد».( کانمن،1399: 93)

خطاهای شناختی از جمله خطاهایی است که در بلندمدت براساس تجربه­های از پیش شکل­ گرفته، کاهش میزان درگیری در فرآیند تصمیم­گیری و تسریع شدن این فرآیند، همچنین اجتناب از مقایسۀ راه­حل­های گوناگون ایجاد می­شود. تحقیقات متعددی که در زمینۀ رفتار انسان و علل بروز سوگیری­های مختلف انجام شده، نشان می­دهد که «به دلیل پیچیدگی این فرآیند و ناممکن بودن اصلاح اساسی مغز، بهتر است که وقوع این خطاها را بپذیریم و با تمرکز بر محیط تصمیم­گیری و بهینه­سازی آن، در راستای خروجی مناسب قدم برداریم.»(شکاریان و دیگران،1396: 1-6) در بیشتر موارد قضاوت و تصمیم افراد صحیح است امّا گاهی انسان به احساسات خود اجازۀ هدایت تصمیم­گیری می­دهد که منجر به خطا می­شود.

خطا و سوگیری به دلیل تمایل افراد «به راه­های میان­بر و تأکید بیش از اندازه بر تجربه، احساسات بی­اساس، توهّم و محاسبات سرانگشتی و به طور کلّی فاصله با واقعیّت است. در برخی موارد، سوگیری ممکن است نتایج مثبتی در پی داشته باشد؛ امّا احتمال بروز نتایج منفی بیشتر است».(یزدانی و مشتاقی،1395: 735-752)

بیان ادبی واژه سوگیری در کتاب مرزبان­نامه این گونه است:«چون کاری بَینَ طَرَفَی النَّقیضِ افتد، حکم در آن قضیّه بر یک جانب کردن و از یک سو اندیشیدن اختیار عقل نیست، ... بسا خطاها که وهم بصورت صواب در نظر آورد و بسا دروغها که خیال در لباس راستی فرا نماید.»(وراوینی،1398: 224)

سوگیری لنگر انداختن 

لنگر انداختن نوعی سوگیری شناختی است که طی آن «ذهن در فرآیند تصمیم­گیری به نخستین اطّلاعاتی که بدست می­آورد تکیه می­کند. در این سوگیری، ذهن روی اطّلاعات اولیه یا قسمتی از آن گیر می­افتد و زحمت جستجوی بیشتر را به خود نمی­دهد. ذهن همیشه برای نخستین اطّلاعات به دست آمده ارزش خاصّی قائل است و معمولاً وقتی لنگرش را در قسمت خاصی از اطّلاعات می­اندازد؛ جانب­داری پیشه می­کند». (شهری،1397: 7) 

قضاوت از روی ظاهر یکی از نمونه­های لنگر انداختن است. وقتی برای اولین بار فردی را ملاقات می­کنیم، اولین سیگنال­های دریافتی از او مثل: نوع پوشش، لبخند زدن و... باعث می­شود که فرد در نظر ما خوشایند یا ناخوشایند جلوه کند. اگر لنگر ذهن ما روی این برداشت اولیه گیر کند، «دو اتّفاق رخ می­دهد؛ یا ذهن داده­های جدید در مورد فرد را نمی­بیند؛ یا دیده می­شود امّا توجّهی به آنها ندارد و روی برداشت اولیۀ خود تأکید دارد.» (محمودزاده و دیگران،1399: 19)

این اثر مربوط به زمانی است که «مغز در نادیده گرفتن اطّلاعات اولیه ناتوان است و نشان می­دهد که یک دادۀ اضافی می­تواند فرآیند تعقّل را به گونه­ای روشمند منحرف کند.»(لرر،1389: 238) 

هنگام بروز این سوگیری،«اشخاص در برآوردهای کمی، تحت تأثیر اعداد یا ارقام موجود در مسأله یا برآوردهای قبلی قرار می­گیرند.» (صمدی و دیگران،1391: 85-99)

