آسیب های اجتماعی وآسیب شناسی شناسی روابط بین الملل دروصیت نامه امام خمینی (ره)وتوصیه های فقهی مقابله با آنها
محورهای موضوعی : مجله پژوهش های سیاسی و بین المللیسیف الله کریم زاده 1 , عباسعلی حیدری 2 , محمود قیوم زاده 3 , حسین خسروی 4
1 - الهیات ومعارف اسلامی گرایش فقه ومبانی حقوق اسلامی
2 - استادیارگروه الهیات ومعارف اسلامی رشته فقه ومبانی حقوق اسلامی دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه آزاد اسلامی ، اراک ، ایران.
3 - استادتمام گروه الهیات ومعارف اسلامی رشته فقه ومبانی حقوق اسلامی گروه حقوق،دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه،
4 - استادیارگروه الهیات ومعارف اسلامی رشته تاریخ تمدن اسلامی،دانشکده الهیات ومعارف اسلامی،دانشگاه آزاداسلامی ساوه،ایران
کلید واژه: آسیبهای اجتماعی , روابط بین الملل, وصیتنامه امام خمینی , توصیه های فقهی,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر در صدد تبیین برخی از آسیبهای عارض شده بر جامعه وروابط بین الملل است که در وصیت نامه امام خمینی (ره) به آنها اشاره شده است ومتعاقب آن به دنبال راهکارهای توصیه شده در فقه اسلامی باتوجه به منابع آن(قرآن،روایات،عقل،اجماع) برای مقابله ومعالجه آنها ست . باعنایت به اینکه رویکرد اجتماعی وبین المللی وصیت نامه تاحدودی مغفول مانده است،لازم می داند که در این تحقیق بدان پرداخته شود. آسیب اجتماعی هرگونه مانعی است که به روند تکامل اجتماعی جامعه آسیب وارد کند.امام درابتدا، دفاع از کشوررا ازاَهمّ واجبات می داند وبه وجود زنان ومردان مدافع وطن افتخار می کند.آموزش نظامی را ضروری می انگارد وبرافزایش قدرت باز دارندگی کشور تاکید می نمایداما ،مراکزفسادوفحشاءوانحطاط اخلاقی راخصوصاً به صورت سازمان یافته، آسیبی تحمیلی وویرانگربرنسل جوان می داند. قانون اگرچه خوب ومترقی باشد لکن به دست مجریان نا اهل که بیفتد اثر خودرا ازدست می دهد.
The present study seeks to explain some of the harms to the community and international relations that are mentioned in Imam Khomeini's will and subsequently follow the recommended solutions in Islamic jurisprudence according to its sources (Quran, hadiths, reason). , Consensus) to confront and treat them. Given that the social and international approach to the will has been somewhat neglected, it is necessary to address it in this study. Social harm is any obstacle that harms the process of social development of the society. The Imam, first of all, considers the defense of the country as one of the most important duties and is proud of the existence of women and men defending the homeland. Centers consider corruption, prostitution, and moral decay to be especially organized, harmful, and destructive to the younger generation. He goes on to address another social evil called lawlessness
فصلنامه پژوهش های سیاسی و بین المللی دوره 14، شماره 54، شماره پیاپی (54)، بهار 1402، ص 150 ـ 138 |
مقاله پژوهشی
آسیب های اجتماعی در وصیت نامه امام خمینی(ره) و توصیه های فقهی مقابله با آنها
سیف الله کریم زاده1، عباسعلی حیدری * 2محمود قیوم زاده3حسین خسروی4
تاریخ دریافت: 20/05/1400 تاریخ پذیرش: 27/02/1401
واژگان اصلی: آسیبهای اجتماعی ، روابط بین الملل، وصیتنامه امام خمینی(ره) وتوصیه های فقهی.
مقدمه
یکی از نیازهای نسل کنونی ،بخصوص جوانان که امید آینده انقلاب ونظام جمهوری اسلامی ایران هستند،این است که درک ودریافت درستی ازتحولات سیاسی واجتماعی صدساله اخیر ایران وجهان داشته باشند.این امربرآورده نمی شود مگراینکه منابع،اطلاعات وتحلیل درست ،صادقانه وعلمی درمورد ایران وجهان در اختیارآنها قرارگیرد.جریانهای سیاسی،اجتماعی وفرهنگی ایران بعدازمشروطیت وشناخت این جریانات کمک مهمی به این موضوع می نمایدوباعث برخورد آگاهانه ،هوشیارانه وسنجیده ترنسل جوان بااین پدیده درحال وآینده خواهدشدوبه آنها کمک خواهدکردکه دردفاع ازانقلاب اسلامی ودستاوردهای آن راه درست را انتخاب نمایند .
