• صفحه اصلی
  • بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی (مطالعه موردی: شهرستان مشهد)

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 140212051103649 بازدید : 112 صفحه: 39 - 58

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی (مطالعه موردی: شهرستان مشهد)

محورهای موضوعی : آمایش سرزمین

مریم قاسمی 1 (دانشگاه فردوسی مشهد)

تاریخ دریافت : 1402/12/05 تاریخ پذیرش : 1403/02/03 تاریخ انتشار : 1403/03/02

کلید واژه: توسعه روستايي, شهرستان مشهد, پايداري جمعيت, سکونتگاههای روستایی.,

چکیده مقاله :

بی تردید مهمترین مساله جمعیتی نواحی روستایی تمامی کشورهای درحال توسعه ازجمله ایران، تخلیه جمعیتی سکونتگاههای روستایی است. تحقیق حاضر با این پیش فرض که سطح توسعه یافتگی بر ماندگاری جمعیت سکونتگاههای روستایی است، به بررسی مقایسه ای ابعاد توسعه بین دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی مي پردازد. روش تحقیق توصيفي – تحليلي با رويكرد مقایسه ای است. ابزار تحقیق 380 پرسشنامه خانوار در 41 روستای نمونه در شهرستان مشهد است. جمع آوری اطلاعات به روش اسنادی و پیمایشی بوده است. نمونه گیری به روش طبقه ای تخصیص یافته صورت گرفته است و پرسشنامه حاوي سئوالاتي است كه در سه بعد و 62 شاخص سعي در كمي نمودن ابعاد مختلف توسعه در دو گروه روستای پایدار و ناپایدار جمعیتی دارد. تحلیل داده ها به کمک آزمون های استنباطی t دو نمونه ای و یومان- ویتنی انجام شد. موازنه 20 ساله جمعیتی شهرستان مشهد (85-65) نشان می دهد که 74% سکونتگاههای روستایی شهرستان با موازنه منفی جمعیتی مهاجر فرست و تنها 26% سکونتگاهها با موازنه مثبت جمعیتی مهاجرپذیر هستند. بررسی مقایسه ای بیانگر سطح بالاتر توسعه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در روستاهای پایدار جمعیتی به ترتیب با 14.5، 21.4، 11.1 نسبت به روستاهای ناپایدار جمعیتی به ترتیب با 13.3، 20.9، 9.1 است و در مجموع درجه توسعه یافتگی در روستاهای پایدار جمعیتی با 23.6 بیشتر از روستای ناپایدار جمعیتی با 19.5 است. نتایج این پژوهش می تواند در برنامه ریزی های توسعه کاربرد داشته باشد. در حال حاضر اغلب فضاها و سکونتگاههای روستایی شهرستان در حاشیه قرار گرفته اند این امر ضرورت برنامه ریزی در راستای کاهش عدم تعادل های فضایی در سطح نواحی روستایی شهرستان (بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی) و تلاش در جهت بهبود سطح توسعه در ابعاد مختلف در روستاهای کم توان جمعیتی را در سطح شهرستان منعکس می نماید.

چکیده انگلیسی:

Undoubtedly, the most important population problem in rural areas of all developing countries, including Iran, is population evacuation of rural settlements. With the assumption that the level of development depends on the permanence of the population of rural settlements, the present research investigates the comparative aspects of development between two groups of stable and unstable villages. The research method is descriptive-analytical with a comparative approach. The research tool is 380 household questionnaires in 41 sample villages in Mashhad city. Information was collected by documentary and survey methods. Sampling has been done by stratified method and the questionnaire contains questions that try to quantify the different dimensions of development in two groups of stable and unstable population villages in three dimensions and 62 indicators. Data analysis was done using inferential two-sample t and Yeoman-Whitney tests. The 20-year population balance of Mashhad city (65-85) shows that 74% of the rural settlements of the city with a negative population balance are immigrant-first and only 26% of the settlements with a positive population balance are receptive to immigration. A comparative study shows a higher level of development in the three economic, social and environmental dimensions in the population stable villages with 14.5, 21.4, 11.1 respectively compared to the demographically unstable villages with 13.3, 20.9, 9.1 respectively and in total the degree of development in the villages Stable population with 23.6 is higher than unstable population with 19.5. The results of this research can be used in development planning. Currently, most of the rural areas and settlements of the city are on the margins, this is the necessity of planning in order to reduce spatial imbalances in the rural areas of the city (between stable and unstable population villages) and efforts to improve the level of development in different dimensions in It reflects the low-population villages. most of the rural areas and settlements of the city are on the margins, this is the necessity of planning in order to reduce spatial imbalances in the rural areas of the city (between stable and unstable population villages) most of the rural areas and settlements of the

highlight:

بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز.

منابع و مأخذ:

جمعه پور، محمود. (1384)، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی، دیدگاه‌ها و روش¬ها، انتشارات سمت، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
حافظ نیا، محمدرضا. (1385)، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
حسین زاده بحرینی، محمد. (1387)، پارادایم و دیدگاه‌های نظری برنامه‌ها و نوع نگرش آن‌ها به توسعه، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران، جلد اول، سازمان برنامه و بودجه، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
زاهدی، شمس السادات، و نجفی، غلامعلی. (1385). بسط مفهومی توسعه پایدار. مدرس علوم انسانی، 10(4)، (پیاپی 49) ویژه‌نامه مدیریت(، 43-76. https://mri.modares.ac.ir/article_329.html
سعیدی، عباس. (1381)، نگرش نظام وار جغرافیایی و توسعه پایدار روستایی. همایش بین‌المللی رویکرد فرهنگی به جغرافیا، --(، 21-35. https://sid.ir/paper/496435/fa
شاهی اردبیلی، حکمت. (1386)، نقش صنایع کوچک در توسعه روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مشهد، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
صالحی شانجانی، پروین. (1370). رویکرد حفاظتی به منابع ژنتیکی جنگل‌های شمال کشور. جنگل و مرتع (جنگل‌ها و مراتع)، (69)، 60-66. https://magiran.com/p314366
طالبیان، محمدرضا. (1388)، روش‌شناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران، پژوهشکده امام خمینی. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
عبدالهی، عبدالله. (1387)، جهانی شدن، کلان‌شهرها و دگرگونی الگوهای توسعه شهری و روستایی (با تأملی بر گستره‌های فقر و نابرابری شهری در کلان‌شهر مشهد)، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
قاسمی، مریم. (1389)، پایدارسازی جمعیتی سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر رویکرد متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
مرکز آمار ایران. سالنامه آماری استان خراسان رضوی 1399 و 1386. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
مرکز آمار ایران. سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1365 تا 1395، شهرستان مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
موسسه توسعه روستایی ایران. (1381)، توسعه روستایی، مجموعه گزارش‌های همایش چالش‌ها و چشم‌اندازهای توسعه ایران، دفتر چهارم گزارش 24. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText
References
Abdollahi, A. (2007), Globalization, metropolises and the transformation of urban and rural development patterns (with a reflection on the extent of urban poverty and inequality in Mashhad metropolis), PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)
Cucu, M. (2022). THE RURAL POPULATION IN THE CONTEXT OF ROMANIA'S REGIONAL DEVELOPMENT. Proceedings of the International Conference Competitiveness of Agro-Food and Environmental Economy. DOI:10.24818/cafee/2020/9/13
Ćurčić, N, Mirković Svitlica, A. Brankov, J. Bjeljac, Ž, Pavlović, S, & Jandžiković, B. (2021). The role of rural tourism in strengthening the sustainability of rural areas: The case of Zlakusa village. Sustainability, 13(12), 6747.
Ghasemi, M. (2009), Population stabilization of rural settlements with emphasis on diversification of economic activities, PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)
Ghasemi, M, & Moeini, A. (2022). Analysis of depopulation trends and models of rural settlements in Khorasan Razavi province, 1986–2017. Area Development and Policy, 7(4), 442-462.
Gilman-Robert (1996), Sustainability, URL:http://www.context.org /ICLIB/DEFS/AIADef,htm.
Hafeznia, M. R. (1998). An introduction to the research method in humanities, Tehran, Samt Publications. (in Persian)
Hosseinzadeh Bahraini, Mohammad. (2007), Paradigm and theoretical views of programs and their approach to development, Proceedings of the Conference of Fifty Years of Development Planning in Iran, Volume 1, Planning and Budget Organization, Tehran. (in Persian)
Iran Statistics Center. (1987-2016) General population and housing census from 1987 to 2016, Mashhad county, Management and Planning Organization of Iran. Tehran. (in Persian)
Iran Statistics Center. (2019). Khorasan Razavi Statistical Yearbook 2019 and 2018. Management and Planning Organization of Iran. Tehran. (in Persian)
Jomehpour, M. (2005). An introduction to rural development planning: approaches and methods, Tehran, Samt Publications. (in Persian)
Liu, J, Du, S, & Fu, Z. (2021). The impact of rural population aging on farmers’ cleaner production behavior: Evidence from five provinces of the North China Plain. Sustainability, 13(21), 12199. https://doi.org/10.3390/su132112199
Liu, Y, Zhang, X, Xu, M, Zhang, X, Shan, B, & Wang, A. (2022). Spatial Patterns and Driving Factors of Rural Population Loss under Urban–Rural Integration Development: A Micro-Scale Study on the Village Level in a Hilly Region. Land, 11(1), 99. https://doi.org/10.3390/land11010099
Lopez, M, & Pastor, R. (2015). Development in rural areas through capacity building and education for business. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 197, 1882-1888. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.07.250
Meyer, E. C. (2000), Social Aspects of Sustainability, Westfailische Wilhelms Universoitate Munster, pp 1-17
Newely, P.D. & N.L. Treverrow (2006), Sustainable Horticulture, Prime fact 144. New South Wales Deartment of Primary Industry, Available: http://dpi.new.gov.au./primefacts/.
Pearce, A. R. (2006), Sustainable Building Materials: a Primer, Sustainable Facilities and Infra Structure Program, Georgia Tech Research Institute, Available: maven.Gtri.gatech.edu/sfi/resources/pdf/TR/TR015.PDF
Rolling, N.G. & J. Jiggins, (1995), The Ecological Knowledge System, Second Symposium of the association of farming systems Research & Extension, Granada.
Rural Development Institute of Iran. (2002), Rural development, collection of reports of Iran's Development Challenges and Prospects Conference, fourth book of report 24. (in Persian)
Saeidi, A. (2002), systematic geographic change and sustainable rural development, collection of articles of the cultural approach to geography conference, Ferdowsi University of Mashhad, by Mohammad Hossein Papoli Yazdi, Mashhad. (in Persian)
Salehi-Shanjani, P. (1992). Conservation approach to the genetic resources of forests in the north of the country. Forests and pastures (forests and pastures), (69), 60-66. (in Persian)
Segnestam, L. (2002), Indicators of Environment and Sustainable Development: Theories and Practical Experience, World Bank Environmental Department, Washington DC, USA.
Shahi-Ardabili, H. (2016), The role of small industries in rural development case study: central part of Mashhad city, PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)
Shen, D, Liang, H, & Shi, W. (2023). Rural Population Aging, Capital Deepening, and Agricultural Labor Productivity. Sustainability, 15(10), 8331. https://doi.org/10.3390/su15108331
Stringer, R. (1998), Environmental Policy and Australia s Horticultural Sector, Policy Discussion Paper, Center for International Economic Studies, University of Adelaide, Australia.
Talebian, M. R. (2010), methodology of revolution studies with an emphasis on the Islamic Revolution of Iran, Tehran, Imam Khomeini Research Institute. (in Persian)
World Bank. (1983). World Development Report 1983: World Economic Recession and Prospects for Recovery; Management in Development; World Development Indicators. The World Bank.
Zahedi, Sh. S, Najafi, G, A. (2006). Development of the concept of sustainable development. Sciences MODARES Human, 10(4), (series 49) special issue of management, 76-43. (in Persian) https://mri.modares.ac.ir/article_329.html
Zhang, Y, Jiang, T, Sun, J, Fu, Z, & Yu, Y. (2022). Sustainable development of urbanization: From the perspective of social security and social attitude for migration. Sustainability, 14(17), 10777. https://doi.org/10.3390/su141710777
Zong, Y, Ma, L, Shi, Z, & Gong, M. (2023). Agricultural Eco-Efficiency Response and Its Influencing Factors from the Perspective of Rural Population Outflowing: A Case Study in Qinan County, China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(2), 1016. https://doi.org/10.3390/ijerph20021016
متن کامل:


 

 

ORIGINAL RESEARCH PAPER

img0 

Journal Organization of Space Economy

journal homepage: https://sanad.iau.ir/journal/jose

 

 

Comparative study of development levels in stable and unstable population villages

 

 

Maryam Ghasemi1*img0

1. Assistant Professor, Department of Geography, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran

        

ARTICLE INFO

Extended ABSTRACT

History Article:

Received:

24 February 2024

Revised:

22 April 2024

Accepted:

 29 April 2024

Introduction And Objectives: The present study tries to deal with this issue by comparing the development levels between the population stable and unstable villages of Mashhad and Torghabe Shandiz, which are located in the direct area of Mashhad city. In general, in Razavi Khorasan province, the intense and increasing concentration of population in the metropolis of Mashhad under the influence of the special economic and social structure and its transnational role, along with the recent developments in the world, practically all facilities and facilities, sources and financial and credit flows, IT information flows, ICT, ... and finally, the local sources and currents have made the countryside an urban and center-periphery process, and in the first years of the third millennium, the center-periphery relations between the colonial countries and the settlement patterns in the surrounding countries were changed in a different way in the mutual relations between the city and The village has reflected. Therefore, in the field of rural development, comparing the development levels between stable and unstable population villages plays an important role in understanding the dynamics of population distribution and its impact on various aspects of social life.

Methodology: The research method is descriptive-analytical with a comparative approach. Considering that two groups should be compared in comparative research, the statistical population studied was divided into two stable and unstable population groups for comparison. In this regard, it is possible to examine the trend of population changes with different criteria and provide different classifications, in this part, the rule for determining the population stability/instability of the rural settlements of Mashhad and Targbe Shandiz cities is "30-year population balance" and our efforts It was to be sufficiently comprehensive while reflecting the reality. After dividing the villages into two stable and unstable population groups, sampling was done. In the current research, population stability is the dependent variable, and the economic, social, and environmental aspects of development are considered as the independent variable. To compare the mean between two stable and unstable groups in the three dimensions of development, the t-test with independent samples was used, and the Yeoman-Whitney test was used for the development level variable, whose data distribution does not follow the normal state.

Results and Discussion: Out of a total of 413 rural settlements outside Mashhad's mother city, 26% of the rural settlements in Mashhad and Torghabe Shandiz with a positive immigration balance are immigrant-friendly (stable) and %74 of the settlements with a negative immigration balance are immigrant-first (unstable). Unfortunately, in recent years, the process of evacuation of settlements in Mashhad and Torghabe Shandiz cities has accelerated due to the worsening of environmental, economic, and social instability, so that during the years 2015-2016, the number of uninhabited settlements in the city increased from %28 to %32. and inhabited settlements have decreased from %72 to 68%. The cost that is paid for the survival of these villages will be far less than the cost that must be paid to prevent its environmental consequences. The results showed that in the economic dimension, population-stable villages have more favorable conditions than population-unstable villages. In the social dimension, the average difference between stable and unstable villages is not significant. In the environmental aspect, population-stable villages have more favorable conditions than population-unstable villages. In general, population-stable villages have a higher degree of development than population-unstable villages. The demographically stable villages of Mashhad are the villages that have better conditions in terms of development levels.