پدیدۀ لنگر انداختن هنگامی رخ می­دهد که افراد بدون تخمین کمیتی، ارزش خاصی برای آن کمیت ناشناخته در نظر می­گیرند؛ چیزی که اتّفاق می­افتد یکی از نتایج روانشناسی تجربی است. «اثر لنگر همه جا وجود دارد. مکانیسم روانی به وجود آورندۀ این سوگیری، ما را تأثیرپذیر می­کند و مسلماً همیشه افرادی وجود دارند که از این خصلت ما استفاده کنند».(کانمن،1399: 186) 

عبارت زیر، بیان مناسبی برای سوگیری لنگرانداختن در کتاب مرزبان­نامه است:«آفرینش همه آفریدگان چنانست که هر آنچ بشنود و طبیعت او را موافق و ملایم آید، زود بقبول آن مسترسل شود.»(وراوینی،1398: 221)

برای تبیین این خطای ذهنی در مرزبان­نامه تمثیل­های زیر مناسب خوانندگان است:

الف) تمثیل" گرگ خنیاگردوست با شبان"

بسیار پیش آمده که افراد با شنیدن دریافت پاداش، دچار خطای لنگر شده­اند زیرا ذهن با دریافت اطّلاعات اولیه جانب­دار می­شود و زحمت تفکّر بیشتری به خودش نمی­دهد. در داستان گرگ خنیاگردوست این موضوع به خوبی بیان شده است.

گرگ در این داستان «تمثیل نادانی و فریب خوردگی است»(پاکدل و میراب،1394: 127-140) زیرا اسیر گفتار بزغاله می­شود و با شنیدن دریافت هدیه از جانب چوپان، دچار خطای لنگر شده و با تصمیمی عجولانه و اشتباه، با درخواست بزغاله مبنی بر خواندن آواز موافقت می­کند. پیامد این سوگیری برای گرگ، از دست دادن غذا و آسیب دیدن از چوپان است.

بزغاله تمثیل فردی «زیرک و کاردان»(همان:129) است. او برای نجات خود چاره­اندیشی می­کند و با تمجید و ستایش از گرگ، او را فریب داده و جان خود را نجات می­دهد.

« شنیدم که وقتی گرگی در بیشه­ای وطن داشت. روزی در حوالی شکارگاهی که حوالتگاه رزق او بود، بسیار بگشت و ...»( ر ک وراوینی،1398: 68)

ب) تمثیل"شگال خر سوار"

توجّه به اهمیّت تصمیم­گیری و تأثیر سوگیری­های ذهنی در تصمیم­گیری، به انسان کمک می­کند تا کمتر دچار اشتباه و خطا شود. در داستان شگال خر سوار این مهم به خوبی به تصویر کشیده شده است.

در این داستان شغال تمثیل فردی حیله­گر و بی­احتیاط است.«او یک بار با مکر، از هلاکت به دست باغبان نجات می­یابد امّا بار دیگر در حیلۀ خود ناکام می­ماند».(تقوی،1376: 146) 

او گمان می­کند می­تواند با نیرنگ خر را بفریبد. شغال با بیان ویژگی­های دل انگیز از دشت، سعی می­کند خر را در تصمیم­گیری برای همراهی با خودش، گمراه کرده و او را طعمه کند.

خر در اکثر داستان­های کهن فارسی، نماد بلاهت و نادانی است؛ امّا در این داستان، تمثیل فردی دانا و مکار است. اگرچه در ابتدای داستان، با شنیدن توصیفات دشت، در دام خطای لنگرانداختن افتاده و از شغال فریب می­خورد. خر بدون توجّه به چهرۀ زخمیِ شغال و با تصمیمی عجولانه با او همراه می­شود امّا در ادامۀ حکایت «برخلاف طبیعت و سرشت خود و آنچه بدان مشهور است(سبک مغزی و حماقت) رفتار می­کند؛ یعنی از خرد خود بهره می­گیرد».(تقوی،1376: 147)و با ترفند و تصمیم درست و بجا خود را نجات می­دهد.