بدون تردید وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی (ره) صحیفه معتبر ومنشور جامع انقلاب اسلامی است که می تواند راهنمای مطمئن نسلهابرای رسیدن به آرمانهاواهداف انسانی والهی آنهاباشد.این متن قدسی درحقیقت یک دائره المعارف سیاسی ،تاریخی ،مذهبی وفرهنگی است که حاصل نزدیک به یک قرن تجربه زندگی فقیهی مجتهدوآگاه است. یادگار فقید حضرت امام ،قبل از سفر روحانی وپیوستن به پدر گرامی اش نوشته بود:«برگ برگ نوشته ها وسخنان امام ،یادآور رنجهای طولانی ومبارزه سخت وشکننده آن حضرت با موانع وکج اندیشیهاست...حقائق ووقایعی که درمتن حادثه ها وبحرانهای سهمگین تاریخ گذشته انقلاب اسلامی ،برزبان وقلم رهبر انقلاب جاری گردیده است وازاین روبحق،راهنمای عمل کسانی است که ازاین پس راه امام را می پیمایند. وصیت نامه ،منشور انقلاب اسلامی وتاریخچه مستند مردمی ترین واصیل ترین قیام موفق درعصرماست».(کوثر«شرح وقایع انقلاب اسلامی»جلد1،فرازی ازمقدمه،ص54)
درمورداندیشه های امام، تعدادزیادی ازپژوهشگران وارباب تحقیق دادسخن داده اندکه مؤسسه وزین تنظیم ونشرآثارنسبت به جمع آوری ونشرآنها اهتمام ورزیده است.اما تعدادی قابل توجه از این تحقیقات حول محور وصیتنامه ایشان انجام شده است.ازجمله: بررسی ابعادتربیتی وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی توسط آقای سیدکمال واعظی ازدانشگاه امام صادق (ع)است.پژوهشگر دراین تحقیق معتقد است که بخش قابل توجهی ازوصیت نامه به مسائل تربیتی مربوط است.تا جایی که سه مورد از تذکرات امام یعنی 15درصدآن مرتبط باتعلیم وتربیت است. این تحقیق توسط مؤسسه تنظیم ونشرآثار درسال 1374چاپ ومنتشرشده است. مورددیگر،شرحی بروصیتنامه امام خمینی اثرآقای احمدآذری قمی است که توسط انتشارات دارالعلم قم درسال1372 منتشر شده است. در این اثر نویسنده ،ابعادسیاسی وحکومتی وصیت نامه را مطمح نظر قرار می دهدومی نویسد:برخی دوستداران امام ،وی را کاشف ولایت مطلقه فقیه می دانند.درحالیکه با این کار،فقاهت ایشان رالکه دارمی کنندوبه جای تمجید،انتقاد می کنندومثل نهضت آزادی ،ولایت مطلقه فقیه رابدعت امام به حساب می آورند.درجالی که به نظر شارح ،ولایت فقیه چیزی است که همه انبیاء وپیشوایان مذهب علیهم السلام بدان قائل بوده اند. درپژوهشی دیگر باعنوان «منشورماندگار» که درشماره35 مجله«نامه جامعه» قم درسال1386به چاپ رسیده است،، آقای محمودلطیفی ،بیشتر به هشدارها وتنذیرهای امام در وصیت نامه پرداخته است. ایشان درشرح بنددوم وصیت نامه می نویسد:آنچه درمقابله با اسلام اتفاق می افتد،یک توطئه است نه یک شبهه علمی ویاتحلیل تاریخی ویااجتماعی ویا در حوزه فلسفه دین. اما در پژوهشی با عنوان «درنگی دروصیتنامه سیاسی-الهی امام بارویکردی آسیب شناسانه»که درپرتال پژوهشی مؤسسه تنظیم ونشرآثاردرسال1393 درج گردیده است،نویسنده براساس نگرشی آسیب شناسانه به دنبال بازشناسی موضوعی رئوس ورهنمودهای امام بخصوص در زمینه آسیب شناسی جامعه اسلامی وخطرهای پیش روی آن می باشد.برخی پژوهشگران هم ضمن تشریح وصیت نامه از ذوق هنری در تبیین آن بهره برده اند.نظیر کتاب«صحیفه منظوم»اثر نگارنده که وصیت نامه را درقالب شعرپارسی عرضه کرده است.این اثردرسال 1388 توسط انتشارات دارالفکر قم منتشرشده است. با این توضیحات تاکنون پژوهشی با این عنوان انجام نشده است.این تحقیق در صدد تبیین برخی از آسیبهای عارض شده بر جامعه است که در وصیت نامه امام خمینی (ره) به آنها اشاره شده است ومتعاقب آن به دنبال جستارتوصیه هاواحیاناًراهکارهای توصیه شده در فقه اسلامی باتوجه به منابع آن(قرآن،روایات،عقل،اجماع) برای مقابله ومعالجه آنهاست.