Conclusion: Examining the growth rate of the population of Mashhad (the second largest city in Iran and the regional metropolis in the east of the country) indicates the occurrence of large-scale migration to this city. So that the surveys show that the population growth rate of this city during the last thirty years (1975-1995) has always been higher than the population growth rate of Razavi Khorasan province and the country. The population growth rate of Mashhad in the decades of 1985-95, 1975-85, and 1965-1965 was 2.10, 2.55, and 2.58, respectively, which compared to the population growth rate of the province during the same period with 1.45, 1.59, and 1.41, as well as the country's population growth during the same period. The cross-section was higher with 1.29, 1.62, 1.96. The reason for the high population growth of the city of Mashhad is the natural growth of the population and the size of the immigrant population of this city during successive decades. Undoubtedly, the main reason for rural-urban migrations, following the general structure governing the villages of the country during the past decades, is unemployment and the lack of job opportunities in the village (which is a result of the root causes mentioned above).

Keywords:

Driver,

structural analysis,

Tourism,

* Corresponding Author: Maryam Ghasemi

 Email: magh30@um.ac.ir

Event-oriented tourism, Anbooh village

Highlight:

·       Using the future research method to investigate the factors influencing the attraction of tourists to local festivals

Cite this article:

Comparative study of development levels in stable and unstable population villages of Mashhad and Torghabe Shandiz. Organization Of Space Economy, 2(4), 39-58.

Publisher: Islamic Azad University of Yadegar-e Imam Press

 

 

 

 

 

img0 

نشریه ساماندهی اقتصاد فضا

https://sanad.iau.ir/journal/jose

 

 

نشریه علمی ساماندهی اقتصاد فضا، 2(4) 58-39، تابستان 1403

 

 

بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز

 

مقاله علمی

 

 

 

 

 

مریم قاسمی‌1*img0

1. استادیار، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

ارجاع به این مقاله: قاسمی، مریم. (1403). بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز، ساماندهی اقتصاد فضا، 2(4)، 58-39.

 

مشخصات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت:

 05/12/1402

تاریخ بازنگری:

03/02/1403

تاریخ پذیرش:

10/02/1403

 

بیان مسئله: بی­تردید مهم‌ترین مسئله جمعیتی نواحی روستایی تمامی کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران، تخلیه جمعیتی سکونتگاه‌های روستایی است.

هدف: تحقیق حاضر با این پیش‌فرض که سطح توسعه‌یافتگی بر ماندگاری جمعیت سکونتگاه‌های روستایی است، به بررسی مقایسه‌ای ابعاد توسعه بین دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی می‌پردازد.

روش: روش تحقیق توصيفي- تحليلي با رويكرد مقایسه‌ای است. ابزار تحقیق 380 پرسشنامه خانوار در 41 روستای نمونه در شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز است. جمع‌آوری اطلاعات به روش اسنادی و پیمایشی بوده است. نمونه‌گیری به روش طبقه‌ای تخصیص یافته صورت گرفته است و پرسشنامه حاوي سؤالاتی است كه در سه بعد و 62 شاخص سعي در كمي نمودن ابعاد مختلف توسعه در دو گروه روستای پایدار و ناپایدار جمعیتی دارد. تحلیل داده‌ها به کمک آزمون‌های استنباطی t دو نمونه‌ای و یومان- ویتنی انجام شد.

یافته‌ها و بحث: موازنه 20 ساله جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز (95-65) نشان می‌دهد که %74 سکونتگاه‌های روستایی شهرستان با موازنه منفی جمعیتی مهاجر فرست و تنها 26% سکونتگاه‌ها با موازنه مثبت جمعیتی مهاجرپذیر هستند. بررسی مقایسه‌ای بیانگر سطح بالاتر توسعه در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در روستاهای پایدار جمعیتی به ترتیب با 5/14، 4/21، 1/11 نسبت به روستاهای ناپایدار جمعیتی به ترتیب با 3/13، 9/20 و 1/9 است و در مجموع درجه توسعه‌یافتگی در روستاهای پایدار جمعیتی با 6/23 بیشتر از روستای ناپایدار جمعیتی با 5/19 است.

نتیجه‌گیری: با توجه به یافته­ها برنامه­ریزی در راستای کاهش عدم تعادل‌های فضایی در سطح نواحی روستایی شهرستان (بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی) و تلاش در جهت بهبود سطح توسعه در ابعاد مختلف در روستاهای کم‌توان جمعیتی ضروری است.

واژگان کلیدی:

توسعه روستايي،

 شهرستان­های مشهد و طرقبه شاندیز،

 پايداري جمعيت، سکونتگاه‌های روستایی

نکات برجسته:

·        بررسی تطبیقی سطوح توسعه در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز.

 

 

ناشر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام (ره) شهرری

 

* نویسنده مسئول: مریم قاسمی

پست الکترونیک: magh30@um.ac.ir

 

 

بیان مسئله

رابطه بین سطح توسعه و پایداری جمعیت روستایی چندوجهی است. تحقیقات نشان می‌دهد که پایداری جمعیت روستایی تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم بر جنبه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی توسعه دارد. همچنین توسعه روستایی به‌طور قابل‌توجهی بر پایداری جمعیت تأثیر می‌گذارد. مطالعه حاضر در تلاش است با مقایسه سطوح توسعه بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز که در حوزه بلافصل شهر مشهد قرار دارند، به این موضوع بپردازد.

به‌طورکلی در استان خراسان رضوی، مقصد اصلی مهاجران شهر مشهد (مرکز شهرستان مشهد و مرکز استان خراسان رضوی) است (پیرامون به مرکز). به‌طوری‌که طی دهه 95-85 از مجموع 461455 مهاجر درون استانی تعداد 194801 مهاجر (معادل 42.2 درصد) به شهرستان مشهد و مابقی یعنی 266654 نفر (معادل 8/57 درصد) به 27 شهرستان دیگر استان خراسان رضوی مهاجرت کرده­اند (قاسمی و معینی، 2022). لذا تمركز شديد و روزافزون جمعیت در کلان‌شهر مشهد تحت تأثیر ساختار خاص اقتصادی و اجتماعی و نقش فراملي آن، در كنار تحولات اخير جهان، عملاً تمام امكانات و تسهیلات، منابع و جریان‌های مالی و اعتباری، جریان‌های اطلاعاتی IT،ICT، ... و بالأخره منابع و جریان‌های محلي، روستايي را روندي شهرگرا و مركز- پيرامون بخشيده و در نخستين سال­هاي هزاره سوم روابط مركز- پيرامون ميان كشورهاي استعماري و الگوهای سکونتگاهی در کشورهای پیرامون را به شكلي ديگر در روابط متقابل شهر و روستا بازتابانیده است (عبدالهی، 1387: 3) نتيجه زودهنگام چنين وضعيتي، شيوع پديده­ي ماكروسفالي، بزرگ‌سری و تمركزگرايي شديد کلان‌شهری، مهاجرت‌های روستا شهری و شکل‌گیری حاشیه‌نشینی و نهایتاً عدم تعادل فضایی در سطح شهرستان مشهد شده است.