« شنیدم که شگالی بکنار باغی خانه داشت هر روز از سوراخ دیوار در باغ رفتی ...»(ر ک وراوینی،1398: 81)

ج) تمثیل"دادمه وداستان"

هر فرد در شرایطی که از سوگیری­های شناختی و عاطفی آگاهی نداشته باشد؛ براساس پیش­زمینه­های ذهنی که حاصل تجربیات گذشته است، دچار سوگیری می­شود. 

خرس تمثیل افراد «حسود و فتنه­گر»(پاکدل و میراب،1394: 127-140) است. او به دلیل بدبینی و حسادت نسبت به دادمه به شدّت با شفاعتِ داستان مخالفت می­کند و سعی دارد با سخنان خود مانع آزادی دادمه شود.

«داستان (شغال) تمثیل وفاداری و زیرکی است».( تقوی،1376: 194) او با تلاش خود توانست دادمه را از گرفتاری و زندان نجات دهد. دادمه(شغال) تمثیل «پرگویی و زیاده گویی است»(همان،193)زیرا با گفتار خود سبب برانگیختن خشم پادشاه و گرفتار شدن خویش ­می­شود.

 فرخ زاد(خرگوش) تمثیل فردی «زیرک و مصلحت­اندیش»(همان،193) است. چراکه خرس با کمک و مشورت او توانست مقام خود را نزد شاه بهبود بخشد.

در این داستان خرس بر مبنای اطّلاعات اولیّه­ای که از سیرت خشمگین پادشاه دارد، گمان می­برد نظر شاه نسبت به دادمه تغییر نخواهد کرد، پس سعی می­کند با سعایت علیه او، منزلت خود را بهبود بخشد؛ امّا با این تصمیم نادرست اعتبار خود را نزد شاه و ندیمان از بین می­برد.

« شنیدم که شیری بود بکم آزاری و پرهیزگاری از جملۀ سباع و ضواری متمیز و...»( ر ک وراوینی،1398: 277)

د) تمثیل"زغن ماهی­خوار با ماهی"

همانطور که پیش­تر بیان شد ذهن افراد با شنیدن دریافت پاداش، جانب­دار می­شود و فرد را در دام لنگر می­اندازد.

زغن تمثیل فردی ساده لوح و بی­خرد است. «هیچ چاره جویی و راه­حلی برای رهایی از مشکلات خود ندارد و منتظر فرصت و راه­حلی است که برایش اتّفاق بیفتد.» (پاکدل ومیراب،1394: 127-145) با شنیدن دریافت پاداش به راحتی فریب می­خورد. ماهی تمثیل افراد «کاردان و زیرک است که در سخت­ترین موقعیّت، خود را با راه­حل مناسب نجات می دهند.»(همان:130)

در این داستان زغن با شنیدن خبر دریافتِ پاداش روزانه، طمع ورزیده و بدون تفکّر دربارۀ این موضوع، با تصمیمی نسنجیده، سخن ماهی را می­پذیرد و در نتیجۀ این سوگیری، طعمۀ خود را از دست ­می­دهد.

«آورده اند که زغنی بود، چند روز بگذشت تا از مور و ملخ و هوّام و حشرات که طعمۀ او بود، هیچ نیافت که بدان سدّ جوعی کردی و...»( رک وراوینی،1398: 362)

ه) تمثیل"روباه با خروس"

گاهی خطا و سوگیری به دلیل تمایل افراد به راه­های میان­بر و تأکید بیش از اندازه بر تجربه، توهم و محاسبات سرانگشتی و به طور کلی فاصله با واقعیّت رخ می­دهد. در داستان روباه با خروس، نمونه­ای از این دست بیان شده است.

روباه تمثیل فردی«مکار و فریب خورده است. در ابتدا با چرب زبانی تلاش می­کند خروس را فریب داده» (پاکدل و میراب،1364: 127-145) و او را شکار کند امّا در نهایت شکست می­خورد. 

خروس تمثیل فردی مکار و زیرک است. او به گفته­های روباه اکتفا نکرده و برای اطمینان از سخنان او، ترفندی را به کار می­گیرد و با این تصمیم­ صحیح و به موقع، جان خود را نجات می­دهد.