تبیین مسأله
درحال حاضر شخصیت ،افکاروبارقه های وجودی امام خمینی را درمیراث معنوی او یعنی وصیت نامه سیاسی- الهی اش بهتر می توان مشاهده کرد. چرا که خود او در پایان وصیت نامه تذکر داده است که:«هرچه به من نسبت داده شده یامیشود موردتصدیق نیست مگر آنکه صدای من یا خط وامضای من باشد یا تصدیق کارشناسان یا درسیمای جمهوری اسلامی گفته باشم». اما وصیت نامه ایشان یک میراث معنویِ حکومتی ومنشور زمامداری برای مردم ومسئولین است.نگارنده این سطور که توفیق به نظم کشیدن وصیت نامه امام تحت عنوان«صحیفه منظوم»را دارد،برای این منظور چندین بار متن آن را مطالعه کرده است ولذاآن را حاوی صدهانکته سیاسی،عرفانی،فرهنگی واخلاقی می داند.اما دربین همه فرازهای آن ،متوجه نکته ای مکتوم ونادیده شده است که پرداختن بدان ،نیاز جدی جوامع بخصوص نسل جوان است.آسیبهای اجتماعی فراوانندولی برخی از آنها وقتی از زبان وبیان امام به عنوان یک فقیه مردم شناس وجامع الشرایط مطرح می گردد،مشاعروعواطف هر محققی را تحریک می کند تا نسبت به آنها حساسیت نشان دهد.به عنوان مثال بحث حاکمیت قانون والتزام به آن مسأله مهم جامعه بشری است. رهبری که بنابه نقل، در زمان اقامت در فرانسه،به دلیل اینکه ذبح گوسفندبرخلاف مقررات آن کشور در منزل انجام شده است، ازگوشت قربانی استفاده نمی کند،جادارد که وقتی در وصیت نامه خود به قانونگرایی اشاره می کند ،همه به دنبال تبیین وترویج آن باشند.ازسوی دیگر باید بعداز شناسایی این آسیبهای اجتماعی ،به دنبال رفع آنها وپیدا کردن نسخه علاج بود.فقه اسلامی که ملهم از وحی الهی است راه علاج همه این آسیبها را در متون خود اعم ازقرآن وروایات دربردارد. لذا این پژوهش در صدداست که ضمن شناسایی آسیبهای اجتماعی مطرح شده در وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی(ره) ،توصیه هاوراهنماییهای فقهی را برای علاج آنها ارائه نماید.
آسیب اجتماعی چیست؟
آسیب درلغت به معنی: زخم، صدمه،رنج،آفت،بلا،آزار،زیان وضررآمده است ودراصطلاح ،آسیب اجتماعی عبارت است از مطالعه و شناخت ریشه بی نظمی های اجتماعی. در واقع، «آسیب شناسی اجتماعی» مطالعه و ریشه یابی بی نظمی ها، ناهنجاری ها و آسیب هایی نظیر بیکاری، اعتیاد، فقر، خودکشی، طلاق و ...، همراه با علل و شیوه های پیشگیری و درمان آن ها و نیز مطالعه شرایط بیمارگونه و نابسامانی اجتماعی است. به عبارت دیگر، مطالعه خاستگاه اختلال ها، بی نظمی ها و نابسامانی های اجتماعی، «آسیب شناسی اجتماعی» است؛ زیرا اگر در جامعه ای هنجارها مراعات نشود، کج روی پدید می آید و رفتارها آسیب می بیند. یعنی، آسیب زمانی پدید می آید که از هنجارهای مقبول اجتماعی تخلّفی صورت پذیرد. عدم پای بندی به هنجارهای اجتماعی موجب پیدایش آسیب اجتماعی است.
از سوی دیگر اگر رفتاری با انتظارات مشترک اعضای جامعه یا یک گروه یا سازمان اجتماعی سازگار نباشد و بیشتر افراد آن را ناپسند یا نادرست قلمداد کنند، کج روی اجتماعی تلقی می شود. سازمان یا هر جامعه ای از اعضای خود انتظار دارد که از ارزش ها و هنجارهای خود تبعیت کنند. امّا طبیعی است که همواره افرادی در جامعه یافت می شوند که از پاره ای از این هنجارها و ارزش ها تبعیت نمی کنند. افرادی که همساز و هماهنگ با ارزش ها و هنجارهای جامعه و یا سازمانی باشند، «همنوا» یا «سازگار» و اشخاصی که برخلاف هنجارهای اجتماعی رفتار کنند و بدان ها پای بند نباشند، افرادی «ناهمنوا» و «ناسازگار» می باشند. در واقع، کسانی که رفتار انحرافی و نابهنجاری آنان دائمی باشد و زودگذر و گذرا نباشد، «کج رو» یا «منحرف» نامیده می شوند. این گونه رفتارها را انحراف اجتماعی و یا کج روی اجتماعی گویند.