بر اساس مطالعات اکتشافی، در حال حاضر در شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز، جمعیت نواحی کم‌توان (مناطق روستایی) به سود نواحی پرتوان (مادر شهر مشهد و روستاهای مجاور) به‌صورت مهاجر تخلیه می‌شود. در این تخلیه جمعیتی، مقصد مهاجرت ابتدا روستاهای پیرامون مشهد و سپس حاشیه و شهر مشهد (که فاقد زیرساخت­های اجتماعی، اقتصادی کافی است) می­باشد، ادامه این روند باعث :

-        تخلیه جمعیتی روستاهای کم‌توان به نفع مناطق به‌ظاهر پرتوان و تشدید عدم تعادل‌های فضایی و ناپایداری‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در نواحي مختلف شهرستان؛

-        شکل‌گیری هسته‌های جمعیتی نامتجانس، ناهمگن و محدوده‌های اسکان غیررسمی تحت عنوان «حاشیه شهر مشهد» بر اثر روند رو به تزاید مهاجرت به مادر شهر مشهد؛ به‌طوری‌که مشهد بعد از تهران بالاترین میزان حاشیه‌نشینی را در کل کشور به خود اختصاص داده و در حال حاضر بیش از یک‌میلیون نفر– معادل ⅓ جمعیت مشهد- در حاشیه این مادر شهر ساکن‌اند.

-        تمرکز جمعیت روستایی در بخشه‌ای محدودی از شهرستان (شمال شرق و شمال غرب) یا دهستان‌های طوس و تبادکان در بخش مرکزی به دلیل وجود شهرک‌های صنعتی؛

-        عدم امكان بهره‌برداری مطلوب از پتانسیل‌ها و ترانه‌ای منطقه‌ای به‌منظور رفع احتیاجات جمعیت و توسعه فضاهای روستایی در نتيجه تنگناهاي اقتصادي انساني و ....

-        تغییر ظرفیت اقتصاد روستایی از تولیدکننده به مصرف‌کننده و سایر تبعات مرتبط با آن خواهد شد.

بر این اساس تخلیه جمعیتی روستاهای کم‌توان و رشد شتابان مادر شهر مشهد و توزیع بسیار نامتوازن و تمرکزگرایانه جمعیت و منابع در سطح شهرستان، و شکل­گیری ساختارهای معیوب و نابسامان اقتصادی و اجتماعی در مشهد و حاشیه ایجاب می‌نماید مطالعه حاضر به بررسی مقایسه­ای سطوح توسعه بین دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی بپردازد تا دلایل ماندگاری و عدم ماندگاری جمعیت در نواحی روستایی شهرستان دقیق‌تر مشخص گردد. چرا که با ادامه این روند، در مدت‌زمان نه‌چندان طولانی به علت فاصله کم و کشش و جاذبه بالای مادر شهر مشهد، جمعیت روستایی به‌سوی آن روانه و سکونتگاه‌های روستایی از جمعیت تخلیه می‌گردند، این امر نه‌تنها موجب تشدید ناپایداری در نواحی روستایی شهرستان می‌گردد، بلکه مشکلات زیست‌محیطی متعددی را در نواحی روستایی شهرستان ایجاد خواهد نمود (قاسمی، 1389: 9). لذا در حوزه توسعه روستایی، مقایسه سطوح توسعه بین روستاهای جمعیتی پایدار و ناپایدار نقش مهمی در درک پویایی توزیع جمعیت و تأثیر آن بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی دارد. با توجه به کلیه مسائل مطرح‌شده در طرح مسئله و وجود ناپایداری‌های متعدد در زمینه­های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، به نظر می‌رسد ساختارهای حاکم در سطح منطقه توان پاسخگویی به نیازهای مختلف جمعیت ساکن را ندارد، بر این اساس پس از بررسی سطح پایداری جمعیتی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز سؤال اصلی تحقیق بدین‌صورت طرح می‌گردد:

آیا تفاوتی بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی از نظر توسعه در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی وجود دارد؟ و آیا روستاهای پایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز همان روستاهایی هستند که به لحاظ سطوح توسعه از شرایط بهتری برخوردار هستند؟

مبانی نظری

به‌طورکلی توسعه به معنای تلاش برای بهبود زندگی، همزاد تاریخ جامعه بشری است اما توسعه به مفهوم امروزی آن بیش از هر موضوع دیگری در نیم‌قرن اخیر مورد بحث محافل مختلف قرار گرفته است (جمعه پور،1384: 51). هدف اصلی توسعه که آماج‌ها و خط‌مشی‌های مربوط به جمعیت، جزء لاینفکی از آن را تشکیل می‌دهد، عبارت است از ارتقاء سطح زندگی و کیفیت زندگی مردم (بانک جهانی، 1983: 14).

در طی دوران حاکمیت دانش علمی توسعه (منبعث از شرایط زمانی و مکانی و نظام جهانی) پارادایم‌های متفاوتی از توسعه بروز و ظهور یافته‌اند که هر یک از پارادایم‌ها در عصر خویش در همه سطوح و اجزای ناظر بر مدیریت توسعه رسوخ یافته و پیامدهای خاص مکانی- فضایی در عرصه جهانی، منطقه‌ای، ملی و سرزمینی نیز داشته‌اند. به‌طورکلی می‌توان پارادایم‌های عمده توسعه در نیم‌قرن اخیر را به شرح ذیل برشمرد: پارادایم رشد (دهه 50 میلادی)؛ پارادایم باز توزیع منابع و تأمین نیازهای اساسی (دهه 60 و 70 میلادی)؛ پارادایم توسعه پایدار (دهه 80 میلادی).

روند حاکم بر ابعاد شکلی و محتوایی توسعه، نمایانگر نوعی تکامل از حیث بار مفهومی ناظر بر آن است، به‌گونه‌ای که از برداشت و باوری تک ساختی (رشد) به برداشت و باوری چند ساختی (توسعه پایدار)، تغییر جهت داده است، جدای از تمایزات مفهومی و کارکردی هر یک از پارادایم‌های فوق، آنچه که قابل تأکید است، همانا تفاوت وجوه شناختی، ادراکی میان پارادایم جدید و قدیم توسعه می‌باشد. به­طور مشخص مرز میان پارادایم جدید و قدیم، جایگزینی محوریت انسان در توسعه به‌جای محوریت فناوری طی دهه‌های گذشته است (حسین زاده بحرینی، 1387: 93).

در منابع مختلف تعاريف بسياري از توسعه پايدار شده است، متداول‌ترین تعريف، تعريفي است كه كميسيون جهاني محیط‌زیست و توسعه يا «كميسيون برانت لند» ارائه داده است. كميسيون مذكور توسعه پايدار را بدین‌صورت تعريف می‌نماید: «توسعه‌ای كه احتياجات نسل حاضر را بدون لطمه زدن به توانايي نسل‌های آتي در تأمين نمودن نيازهاي خود برآورده نمايد»(جمعه پور، 1384؛ 63). سازمان ملل متحد نیز توسعه پایدار را توسعه‌ای می‌داند که «از نظر اقتصادی پویا و پربازده، از نظر محیط‌زیست غیر مخرب، از نظر اجتماعی عادلانه و از نظر فناوری مطلوب و متناسب باشد»(صالحی شانجانی، 1384؛ 66) در توسعه پایدار اصطلاح توسعه، معطوف به ارتقاي سطح و كيفيت زندگي افراد و بهبود رفاه جامعه است و پايداري آن اشاره به استمرار اين فرايند در طول نسل‌های بشر دارد. توسعه پايدار، به‌جای تمركز بر جنبه اقتصادي و كمي توسعه، فلسفه‌ای از ابعاد اجتماعي و زیست‌محیطی را با بعد اقتصادي طراحي می‌کند. در حقيقت، كاركرد هم‌زمان اين سه جنبه، تحقق جمعي اهداف ايجاد رفاه، معيشت، ریشه‌کنی فقر و برخورداري همگان از زندگي مطلوب و نيز افزايش دامنه بهره­گيري نسل‌های آينده از منابع طبيعي را دنبال مي­كند.