روباه عجولانه و بدون نگاه کردن به مسیر، گمان می­کند، سگ تازی به سمت او می­آید و پا به فرار می­گذارد. پیامد این تصمیم عجولانه و سوگیری، از دست دادن طعمه لذیذ است.

« شنیدم که خروسی بود جهان گردیده و دام­های مکر دریده و بسیار دستان­های روباهان دیده و داستان­های حیل ایشان شنیده...»(ر ک وراوینی،1398: 445)

و) تمثیل" شتر و شیر پرهیزگار"

اثر لنگر مربوط به زمانی است که مغز در نادیده گرفتن اطّلاعات اولیه ناتوان است؛ گاهی یک دادۀ اضافی فرآیند تعقّل را به گونه­ای روشمند منحرف می­کند. این امر در داستان شتر و شیر پرهیزگار تبیین شده است.

خرس تمثیل فردی «حسود و کینه­توز و بداندیش»(تقوی،1376: 260)است. او با سخنان خود تلاش می­کند تا شتر را در دام خطای ذهنی انداخته، بین شتر و شیر اختلاف بیندازد و از این طریق شتر را نابود کند.

شتر تمثیل فردی «مخلص و پرهیزگار»( همان:260)است که در ابتدا، با شنیدن سخنان خرس( گوشت­خواری شیر) دچار خطا شده امّا در نهایت، درست­کاری او عیان می­شود. شیر تمثیل عدالت و پرهیزگاری است. با تحقیق و تفحص و تصمیمی صحیح و به موقع، دوست را از دشمن بازمی­شناسد.

«شنیدم که شیری بود پرهیزگار و حلال­خوار و خویشتن­دار و متورّع...»(ر ک وراوینی،1398: 559)

ز) تمثیل"مار افسای و مار"

قضاوت از روی ظاهر یکی از نمونه­های لنگر انداختن است. در این داستان مار تمثیل فردی «مکار و مغتنم فرصت» (تقوی،1376: 184) است. در او ابتدا با توسل به مکر در پی نجات جان است اما هنگامی که مکر کارساز نیست؛ فرصت را از دست نداده و با تصمیمی بجا، شکارچی را هلاک می­کند. شکارچی تمثیل فردی حریص و بی­احتیاط است. با تصمیمی عجولانه و بدون فکر به مار نزدیک شده و جان خود را از دست می­دهد.

مرد شکارچی با دیدن عدم تحرک مار، گمان می­کند که مرده است و تلاشی برای اطمینان از مردن مار نمی­کند. در نتیجۀ این خطا، جان خود را از دست می­دهد.

« شنیدم که وقتی ماری ارقم بالوان و اشکال مرقّم در پایان کوهی خفته بود...»(ر ک وراوینی،1398: 588)

راهکارهای مقابله با سوگیری لنگر انداختن در تمثیل­های مرزبان­نامه

به طور کلی، نظر و تصمیمات ما، تحت تأثیر عوامل بیرونی قرار دارد و با نظر واقعی­مان متفاوت است.«راهکار فکر کردن خودخواسته به نکته­های مختلف، می­تواند سپر خوبی در برابر لنگر انداختن باشد؛ زیرا تجمع افکار سویه­دار را خنثی می­کند.»(کانمن،1399: 186-188)

«مرد دانا هیچ نا آزموده گستاخ نشود و بی­تجربه و امتحان در کارها تعجیل و توغّل روا ندارد و هر سخنی را مقام تصدیق و تحقیق بداند».(وراوینی،1398: 402)

از دیگر راهکارها جمع­آوری اطّلاعات دقیق و کافی و بررسی تمام گزینه­های موجود و پرهیز از تصمیم­گیری عجولانه است. این امر در مرزبان­نامه بسامد بالایی دارد.

«شتاب­زدگی کار شیطانست و بی صبری از باب نادانی»(همان: 333)

در زمان تصمیم­گیری نباید تنها به داده­ها و اطّلاعات خاصی اکتفا کرد. برای مثال در حکایت "شتر و شیر پرهیزگار"، اگر شتر کمی بیشتر در مورد شیر تحقیق می­کرد و عجولانه، سخنان خرس را نمی­پذیرفت؛ دچار مشکل نمی­شد.