آسیبهای اجتماعی فراوانند ازجمله: اعتیاد به مواد مخدر،انحرافات جنسی،بزهکاری خصوصاً سرقت ودزدی،خودکشی،مهاجرت،بی خانمانی،فقر،بیکاری،طلاق ،قانون گریزی وجرائم فضای مجازی.اما پاره ای از این آسیبها دروصیت نامه مورد اشاره قرارگرفته است که به آنها می پردازیم:
1-اعتیاد به موادمخدرومحرّک
موادمخدر به همراه بحران های آب ،هسته ای ومحیط زیست درحال حاضر چهارمعضل جهانی را تشیل می دهند. دررابطه با اعتیاد بایدبه رفتارهای فرزندان خصوصا دوستان آنها وبرقراری ارتباط صمیمی باآنها توجه کرد.امام دررابطه با این آسیب اجتماعی می فرماید:«در زمان طاغوت آن همه شعرها وبذله گوییها ومراکز فحشاء وقمار ومسکرات ومواد مخدر برای کشیدن نسل جوان به انحراف... تحمیل شد... [ولی] اسلام وحکومت اسلامی پدیده الهی است که با بکاربستن آن سعادت فرزندان خودرا دردنیا وآخرت به بالا ترین وجه تأمین می کندوقدرت آن رادارد که قلم سرخ برستمگریها وچپاولگریها وفسادهاوتجاوزهابکشدوانسانها را به کمال مطلوب خودبرساند.».
دراین رابطه باید دید که وضعیت امروز جامعه ما چگونه است ؟ امام موقعیت گذشته راترسیم می کند وطبعا علاقه مند است که در جمهوری اسلامی از این آسیبها نباشد .شعر وبذله گویی که ایشان بدان اشاره دارد هرگز به معنای نفی هنرشعرآئینی ومتعهد وشادی در اسلام نیست چراکه آیین ما اِدخال سرور در قلب مردم را حسنه می داند وخودایشان نیزاهل شعر وشاعری بودند.بلکه منظور یاوه گویی چه در قالب شعر یاطنز یا هر چیز دیگری است که باعث اهانت به دیگران باشد .مراکز عیاشی وفحشاءوقمار ومسکرات ویامواد مخدر امروز بعنوان یک آسیب در خانواده ها وجامعه چه وضعیتی دارد ؟هر چند درحال حاضر این مراکز مانند قبل از انقلاب رسمیت ندارد واز پشتیبانی سازماندهی شده حکومتی برخوردار نیست اماوجود آنها رادر اجتماع نمی توان منکر شد.
2-قانون گریزی:
امام در وصیت نامه می فرماید:«ازاموری که اصلاح وتصفیه ومراقبت ازآن لازم است قوه اجرائیه است... چه بسا قانونی مترقی توسط مجلس مصوب می شود ولی به دست مجریان غیر صالح که می افتد آن رامسخ می کنند».
به نظر شما مخاطب ایشان در قانون شکنی چه کسانی هستند ؟من؟ شما؟ یا همه جامعه؟ درحال حاضر قانون گریزی وبدتر از آن ،افتضاح قانون ستیزی در جامعه را چگونه می توان توجیه کرد ؟در ادارات چطور؟ امروز مسئول نکبت هرج ومرج عبور ومرور در شهرها ونقض قوانین راهنمایی ورانندگی وپیامدهای این آسیب مرگبار کیست ؟آیا جزاین است که تک تک افراد جامعه دربروز این آسیب اجتماعی نقش دارند.
3- طلاق وسستی بنیان خانواده:
امام ،سستی بنیان خانواده را در شکل غربزدگی وبعنوان نمونه،نامگذاری فرزندان گوشزد می کند بنحوی که اگر کودکان نام غربی داشته باشند مفتخر واگر نام خودی داشته باشند سربزیر باشندودرادامه می فرماید«فیلمهای تلویزیون از فراورده های غرب یا شرق بودکه طبقه جوان زن ومرد را از مسیر عادی زندگی[منحرف می کرد]»
بسیاری ازخانواده ها درشرایط فعلی سخت سست بنیاداند وآمار طلاق افزایش یافته است .سخیف تر از آن اینکه مراسم جشن طلاق هم برگزار می کنند .خلاصه در چهاردهه ای که از انقلاب اسلامی گذشته است، ماباآرمانهای امام چه کرده ایم؟ هرگز پیشرفتهای نظام اسلامی را در زمینه های نظامی ،سیاسی،اقتصادی و...انکار نمی کنیم اماشوربختانه اعلام می کنیم که فقر فرهنگی واجتماعی در تار وپود همه ما ریشه دوانیده است. فقر آن است که رهبرفقیدت معیارهای انتخاب درست را بیان کند وتو رای خویش را به وعده ای غذا یا وعیدی از قولهای پوچ بفروشی .فقر آن است که در زیر پایت اتومبیلی آخرین سیستم ودر زیر دستت انبوهی از ارز وطلا با شد اما دندانی سالم در دهان نداشته باشی. فقر آن است که به علت فقدان سواد رسانه ای هرچیزی را در فضای مجازی منتشرکنی .فقر آن است که حسرت صنعت وتکنولوژی غرب وشرق را در سر بپرورانی اما برای گرفتن نمره قبولی معلم واستاد را به ستوه آوری.فقر آن است که برای آلودگی هوا زمین وزمان را دشنام دهی ولی برای رفتن به محل کار به فاصله ای اندک تا خانه از اتومبیل به صورت تک سرنشین استفاده کنی.فقر آن است که بیکاری را لعنت کنی ولی حاضر نباشی کالای ایرانی بخری تا کارگر وطنت بیکار نشود وفقر آن است که خمینی ووصیت های او را نشناسی.