 

D:\maryam resale\nmodar\Nemoudar06.tif 

شکل 1. توسعه پایدار از دید OECD

برگرفته از: 1384: 62

در واقع در توسعه پایدار سه دسته هدف (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی) و بر مبنای آن‌ها سه محیط و سه بعد اصلی وجود دارد که عبارت‌اند از: 1- محیط اقتصادی 2- محیط اجتماعی 3- محیط طبیعی و ابعاد : اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی. به همین دلیل در غالب مستندات، توسعه پایدار را بر مبنای همین سه هدف تعریف و ترسیم می‌کنند. به‌عنوان‌مثال سازمان همکاری‌های اقتصادی1 با تأکید بر این سه دسته هدف، شمای توسعه پایدار به‌صورت شکل زیر ترسیم می‌کند (زاهدی، 1384: 62). بدیهی است الگوهاي توسعه‌ای كه نتوانند رابطه‌ای متعادل بين ابعاد مختلف توسعه پایدار برقرار نماید، نمی‌توانند اهداف آرماني توسعه يعني انساني بودن و پايداري را به همراه داشته باشد.

توسعه پايدار؛ نقطه توازن و تعادل در جهت تحقق اهداف توسعه در هر يك از ابعاد طبیعی، اجتماعي و اقتصادي است. امري كه در چارچوب الگوهاي گذشته، به تعارض ميان هر يك از ابعاد توسعه انجاميده است، هرچند جهت نیل به توسعه پایدار روستایی برحسب مقتضیات جوامع روستایی، اهمیت و وجوه کمی- کیفی متفاوتی برای اهداف آن در نظر گرفته‌شده لیکن می‌توان مبنای مشترکی را نیز به تصویر کشید: (مؤسسه توسعه روستایی ایران، 1381 :60). (شکل 2).

D:\maryam resale\nmodar\Nemoudar01.tif 

شکل 2. اهداف توسعه پایدار روستایی

برگرفته از: موسسه توسعه روستایی ایران، 1381: 60

پیشینه تحقیق

رابطه بین پایداری جمعیت روستایی و توسعه پایدار روستایی موضوعی پیچیده و چندوجهی است که توجه محققان جهانی را به خود جلب کرده است. درک پویایی مناطق روستایی، به‌ویژه در زمینه چالش‌هایی مانند پیری جمعیت، مهاجرت و تأثیر عوامل اجتماعی، برای ارتقای توسعه پایدار بسیار مهم است. مطالعات متعددی جنبه‌های مختلف مرتبط با این موضوع را روشن کرده است. ژانگ2 و همکاران در مطالعه خود اهمیت امنیت اجتماعی و نگرش‌های اجتماعی را در تأثیرگذاری بر مهاجرت از روستا به شهر برجسته کرد (ژانگ و همکاران، 2022). به‌طور مشابه، شن3 و همکاران در مطالعه خود رابطه مثبت بین پیری جمعیت روستایی و بهره‌وری نیروی کار کشاورزی در چین را بررسی کرد و نشان داد که چگونه پیری می‌تواند توسعه و بهره‌وری کشاورزی را تحریک کند (شن و همکاران، 2023). علاوه بر این، لیو4 و همکاران در مطالعه خود چگونگی تأثیر پیری جمعیت روستایی بر رفتار تولید سالم کشاورزان را بررسی و نشان داد پیچیدگی این رابطه را می‌توان از طریق عوامل واسطه‌ای مختلف نشان داد (لیو و همکاران، 2021). همچنین کرچیچ5 و همکاران اهمیت گردشگری روستایی را در تقویت پایداری مناطق روستایی بررسی کرد و نشان داد که چگونه فعالیت‌های اقتصادی و انسجام جامعه برای توسعه روستایی حیاتی است (کرچیچ و همکاران، 2021).

دسته‌ای دیگر از مطالعات به درک رابطه پیچیده بین پویایی جمعیت و توسعه پایدار روستایی می‌پردازند و بینش‌های ارزشمندی را برای سیاست‌گذاران و ذی‌نفعان ارائه می‌کند که هدف آن تقویت توسعه متوازن در روستاهای جمعیتی پایدار و ناپایدار است. این مطالعات شامل: مطالعه لیو6 و همکاران است که یک مطالعه در مقیاس خرد در مورد از دست دادن جمعیت روستایی در یک منطقه تپه‌ای انجام داد و بر اهمیت عوامل جامعی مانند شرایط طبیعی، پویایی اجتماعی و متغیرهای اقتصادی تأکید کرد. یافته‌های آن‌ها نشان داد که از دست دادن جمعیت بین روستاها به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است، که این مسئله ماهیت نامتعادل توزیع جمعیت در مناطق روستایی را برجسته می‌کند. علاوه بر این، این مطالعه عوامل کلیدی مانند فاصله از شهرستان، ارتفاع و شاخص‌های اقتصادی مؤثر بر از دست دادن جمعیت روستایی را شناسایی کرد و بینش‌های ارزشمندی را برای برنامه‌ریزی و استراتژی‌های توسعه روستایی ارائه کرد (لیو و همکاران، 2022). به‌طور مشابه، کوکو7 در مطالعه خود زمینه پویایی جمعیت روستایی در توسعه منطقه­ای رومانی را بررسی کرد و تأثیر رشد شتابان شهری را بر الگوهای مهاجرت روستایی نشان داد. ناهمگونی در توسعه روستاها و نابرابری بین مناطق از نظر تمرکز جمعیت، چالش‌های پیش روی روستاهای توسعه‌نیافته را نشان می‌دهد، بنابراین بر نیاز به استراتژی‌های توسعه منطقه‌ای متوازن تأکید می‌کند. علاوه بر این، مطالعه زونگ8 و همکاران در شهرستان کینان چین رابطه بین کارایی زیست‌محیطی کشاورزی و خروج جمعیت روستایی را موردبررسی قرار داد و تأثیر قابل توجه تغییرات جمعیتی را بر شیوه‌های کشاورزی برجسته کرد. یافته‌های این مطالعه بر نیاز به رویکردهای توسعه پایدار برای افزایش کارایی زیست‌محیطی در مناطق روستایی که خروج جمعیت را تجربه می‌کنند، تأکید کرد (زونگ و همکاران، 2023). همچنین لوپز و پاستور9 در مطالعه خود نشان دادند ناپایداری روستاهای فلات شمالی اسپانیا حاکی از آن است که نیروی کارکشته و فعال بخش کشاورزی به علت کمبود شغل و درآمد در روستا برای دستیابی به فرصت‌های شغلی و استخدام در بخش‌های خدماتی و صنعتی در شهرها، روستای خود را ترك کرده، راهی شهرها می‌شوند و به همین علت، مناطق روستایی با تأثیرپذیری از پیری و کاهش جمعیت فعال، با ناپایداری روبه رو شده است. بررسی پیشینه تحقیق نشان می‌دهد اگر چه مطالعات زیادی بر عوامل مختلف مؤثر بر پویایی جمعیت روستایی و تأثیر آن بر پایداری انجام‌شده است اما مقایسه سطوح توسعه در دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی کمتر موردتوجه قرار گرفته است.