«اول و آخر کار نیکو بنگری و فاتحت با خاتمت برابر کنی و بدانی که خوض پیوستن اولیتر با عنان عزم باز کشیدن، تا نه تعجیلی رود که در ورطۀ ندامت افکند و نه توقّعی که از ادراک فرصت بازدارد».(همان: 364)

و در جایی دیگر در مرزبان­نامه آمده است:

«می­باید که بصرف اندیشۀ ژرف درین کار نگه کنی و بی تأمّل و تثبّت قدم در راه این عزیمت ننهی» (همان: 229)

هدف­گذاری و تعیین معیارها می­تواند ابزار مفید و سودمندی جهت جلوگیری از این سویه باشد. به عبارت دیگر، اگر نقاط لنگرگاهی و معیارها به درستی تعیین شده باشند، در شرایط متفاوت می­توان منعطف­تر عمل کرد. از خود سوالاتی بپرسید تا شاید این رفتار، سوگیری شما را آشکار کرده و بتوانید عقلانی یا احساسی بودن تصمیم خود را تشخیص دهید. «عقل بر هفت ولایت تن امیرست و حس معین عقل و شهوت خادم تن؛ مگذار که هیچ­یک قدم از مقام خویش فراتر نهند.»(همان: 203)

برای مثال هنگام خرید یا فروش یک محصول به این فکر کنید که آیا تمام جنبه­ها و اطّلاعات موجود را در نظر گرفته­اید یا تصمیمات را بر مبنای یک معیار به­خصوص قرار می­دهید.«هرک در جام گیتی نمای خرد فرجام کارها ننگرد و در مطلع اندیشه از مخلص یاد نکند، همیشه پراکنده دل و آسیمه­سر و بیسامان کار باشد.»(همان: 328)

بهتر است از این سوگیری و نقاط ضعف ذهن خود آگاه باشیم تا بتوانیم جلوی قضاوت­ها و تعصبات بدون فکر خود را بگیریم. «بردبار شو تا ایمن شوی و داد از خویشتن بده تا داورت بکار نیاید و خود بهر آنچ کنی راضی مشو تا مردمت دشمن نگیرند.»(همان: 98)

نتیجه گیری

بهترین شیوه، جهت آموزش به مخاطبان، استفاده از متون ادبی به ویژه تمثیل و داستان است تا مفاهیم به صورت ساده و ملموس بیان شود. مرزبان­نامه هم از امتیاز اثر بخشی متون ادبی در حوزۀ رفتاری جامعه انسانی بی­نصیب نیست. این اثر به شکل مطلوبی عقاید فردی را به نقد می­کشد و با زبان نرم تمثیل در مقام نصیحت­گری دانا، الگوی رفتاری صحیح برای زندگی سالم و عاری از سوگیری را برای مخاطب به تصویر می­کشد.

با توجّه به شواهد مثال ذکر شده می­توان گفت مرزبان بن رستم سوگیری لنگرانداختن و راهکارهای مقابله با آن را به خوبی در قالب تمثیل، بیان کرده است. از جملۀ این راهکارها می­توان به پرهیز از تصمیم­گیریِ عجولانه، جمع­آوری اطّلاعات کافی، آگاهی از نقاط ضعف، پرهیز از قضاوت عجولانه و نادرست و استفاده از نیروی عقل اشاره کرد.

 

 

 منابع و مآخذ

الف- کتاب:

1-       تقوی، محمد، 1376، حکایت­های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه

2-       شهری، بهمن، 1397، سوگیری­های شناختی، تهران

3-       شفیعی کدکنی، محمدرضا، 1388، صور خیال در شعر فارسی، تهران، انتشارات آگاه

4-       فتوحی، محمود، 1385، بلاغت تصویر،تهران: سخن

5-       کانمن، دانیل، 1399، تفکّر، سریع و کند، تالوصمدی، فروغ، نشر دُرّ دانش بهمن

6-       لرر، یوفا، تصمیم گیری، 1389، اندرودی، اصغر، تهران، انتشارات دایره

7-       محمدقاسمی، حمید،1388، تمثیلات قرآن و جلوه­های تربیتی آن، تهران: انتشارات امیرکبیر