4- فحشاءوانحرافات جنسی:
امام خمینی ،انحرافات جنسی وفحشاء راآسیبی جدی وفراگیربرای جامعه می داند که متاسفانه برخی آن رانوعی پیشرفت ومدنیت می پندارند ونسبت به کسانی که بدان بی توجه اندبه دیده تحقیر می نگرند. ایشان می گوید:" اگرمرادازتجدد وتمدن به آن معنی است که بعض روشنفکران حرفه ای می گویندکه آزادی درتمام منکرات وفحشاءحتی همجنس بازی وازاین قبیل ،تمام ادیان آسمانی ودانشمندان وعقلاباآن مخالفندگرچه غرب وشرق زدگان به تقلید کورکورانه آن راترویج می کنند...فراهم آوردن مراکزفحشاءوعشرتکده ها ودهها ازاین مصائب حساب شده برای عقب نگهداشتن کشورهاست."
5-فقر
امام صادق (ع) به عنوان معمارفقه تشیع می فرماید:«اِنَّ اللهَ عَزَّ وجَلَّ یُحبُّ الجَمالَ والتَجَمُّل ویَبغُضُ البُؤسَ والتَّباؤُس. یعنی خداوندزیبایی وتجمل را دوست دارد واز فقرو فقرنمایی بیزاراست.»((کلینی،الکافی،1407قمری6،ص440).
فقرراشاید بتوان مهمترین آسیب اجتماعی نامید زیرا می تواند منشاء بسیاری از ناهنجاریها ومصائب دیگر نظیر سرقت ودزدی،بی خانمانی،طلاق ،مهاجرت ازروستا به شهروامثال آن باشد.ایشان می نویسد:" به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیردنیا وآخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است که درطول تاریخ ستمشاهی وخان خانی دررنج وزحمت بوده اندوچه نیکوست که طبقات تمکن داربطورداوطلب برای زاغه وچپرنشینان ،مسکن ورفاه تهیه کنندومطمئن باشند که خیردنیا وآخرت درآن است وازانصاف به دوراست که یکی بی خانمان ویکی دارای آپارتمانها باشد..
توصیه های فقهی برای مقابله باآسیبهای اجتماعی
1-ازمنظر فقه اسلامی هرگونه عملی که موجب آسیب به روح وروان فردوجامعه شود حرام است وانسان نباید بادست خود ،خویشتن رابه هلاکت بیافکند. قرآن می فرماید:«لاتُلقوابِاَیدیکُم اِلی التَهلُکَه .یعنی خودرابادست خود به هلاکت نیافکنید. »(بقره:195).عقل بشری نیز هرگونه عملی راکه مضر تشخیص می دهد ،نفی می کند وحتی اگر مضر نباشد ولی فایده ای هم ندارد آن رابر نمی تابدولذا اعتیاد به موادمخدر ومحرک را می توان در زمره همین موارد به حساب آورد.همچنین قاعده فقهی«الوقوف عندالشبهه خیرمِن الاقتحام فی الهلکه. خودداری کردن از کار شبهه ناک بهتر است از افتادن در دام هلاکت»گویای پرهیزاز کارهای خطرناکی چون اعتیاداست. .(مصطفوی،1393،ص312)
2- موضوع اهمیت قانون درفقه اسلامی جایگاه ویژه ای دارد بطوریکه مترادف آن که واژه قاعده می باشد، بارها وبارها مورد استفاده قرار می گیرد.مبحث قواعد فقهیه از مباحث مهم وکاربردی در فقه می باشدوجایگاه ویژه ای در حقوق اسلامی دارد.«قاعده در اصطلاح فقهی عبارت است از اصل کلی که با ادله شرعی ثابت شده وبرمصادیق متعدد انطباق دارد.»(مصطفوی. همان:ص9) .درقرآن کریم ودرآیه25 سوره حدید به خوبی به مسسأله قانون ونقش آن اشاره شده است.می فرمایدکه ما پیامبران را برای اقامه قسط وعدالت فرستادیم وبه آنها ابزارهای لازم ازجمله قانون(میزان) را عطاکردیم.بطور کلی می توان گفت که اسلام دینی قانون محور است که شالوده آن قوانین تشریعی وتکوینی وسنتهای حاکم بر جهان است وگزافه نیست اگرکه قرآن را کتاب قانون بنامیم ودین را سلسله قوانینی آسمانی بدانیم که فقه وظیفه معرفی وتبویب و کاربردی نمودن آنها را به عهده دارد.