روش تحقیق

روش تحقیق توصيفي- تحليلي با رويكرد مقایسه‌ای است. با توجه با اینکه در پژوهش‌های مقایسه‌ای باید دو گروه مورد مقایسه قرار گیرد (طالبیان،1388: 26) جامعه آماری موردمطالعه به دو گروه پایدار و ناپایدار جمعيتي جهت مقایسه تفکیک گردید. بر اساس تعریف گیلمن «پایداری» به توانایی سیستم برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می‌گردد، بدون اینکه به ضعف کشیده شود (Gilman,1996: 1) یعنی تداوم هر وضعیت که به بهبود یا حفظ وضعیت موجود منتهی شود، پایدار و در غیر این صورت ناپایدار است. بنابراین وقتی یک مکان از نظر تعداد جمعیت وضعیتی داشته باشد که در صورت تداوم به وضعیتی نامناسب‌تر از وضع قبل برسد، ناپایدار و بالعکس آن پایدار تلقی می‌گردد.

به‌منظور تفکیک سکونتگاه‌های روستایی شهرستان به دو گروه پایدار و ناپایدار، «تحولات جمعیتی» می‌تواند راهگشا باشد، چنانچه می‌دانیم «تحول موضوعی نسبی است و به ساده‌ترین شکل خود باملاحظه دو وضعیت در دو برهه زمانی متفاوت قابل‌درک است»(سعیدی، 1381: 188) در این خصوص می‌توان با معیارهای مختلف روند تحولات جمعیتی را بررسی و تقسیم‌بندی‌های متفاوتی ارائه داد، که در این قسمت ضابطه تعیین پایداری/ناپایداری جمعیتی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز را «موازنه جمعیتی 30 ساله» قرار داده و تلاشمان بر این بود که ضمن انعکاس واقعیت به‌قدر کافی جامع باشد. پس از تقسیم روستاها به دو گروه پایدار و ناپایدار جمعیتی نمونه‌گیری به عمل آمد. به‌منظور افزایش کارایی نمونه، قبل از برآورد و انتخاب اعضای نمونه، لازم آمد، تعدادی از آبادی‌های شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز حذف گردند. به لحاظ اینکه محدوده مطالعاتی تحقیق مربوط به روستاهای خارج از محدوده قانونی و حریم مادر شهر مشهد است روستاهای این محدوده حذف گردید. همچنین مکان‌هایی که در سال 1395 به شکل گاوداری، موتور چاه آب، ایستگاه راه‌آهن، چاه عمیق، شهرک صنعتی، مرغداری، مزرعه و ....ادامه حیات داده‌اند و اصولاً روستا نبوده و ماهیت وجودی آن‌ها بر فعالیت اقتصادی گروهی اندک استوار است، حذف گردیدند. نهایتاً پس از حذف سه گروه روستا (جدول1)، تعداد 278 سکونتگاه روستایی باقی ماند، جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران10 (حافظ نیا، 1385: 140) استفاده شد، بر این اساس حجم آبادی‌های نمونه با ضریب اطمینان در سطح 95% و تقریب در برآورد پارامتر جامعه، 14/0تعداد 41 آبادی تعیین گردید.

img0 

پس از تعیین حجم روستاهای نمونه، ازآنجاکه روستاهای شهرستان به لحاظ تعداد جمعیت و وضع جغرافیایی تفاوت‌های زیادی با یکدیگر داشتند، جهت تضمین معرف بودن نمونه و تقلیل خطای نمونه‌گیری، روستاها به سه‌طبقه جمعیتی: کوچک (کمتر از 500 نفر)، متوسط (1500-500 نفر) و بزرگ (بیش از 1500 نفر) تقسیم گردید، سپس تعداد روستاهای نمونه در هر طبقه به کمک قاعده تسهیم‌به‌نسبت تعیین و روستاهای نمونه تحقیق به روش تصادفی انتخاب شد (شکل1). همچنین در سال 1395 تعداد 10309 خانوار در آبادی‌های نمونه (41 آبادی) ساکن بوده‌اند. جهت تعیین حجم خانوارهای نمونه از فرمول کوکران با ضریب اطمینان در سطح 95% و تقریب در برآورد پارامتر جامعه 0.05 استفاده گردید، بر این اساس حجم خانوارهای نمونه مطابق فرمول زیر 370 خانوار تعیین گردید.

img0 

C:\Users\TC\Desktop\1.jpg 

شکل 3. روستاهای نمونه و محدوده موردمطالعه در شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز

با توجه به تعداد محدود خانوارهای نمونه در برخی روستاها، جهت جلوگیری از دشواری‌های احتمالی در تحلیل نهایی، بر اساس فرمول تصحیح حجم جامعه محدود، تعداد نمونه موردبررسی در روستاهای موردنظر اصلاح گردید و درنهایت حجم پرسشنامه خانوار به 380 مورد افزایش یافت. این تعداد خانوار در طبقات مختلف جمعیتی بر اساس روش تسهیم‌به‌نسبت توزیع و به‌صورت تصادفی در هر طبقه تعیین گردید. تعداد نمونه در هر روستا در جدول 13 آورده شده است (فرمول تصحیح حجم جامعه):

 

در پژوهش حاضر پایداری جمعیت متغیر وابسته و ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی توسعه متغیر مستقل در نظر گرفته‌شده است. ازآنجاکه مفهوم توسعه بسیار کلی و وسیع است، در قالب «سازه» موردمطالعه قرار می‌گیرد و می‌بایست بر پایه ابعاد مختلف تعریف عملیاتی گردد. همان‌گونه که در پیشینه تحقیق اشاره شد، توسعه مقوله‌ای چندبعدی است که توسط اثرات متقابل پيچيده، بين اين ابعاد كه به طرز نابرابر در نواحي گوناگون توزیع‌شده است، تحت تأثير قرار می‌گیرد. بر این اساس جنبه‌های مختلفی برای توسعه به‌طور اعم و توسعه پايدار روستایی به‌طور اخص مطرح‌شده‌اند که عمدتاً شامل سه جنبه اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی- فنی و زیست‌محیطی می‌باشد (Pearce, 2006: 1) (جدول1).

جدول 1. معیارهای توسعه پايدار روستایی در تحقیقات مختلف.

ابعاد

معیارهای توسعه پايدار روستايي

اقتصادی

صرفه اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی، بهبود کمیت و کیفیت تولیدات، بهبود وضعیت بازار رسانی ازجمله کاهش واسطه‌ها، توجه به تقاضاهای بین‌المللی، کاشت و پرورش ارقام محلی (Segnestam, 2002: Stringer, 1998)

اجتماعی

کاهش نرخ مهاجرت روستا- شهر، بهبود وضعیت درآمد، اقتصاد، سلامتی، تغذیه، مسکن و اشتغال افراد به‌ویژه جوانان، دسترسی به امکانات رفاهی و تفریحی، کاهش بزهکاری، جرم و جنایت، تأمین اجتماعی به‌ویژه در زمینه‌های بیکاری، سلامت و بازنشستگی، بهبود ویژگی‌های روانی از قبیل اضطراب، استرس، ترس، انگیزه پیشرفت و  (Segnestam, 2002: Meyer, 2000)

زیست‌محیطی

به‌کارگیری روش‌های تلفیقی مبارزه با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، تنوع فعالیت‌های کشاورزی، رعایت بهترین زمان مبارزه شیمیایی، کاهش میزان مصرف کود و سم، استفاده از روش‌های کنترل زراعی و بیولوژیک در مبارزه با آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، رعایت زمان مناسب برداشت، پایداری فعالیت‌های پس از برداشت، ازجمله انبارداری و ذخیره‌سازی (Stringer, 1998: Newely & Treverrow, 2006: Rolling & Jiggings, 1995)

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

در ادامه طيف وسيعي از متغیرهایی كه ارائه‌دهنده ابعاد سه‌گانه توسعه است- که هر يك به‌نوبه خود توسط تعدادي شاخص تعريف می‌گردد- ارائه می‌گردد. همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌گردد تعداد 61 شاخص عمدتاً عینی در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی موردبررسی قرار گرفت. مقیاس سنجش متغیرها عمدتاً رتبه‌ای و نسبی می‌باشد که پس از استانداردسازی در پژوهش مورداستفاده قرار گرفت.