8-       محمودزاده، حمید، غیاثی، شکیبا، و سعیدی، علی، 1399، سوگیری شناختی چیست، ابر پردازش دیدار

9-       وراوینی، سعدالدین، 1398، مرزبان­نامه، به کوشش خلیل خطیب رهبر، چاپ25، تهران، صفی علیشاه

10-       همتی­فر، محمد، روزبه نیا، علی و تیموری، مهدی،1396، مهارت­های مسئله­یابی و تصمیم­گیری، تهران: انتشارات ساکو

ب-مقالات:

11-       ازنب، الهام، محمدیان، بهزاد و کریمی، آصف، 1400، شناسایی خطاهای شناختی در مذاکرات کارآفرینانه با تمرکز بر پروژه­های تامین مالی جمعی، نشریۀ علمی مدیریت نوآوری، 89-113

12-       پاکدل، مسعود و میراب، معصومه،1394، نگاهی به تمثیل­های نمادین در مرزبان­نامه، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، ص127-140

13-       ترک­لادانی، صفورا و رحیمی رکنی، مائده، 1396، پردازش شخصیّت و درون مایۀ اخلاقی در دو اثر مرزبان­نامه سعدالدین وراوینی و فابل­های زن دولافونتن، فنون ادبی، صص133-142

14-       حاجی­پور، حبیب، 1398، بررسی و مقایسه کیفیت آموزه­های تعلیمی در حکایت« مناظره دیوگاوپای با مرد دینی» از روضة­العقول با حکایت« دیوگاوپای و دانای دینی» از مرزبان­نامه، جستارنامه ادبیات تطبیقی، صص138-154

15-       خدادادی مهاباد، معصومه، 1387، روانشناسی و ادبیات، همایش ملی پژوهش­های نوین در زبان و ادبیات فارسی، ورامین، صص1-8

16-       سالم قهفرّخی، امین، علیخواه، ساهره، رستمی، محسن و رضایی، سید رضا، 1399، بررسی عوامل روان­شناختی مؤثر در تصمیم­گیری، ماهنامه علمی تخصصی مطالعات کاربردی در علوم مدیریت و توسعه، صص29-38

17-       شکاریان، ناصر، شکاریان، امیر و شیخ­زاده، محمد، 1396، بررسی سوگیری­ها و خطاهای شناختی، موسسۀ عالی علوم و فناوری خوارزمی،صص1-6

18-       صمدی، عباس، سهرابی، روح الله و خزائی، محمد معین، 1391، شناسایی سوگیری­های رفتاری بر تصمیم­گیری سهامداران فردی در خرید و فروش سهام در تالار بورس منطقه­ای همدان، فصلنامه مدیریت، 85-99

19-       وفایی فرد، مریم، رحیمی، سید مهدی، بهنام فر، محمد و خامسان، احمد، 1396، رویکرد شناخت درمانی و بررسی دو تحریف شناختی(تعمیم مبالغه آمیز و نتیجه­گیری شتاب زده) مبتنی بر تمثیل­های مثنوی معنوی مولوی، متن شناسی ادب فارسی، ص 49-66

20-       وفایی فرد، مریم، رحیمی، سید مهدی، بهنام فر، محمد و خامسان، احمد، 1397، بررسی دو تحریف شناختی تفکر دو قطبی و صافی ذهنی، مبتنی بر تمثیل های مثنوی معنوی مولوی، گوهر گویا، شماره 3، صص133-156

21-       یزدانی، ناصر و مشتاقی، یوسف، 1395، بررسی و شناخت تأثیر عوامل روان­شناختی با رویکرد خطاهای ادراکی بر فرآیند تصمیم­گیری سرمایه­گذاران فردی، دانشگاه تهران، صص735-752

22-Susan Mineka, Steven K. Sutton. (1992). “Cognitive Biases and the Emotion .65-79 .al Disorders” Psychological Science, Vol. 3, Issue. 1, Jan

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

A: books:

1-Fatuhi, Mahmoud, 2006, Balaghat tasvir, Tehran: Sokhan (in Persian)