3-خانواده، همزادبشر است زیرا از وقتی که آدم خلق شد ،مسأله ادامه نسل ووجود زوج درکنار اونیز در دستورکار قرار گرفت .انسان چون مدنی باالطبع است به شکل فطری گرایش به تشکیل خانواده داردولذا هیچ جامعه ای رانمی بینیم که اساس خانواده در آن نادیده گرفته شده باشد. اهمیت خانواده در اسلام نیز به حدی است که شمارش آیات وروایات وسفارشهای فقها دراین رابطه مشکل است. اما مهمترین و مشهورترین آیه قرآن در این رابطه آیه 21 سوره روم است که وجود همسران راکنارهم ،مایه آرامش(لِتَسکُنوا اِلَیها)می داند.درفقه اسلامی نیز و براساس تقسیم بندی مرحوم محقق حلی در آغازکتاب شرایع از 52کتاب(باب) فقهی، دومورد با عنوان کتاب النکاح وکتاب الطلاق به این امر اختصاص دارد. همچنین دربین قواعد فقهیه،قاعده های: ذکاة الجنین ذکاةاُمه ، قاعده الفراش و قاعده مَن یحرم مِن الرضاع ما یحرم من النسب ،به مسائل زناشویی دلالت دارند. دراسلام به همان نسبت که تشکیل خانواده مورد تاکید قرار گرفته است ،باعواملی که این نهاد را تهدید می کنند مبارزه شده است.ازجمله فحشاء ومنکرات وتماشای فیلمها وتصاویر مستهجن به واسطه جاذبه ای که برای خانواده ها خصوصاً نسل جوان دارد.
طلاق یک پدیده اجتماعی است که عوامل متعددی در وقوع آن دخیل است ازجمله این عوامل می‌توان به نداشتن تفاهم اخلاقی، عدم تمکین، بیکاری، مشکلات مالی و اقتصادی، اعتیاد و... نام برد. برای کاهش و پیشگیری از این آسیب اجتماعی، فقه اسلامی راهکارهایی پیش‌بینی کرده از قبیل پند و اندرز زن، قهر و جدا کردن رختخواب خود از همسر و ترک خانه از سوی شوهر که هرکدام به‌نوبه خود در محکم کردن پیوند خانوادگی تأثیرگذار است؛ همچنین در صورت ترس از اختلاف بین زن و شوهر، حاکم شرع می‌تواند داورانی از خانواده زن و شوهر تعیین می‌کند تا میان آنان داوری کرده و کار را به آشتی و سازش یا جدایی و طلاق پایان دهند طلاق یک پدیده اجتماعی است که عوامل متعددی در وقوع آن دخیل است ازجمله این عوامل می‌توان به نداشتن تفاهم اخلاقی، عدم تمکین، بیکاری، مشکلات مالی و اقتصادی، اعتیاد و... نام برد. برای کاهش و پیشگیری از این آسیب اجتماعی، فقه اسلامی راهکارهایی پیش‌بینی کرده از قبیل پند و اندرز زن، قهر و جدا کردن رختخواب خود از همسر و ترک خانه از سوی شوهر که هرکدام به‌نوبه خود در محکم کردن پیوند خانوادگی تأثیرگذار است؛ همچنین در صورت ترس از اختلاف بین زن و شوهر، حاکم شرع می‌تواند داورانی از خانواده زن و شوهر تعیین می‌کند تا میان آنان داوری کرده و کار را به آشتی و سازش یا جدایی و طلاق پایان دهند .(عدنان رحیم پور،1396،ص219)
4-در اسلام و جامعه اسلامی به مصداق آیه هفت سوره مؤمنون، هر رفتار جنسی که خارج از چارچوب ازدواج باشد، ناهنجاری جنسی است؛ زیرا آنچه طبیعت آدمی بر آن رغبت دارد ،همانا بهداشت جنسی ازطریق مدیریت رفتارهای جنسی است.امروزه ازهم‌گسیختگی نهاد خانواده از مهمترین عوامل بروز آسیبهای اجتماعی در ایران به شمار می‌رود. به‌گونه‌ای که علاوه بر اینکه ازهم‌گسیختگی نهاد خانواده رابه دنبال دارد، خود به‌عنوان یک آسیب اجتماعی بروز کرده است. آنچه پسندیده است همان رفتار جنسی مرد با زن در قالب ازدواج است و هر تمایل و رفتار جنسی که برای فرد یا دیگران مشکل آفرین باشد مردود است.
وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُون إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ
و کسانی که پاکدامن اند، مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آوردند که در این صورت، بر آنان نکوهشی نیست. پس هرکه فراتر از این بجوید، آنان از حد درگذرانند. دین مبین اسلام هرگونه کامیابی جنسی، اعم از آمیزش و لذت بردن سمعی یا لمسی را ویژه همسران و غیر از آن را مایه گناه و آلودگی جامعه می داند. برهنگی زنان که پیامدهایی همچون آرایش و عشوه گری را به همراه دارد، جوانان را در یک حالت تحریک همیشگی قرار می دهد و سبب هیجانهای بیمارگونه عصبی و گاه سرچشمه امراض روحی می گردد.(مؤمنون:7)
5- امام علی(ع)خطاب به یکی ازفرزندانش می فرماید: يَا بُنَيَّ، إِنِّي أَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ، فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ؛ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ، مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِيَةٌ لِلْمَقْت(نهج البلاغه:حکمت 319)*
ای پسرم من، بیم آن دارم که فقیر شوی، از فقر به خدا پناه ببر که مایه‌ی نقص دین و سرگردانی عقل و انگیزه دشمنی است.
مشکل فقر از مسائل بزرگ و ریشه‌دار در حیات بشری است و با وجود تلاشهای گسترده از سوی دولت‌ها و نیز تلاشهای بین‌المللی هنوز فقر و تنگدستی بیدادمی‌کند و جمع بزرگی از انسان ها را در برگرفته است. البته فقر تنها محدود به کشورهای جهان سوم نیست، بلکه عارضهای است که گریبانگیر تمام کشورهای جهان است. به طور طبیعی در مبارزه با این پدیده باید دو راهکار در نظر گرفت: راهکارهایی که حالت مسکّن و ضربتی دارند و به طور عمده بر رفع و محو آثار و عوارض فقر تأکید دارند و راهکارهایی که برکارهای بلندمدت متکی هستند و به زمینه‌ها و علل پیدایش فقر توجه دارند.
توصیه کوتاه مدت: از آنجا که چهره فقر بسیار زشت، کریه و خشن است علاوه بر راهکارهای ساختاری و بنیادین که درازمدت می باشند، باید از راهبردهای دفعی نیز استفاده جست. فعالیت‌های ضربتی از قبیل کاهش بیکاری، اعطای وام، ساخت مسکن ارزان و حمایت‌های اجتماعی را باید در سر لوحة برنامه‌های دولت و دستگاه‌های دولتی قرار داد. این برنامه‌ها مقطعی و زودگذر می‌باشند و می‌توانند مقداری از شدت آلام و مصائب این طبقه را کم کنند.
توصیه دراز مدت:در این راهکار به طورکلی اصلاح ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور، به منظور کنترل، کاهش و محو فقر اهمیت فراوانی دارند. ساختار اقتصادی ایران به نظر بسیاری از محققان، ساختاری بیمار و مستعد بروز فقر و گسترش آن است(صفوراصادقی،سایت دانشگاه علوم پزشکی شیراز،22/4/1399)
اماازنظرفقه اسلامی ،در چگونگی مواجهه با مشکل فقر و برون‌رفت از آن، ادیان الهی و مکاتب بشری هرکدام راههایی فراروی بشر نهادهاند. اسلام نیز در مواجهه با این پدیده، سازوکارهایی را به‌رسمیت شناخته است. نگاهی به احکام فقهی بیانگر آن است که دو دسته احکام و مقررات برای محدودکردن و ازبین‌‌بردن فقر وضع شده است: یک دسته احکام واجب و الزامی‌اند (مانند خمس و زکات) و دسته دوم ، احکام ترجیحی و استحبابی هستند و شامل نهادهایی همچون انفاق، صدقه، وقف و قرض‌الحسنه می‌شوند. هدف بسیاری از قواعد ترجیحی فقه در زمرۀ اهداف احکام الزامیِ آن است؛ پس توجه به احکام ترجیحی در کنار احکام الزامی می‌تواند تحقّق هم‌زمان هدف شارع از تشریع این احکام را به‌دنبال داشته باشد. ازاین‌رو، به‌نظر می‌رسد استفاده از ظرفیت عظیم احکام ترجیحی فقهیِ مرتبط با فقر و به‌فعلیت‌رساندن آنها، در کنار دیگر احکام واجب و الزامی، می‌تواند به ریشه‌کنی فقر بیانجامد.