جدول 2. عمده‌ترین ابعاد و شاخص‌های مؤثر بر توسعه روستا.

مقياس

سنجش

تعداد شاخص

تعريف/شاخص

متغیر

ابعاد توسعه

نسبي

4

نرخ اشتغال، نسبت شاغلین، نرخ اشتغال زنان، درصد اشتغال جوانان

اشتغال

اقتصادی

رتبه‌ای

2

بهبود وضعیت درآمد، تنوع منابع درآمدي

درآمد

رتبه‌ای

2

صرفه اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی، بهبود کمیت و کیفیت تولیدات

توليدات كشاورزي

نسبي

3

خانوارهاي دریافت‌کننده وام خوداشتغالي و وام مسكن، خانوارهاي بیمه‌کننده محصولات كشاورزي

تسهيلات اعتباري و حمایت‌های مالی

رتبه‌ای

2

بهبود وضعیت بازار رسانی (کاهش واسطه‌ها، برخورداری از امکانات حمل‌ونقل محصول)

بازار فروش

نسبي

3

سطح برخورداري از امكانات زيرساختي (گاز،تلفن،مخابرات)

امكانات زيرساختي

نسبي

2

سرانه سطح زیربنا، كيفيت مسكن بر اساس مصالح به‌کاررفته

مسکن

رتبه‌ای

3

وضعیت سلامتی جسمي، تغذیه، اضطراب و استرس

سلامت و تغذيه

اجتماعی

نسبي

6

سطح برخورداري از 11خدمت بهداشتي مركز بهداشت، خانه بهداشت و ...

خدمات بهداشتی

نسبي

3

سطح برخورداري از 6 خدمت آموزشی، نرخ باسوادی، نرخ باسوادي زنان

تحصیلات و مهارت

رتبه‌ای

9

انتخاب يكي از 9 گويه كه هريك سطوحي از نگرش به شهر را بر روي طيفي 5 قسمتي موردسنجش قرار می‌دهد.

نگرش روستائيان به شهر

نسبي

6

سطح برخورداري از 6 خدمت ارتباطی (اینترنت، روزنامه و مجله، شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی، وسیله نقلیه عمومی و ...)

امكانات ارتباطي

نسبي

3

سطح برخورداري از مراكز تفريحي موردنیاز جوانان (کتابخانه، باشگاه ورزشی، پارک)

امکانات رفاهی و تفریحی

نسبي

4

 سطح برخورداري از شورای اسلامی، مرکز خدمات جهاد، شرکت تعاونی و دهياري

خدمات اداری

رتبه‌ای

2

كاهش بزهكاري، جرم و جنايت

امنیت

رتبه‌ای

2

تناسب منابع آبی موجود با نياز كشاورزي، استفاده از سیستم آبیاری مكانيزه

منابع آب

زیست‌محیطی

نسبي

2

معكوس طول راه تا شهر مشهد و كيفيت راه دسترسي

دسترسی و فاصله

نسبي

3

تنوع در نظام زراعي (تعداد کشته‌ای متنوع، تنوع در نوع دام، فعالیت‌های زنبورداری، پرورش قارچ و ...)

تنوع فعالیت‌های کشاورزی

رتبه‌ای

2

کاهش میزان مصرف کود و سموم شيميايي، مبارزه بيولوژيك با علف‌های هرز، آفات و بیماری‌ها

مصرف سموم و كود

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

جهت احراز روایی محتوایی پرسشنامه، از دیدگاه اساتید و صاحب‌نظران رشته جغرافیا و علوم اجتماعی، بهره گرفته‌شده است. بدین منظور پس از تهیه و تنظیم پرسشنامه با توجه به اظهارنظر آن‌ها، نسبت به رفع ایرادات پرسشنامه اقدام شده است. همچنین به‌منظور احراز پایایی سؤالات متعدد تحقیق از ضریب آلفای کرونباخ استفاده‌شده است. آلفای کرونباخ اولیه، پس از حذف سه گویه در بعد توسعه اجتماعی 55/0 در بعد توسعه اقتصادی 67/0 و در بعد توسعه زیست‌محیطی 62/0 به دست آمد با توجه به برآیند به‌دست‌آمده ضرایب آلفای کرونباخ، می‌توان گفت که دقت لازم برای احراز پایایی پرسشنامه به کار گرفته‌شده و گویه­های طراحی‌شده برای سنجش متغیرها با یکدیگر همبستگی درونی دارند.

یافته­ها

الف- یافته‌های توصیفی: همان‌گونه که می‌دانیم در زمینه مهاجرت، خصوصاً مهاجرت روستائیان آمار دقیقی در دست نمی‌باشد، به همین دلیل، جهت محاسبه آن از روش غیرمستقیم استفاده می‌گردد، در تحقیق حاضر بدین منظور از موازنه 30 ساله جمعیتی نقاط روستایی شهرستان طی دوره 95-1365 استفاده گردید. جدول 3 وضعیت مهاجرتی روستاهای شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز را در پنج گروه مهاجر فرست شدید با 9/47%، مهاجر فرست با 3/22%، روستاهای دارای ثبات جمعیتی با 8%، روستاهای مهاجرپذیر با 9/11%، و روستاهای مهاجرپذیر شدید با 9/9 % را نشان می‌دهد.

 جدول 3. وضعیت مهاجرتی روستاهای موردمطالعه در سطح شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز.

درصد

تعداد روستا

درصد موازنه 30 ساله جمعیتی*

وضعیت مهاجرتی

9/47

198

کمتر از 25-

فرست شدید

3/22

92

5- تا25-

فرست

8

33

5- تا 5+

ثبات

9/11

49

5+ تا 30+

پذیر

9/9

41

بیشتر از 30+

پذیر شدید

100

413

جمع

برگرفته از: محاسبه و استخراج بر اساس: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال­های1365 تا 1395 * شاهی اردبیلی، 1386: 138.

با توجه به اینکه در پژوهش حاضر لازم است دو گروه مورد مقایسه قرار گیرد، جامعه آماری بر اساس موازنه به دو گروه روستاهای پایدار و ناپایدار جمعيتي تفکیک شد. بر این اساس از مجموع 413 سکونتگاه روستایی خارج از حریم مادر شهر مشهد 26% سکونتگاه‌های روستایی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز با موازنه مثبت مهاجرتی، مهاجرپذیر (پایدار) و 74% سکونتگاه‌ها با موازنه منفی مهاجرتی، مهاجر فرست (ناپایدار) می‌باشند. (جدول 4).

 

 

جدول 4. وضعیت مهاجرتی روستاهای موردمطالعه در سطح شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز

وضعیت مهاجرتی

تعداد

درصد

موازنه مثبت جمعیتی

107

9/25

موازنه منفی جمعیتی

306

1/74

جمع

413

100

برگرفته از: محاسبه و استخراج بر اساس: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های1365 تا 1395.

 

موازنه مهاجرتی 30 ساله 413 روستا در شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز بیانگر تخلیه جمعیتی 306 روستا معادل 74 درصد روستاهای شهرستان است. متأسفانه طی سال‌های اخیر روند تخلیه آبادی‌های شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز به دلیل تشدید ناپایداری‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی سرعت گرفته است، به‌طوری‌که طی سال‌های 1195-1385 آبادی‌های خالی از سکنه شهرستان از 28% درصد به 32% افزایش‌یافته و آبادی‌های دارای سکنه از 72% به 68% کاهش‌یافته است. لذا وضعیت موجود در سطح شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز، بیانگر تخلیه شدید جمعیتی نواحی روستایی کم‌توان (عموماً سکونتگاه‌های روستایی کمتر از 100 نفر یا 20 خانوار) و ناپایداری شدید این سکونتگاه‌ها طی دهه‌های اخیر است، چاره‌جویی جهت رفع این معضل امری است ضروری. بدیهی است هزینه‌ای که برای بقا این روستاها پرداخت می‌شود (با توجه به سایر مسائل جنبی که از نگهداری و استقرار روستائیان در زادگاه‌های خود حاصل می‌شود) به‌مراتب کمتر از هزینه‌ای خواهد بود که برای جلوگیری از عواقب زیست‌محیطی آن باید پرداخت گردد.