2-Hemmati far, mohammad, roozbeh niya, ali and teymoori, mahdi, 2017, prolem solving and decision making skills, Tehran,sakoo publications(in Persian)

3-Kahneman, Daniel, 2020, thinking fast and slow, talosamadi, forough, dor danesh bahman publication (in Persian)

4-Lerer, ufa, decision making, 2010, androudi, Asghar, Tehran, dayere publicahions (in Persian)

5-Mahmoodzade, hamid, ghiasi, shakiba and saedi, ali, 2020, what is cognitive bias? abar pardazesh didar (in Persian)

6-Mohammad ghasemi, hamid, 2009, parables of the quran and their educational effects, Tehran, amir Kabir publications (in Persian)

7-Shafiyi kadkany, Mohammadreza, 2009, imaginary images in Persian poetry, Tehran, Agah publications (in Persian)

8-Shahri, bahman, 2018, cognitive bias, Tehran (in Persian)

9-Taqavi, Mohammad, 1997, animal stories in Persian literature, Tehran: Rozaneh (in Persian)

10-Varavini, saad al-din, 2019, marzban name, Khalil khatib rahbar, print 25, Tehran, safi ali shah (in Persian)

B. articles:

11-Aznab, elham, mohammadiyan, behzad and karimi, aasef, 2021, identifying cognitive errors in entrepreneurial negotiations with a focus on crowdfunding projects, scientific journal of innovation management, 89-113(in Persian)

12-Haji poor, habib, 2019, examining and comparing the quality of educational teachings in the story of the debate dive gavpay and the religious man from rozatol al- aqool with the story of divegavpay and the religious scholar from marzban nameh, thesis of comparative literature, 138-154(in Persian)

13-Khodadadi mahabad, massoumeh, 2008, psychology and literature, national conference of new researches in Persian language and literature, varamin, 1-8 (in Persian)

14-Pakdel, Masoud and Mirab, Masoumeh, 2014, a look at symbolic allegories in Marzban nameh, a quarterly journal of didactic and lyrical research on Persian language and literature, 127-140(in Persian)

15-Salem ghahfarokhy, amin, alikhah, sahere, rostamy, Mohsen and rezayi, seyyed reza, 2020, examining psychological factors effective in decision making, specialized scientific monthly of applied studies in management and development sciences, 29-38 (in Persian)

16-Samadi, abbas, sohrabi, rooh allah and khazayi, mohammad moin, 2012, Identification of behavioral biases affecting the decisions of individual investors dealing the shares in hamadan stock exchange. Journal of Industrial Strategic Management. 85-99 (in Persian)

17-Shekarian, naser, Shekarian, amir and sheykh zade, mohammad, 2017, investigation biases and cognitive errors, kharazmi higher institute of science and technology,1-6 (in Persian)

18-Susan Mineka, Steven K. Sutton. (1992). “Cognitive Biases and the Emotion .65-79 .al Disorders” Psychological Science, Vol. 3, Issue. 1, Jan (in Persian)

19-Tork ladani, safuora and rahimi rokni, maede, 2017, personality processing and moral contrnt in two works of marzban name saad dl-din varaviny and fables of jean de la fontaine,fonoone adabi, 133-142( in Persian)

20-Vafayi Fard, Maryam, Rahimi, Seyed Mehdi, Behnam Far, Mohammad and Khamesan, Ahmed, 2017, cognitive therapy approach and investigation of two cognitive distortions (exaggerated generalization and hasty conclusions) based on Maulawi's spiritual masnavi, Textology of Persian literature, 49-66(in Persian)

21-Vafayi fard, Maryam, rahimy, seyyd mahdi, behnam far, mohammad and khamesan, ahmad, 2018, investing the two cognitive distortions of bipolar thinking and mental clarity based on allegory masnavi manavi molavi, gohar gouya, no3, 133-156 (in Persian)

22-Yazdani, Naser and Mushtaghi, Youssef, 2015, investigation and recognition of the effect of psychological factors with the approach of perceptual errors on the decision-making process of individual investors, University of Tehran, 752-735

 

---