نتیجه گیری وپیشنهاد
نگارنده معتقد است که امام خمینی(ره) در وصیت نامه سیاسی-الهی(نه شرعی وفقهی وحقوقی)خود سعی نموده اندکه آنچه رالازمه حفظ وحرکت انقلاب است بیان نمایند.او دراین رهگذر آنچنان غرق در بیان حقائق وگفتنی ها ی ضروری به انسانهاست که هرگزخویشتن رااسیر قوالب نثرادبی وزیبایی وتناسب فعل وفاعل نمی کندوبرای بیان مضامین وصیت نامه به دنبال عبارات شیک ودلربا نمی گردد. به همین جهت است که دهها تحلیل گر، ازدل وصیت نامه نکات اخلاقی ،سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی،تربیتی وقرآنی فراوانی را استخراج کرده ومورد تحلیل وتدقیق قرار داده اند بدون اینکه خودامام به صورت مستقیم آنهارامطرح کرده باشد.موضوع آسیبهای اجتماعی که حضرتش در فرازهایی از وصیت نامه به آن اشاره کرده اند نیز ابعاد گوناگونی دارد.ازیک سو سایر پژوهشگران می توانند ابعاددیگری ازاین آسیبهارا استخراج نموده وبه تجزیه وتحلیل آنها بپردازند واز سوی دیگرهنرمندان وفیلمنامه نویسان درصددخلق یک اثر هنری برآیندوبه هرنحوی که می توانند ابعادومضامین وصیت نامه را درقالب هنر به جامعه عرضه کنند.سوژه هایی ازقبیل: آسیبهای اجتماعی ،حفظ وحدت،دشمن شناسی،بحران هویت،تعلیم وتربیت وگروههای ضدانقلاب می توانندبرای این منظور مورد استفاده قرارگیرند.نکته دیگر آن است که هرچندوصیتنامه امام در واحدهای درسی دانشگاهی جایی دارداما اثری از آن در مواد درسی دانش آموزان دیده نمی شود .پیشنهاد می شود برخی از نکات وصیت نامه البته با شیوه ای جذاب در لابلای مطالب کتابها دردوره های تحصیلی به شکلی مفید ومختصر ومتناسب با سن وسال دانش آموزان گنجانده شود.
فهرست منابع
1-قرآن کریم
2- نهج البلاغه امام علی (ع) ترجمه مصطفی زمانی ،موسسه انتشارات رضوی ،چاپ هشتم ،تهران ،1375
3-وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی(ره)
4- ،صحیفه منظوم(وصیتنامه امام خمینی در قالب شعر فارسی) کریم زاده ،سیف الله ،انتشارت دارالفکر، قم،1388
5- ،فقه سیاسی ، عباسعلی عمید زنجانی ،انتشارات امیرکبیر،تهران،1377،
6- ،الکافی ،محمدبن یعقوب کلینی، ،تهران،دارالکتب الاسلامیه،1407قمری،ج6،
7- القواعد، مصطفوی محمدکاظم،مؤسسه النشرالاسلامی،قم،1393،
8-نشریه کوثر«شرح وقایع انقلاب اسلامی»جلد1،فرازی ازمقدمه
9- شرحی بروصیتنامه امام خمینی ،احمدآذری قمی ، انتشارات دارالعلم، قم ،1372
10- بررسی ابعاد تربیتی وصیت نامه امام خمینی ،واعضی سیدکمال، مؤسسه تنظیم ونشرآثارامام خمینی، دانشگاه امام صادق(ع)تهران،1374
11-«منشورماندگار» ،محمودلطیفی ، مجله«نامه جامعه» شماره35 ، قم ،1386
12- درنگی دروصیتنامه سیاسی-الهی امام خمینی بارویکردی آسیب شناسانه»،پرتال پژوهشی مؤسسه تنظیم ونشرآثار،1393
13-لغت نامه دهخدا ،ماده آسیب
14- شرایع الاسلام، محقق حلی،نجم الدین جعفربن حسن، ،انتشارات اسماعیلیون،قم،1407ه.ق
15- تفسیر نمونه ،مکارم شیرازی،ناصر، ، قم ،3 137
16- قواعد فقهیه، موسوی بجنوردی، سید محمد ، نشرمیعاد، تهران ، 1372
17-رحیم پور،عدنان،1396،راهکارهای فقه اسلامی پیشگیری ازوقوع آسیب اجتماعی طلاق،نشریه علوم اجتماعی دانشگاه آزاداسلامی،شماره37
18-روزنامه اطلاعات ،مورخ 12/7/1397،ص9
19-سایت دانشگاه علوم پزشکی شیراز،22/4/1399
[1] دانشجو دکتری الهیات و معارف اسلامی،واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی،خمین، ایران. zadeh342@gmail.com
[2] استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی،واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی،خمین، ایران. (نویسنده مسوول). aa-heidari@iau-arak.ac.ir
[3] استاد تمام گروه الهیات و معارف اسلامی،واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران. maarefteacher@yahoo.com
[4] استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی،واحد خمین، دانشگاه آزاد اسلامی،خمین، ایران. hkhosravi88@gmail.com