جدول 6 و نمودار 1 توزیع جمعیت روستایی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز را برحسب طبقات جمعیتی نشان می‌دهد. بر اساس جدول 62% روستاهای شهرستان کمتر از 500 نفر جمعیت دارند، این تعداد 12% از کل جمعیت روستایی شهرستان را شامل می‌شوند (هسته‌های جمعیتی کم‌توان در حال تخلیه و پراکنده و ایزوله در سطح شهرستان). از طرفی 7/6% روستاهای شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز بیش از 2500 نفر جمعیت دارند که 52% از کل جمعیت روستایی شهرستان را شامل می‌گردند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده این روستاها مهاجرپذیر بوده و در فاصله 10 کیلومتری مادر شهر مشهد قرار گرفته‌اند، به‌جرئت می‌توان گفت که عملکرد مستقل آن‌ها جاذب جمعیت نبوده، بلکه به دلیل استقرار در حوزه نفوذ مستقیم مادر شهر مشهد (به‌عنوان سکوی پرتاب به مشهد) جاذب جمعیت می‌باشند.

همچنین 11 سکونتگاه روستایی در سطح شهرستان بیش از 5000 نفر جمعیت دارند، که حدود 38% جمعیت روستایی شهرستان را شامل می‌شوند (هسته‌های جمعیتی پرتوان با رشد انفجاری). این روستاها که در حال حاضر عمدتاً شکل و فرم شهرک را به خود گرفته‌اند شامل: قلعه خیابان، طرق، مشهد قلی، نوده، شهر دانش، گرجی سفلی، قلعه نو عوارض، سیس آباد، دهرود، دوست آباد و حسین‌آباد قرقی12 می‌شوند که اغلب در محدوده 10 کیلومتری مادر شهر مشهد با رشد بی‌رویه، در آینده‌ای نه‌چندان دور با مادر شهر مشهد ادغام خواهند شد. در مجموع وضعیت موجود بیانگر عدم تعادل فضایی در سطح شهرستان و تخلیه شدید جمعیتی نواحی کم‌توان به‌سوی نواحی پرتوان می‌باشد.

جدول 5. توزیع جمعیت روستایی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز برحسب طبقات جمعیتی، 1395

طبقات جمعیتی

جمعیت به نفر

 

درصد تجمعی

درصد

تعداد

درصد تجمعی

درصد

تعداد

 

3/1

3/1

5267

4/23

4/23

102

کمتر از 100 نفر

12

8/10

44757

9/61

5/38

168

499- 100 نفر

2/33

2/21

88309

8/85

9/23

104

1499- 500 نفر

48

8/14

61450

3/93

6/7

33

2499-1500 نفر

2/62

2/14

59309

5/97

1/4

18

4999-2500 نفر

100

8/37

157223

100

5/2

11

بیشتر از 5000 نفر

-

100

416315

-

100

436

جمع

محاسبه و استخراج بر اساس: سرشماری عمومی نفوس و مسکن .

پس از شرح وضعیت مهاجرتی روستاهای شهرستان به بررسی ویژگی‌های جمعیتی روستاهای نمونه تحقیق مطابق جدول 8 می‌پردازیم. در جدول 6 میانگین جمعیت روستاهای نمونه به تفکیک دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی از سال 1355 تا 1395 آورده شده است.

جدول 6. تغییرات میانگین جمعیت روستاهای نمونه به تفکیک پایدار و ناپایدار جمعیتی (95-1355)

پایدار/ناپایدار

جمعيت

1355

جمعیت

1365

جمعيت

1375

جمعيت

1385

جمعيت

1395

موازنه 30 ساله جمعیتی به درصد

ناپايدار

میانگین

662

789

712

661

915

7/42-

حداقل

22

122

120

119

180

7/156-

حداکثر

2849

2853

1843

2171

3000

1/2-

تعداد روستا

26

26

26

26

26

26

پايدار

میانگین

444

853

1178

1653

4443

8/24

حداقل

10

15

138

133

180

8/0-

حداکثر

2026

3493

4363

7062

40000

3/83

تعداد روستا

15

15

15

15

15

15

برگفته از: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1395-1355

بر اساس جدول شماره 6 معلوم می‌گردد که:

·       در سال 1355 میانگین جمعیت در روستاهای ناپایدار (662 نفر) نسبت به روستاهای پایدار (444 نفر) بالاتر است، این مسئله حاکی از پایداری روستاهای ناپایدار نمونه این پژوهش در دهه 55 می‌باشد. زیرا نتایج حاصل از اصلاحات ارضی در فضاهای روستایی در بعد از دهه 55 دیده می‌شود.

·       در دهه 65 این روند معکوس می‌گردد و میانگین جمعیت روستایی در روستاهای ناپایدار به 789 نفر و در روستاهای پایدار به 853 نفر می‌رسد که بیانگر آغاز مهاجرت روستائیان در شهرستان مشهد از نواحی کم‌توان به نواحی پرتوان روستایی از دهه 65 به بعد می‌باشد.

·       در دهه 75 میانگین جمعیت روستایی روستاهای ناپایدار جمعیتی 712 نفر می‌باشد که نسبت به میانگین جمعیت در دهه 65 (789 نفر)، کاهش نشان می‌دهد، این رقم در روستاهای پایدار جمعیتی به 1178 نفر می‌رسد که نسبت به دهه قبل (853 نفر)، افزایش نسبتاً زیادی را نشان می‌دهد و بیانگر تشدید مهاجرت در دهه 75 از روستاهای ناپایدار جمعیتی به روستاهای پایدار جمعیتی می‌باشد.

·       در دهه 85 میانگین جمعیت روستایی در روستاهای ناپایدار نسبت به دهه 75 همچنان کاهش می‌یابد تا جایی که از 712 نفر به 661 نفر می‌رسد. این روند در بین روستاهای پایدار جمعیتی برعکس بوده، به‌طوری‌که میانگین جمعیت در روستاهای پایدار از 1178 نفر به 1653 نفر افزایش می‌یابد.

·       این روند در سال 1395 ادامه دارد به‌طوری‌که میانگین جمعیت روستاهای پایدار از 1653 نفر در سال 85 به 4443 نفر افزایش می‌یابد.

·       همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، میانگین درصد موازنه جمعیتی 30 ساله در روستاهای ناپایدار بیانگر کاهش متوسط 43 درصدی جمعیت روستاهای ناپایدار نسبت به میزان مورد انتظار در سال 85 است و در روستاهای پایدار بیانگر افزایش متوسط 25 درصدی جمعیت این روستاها نسبت به میزان مورد انتظار می‌باشد.

به‌منظور شناخت دقیق‌تر شرایط حاکم بر روستاهای نمونه تغییرات نرخ رشد جمعیت روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی طی 50 سال اخیر را موردبررسی قرار گرفت.

·       تداوم روند افزایشی میانگین نرخ رشد جمعیت طی 50 سال در روستاهای پایدار، نسبت به روستاهای ناپایدار می‌باشد.

·       در دهه 65-55 میانگین نرخ رشد در هر دو گروه روستا افزایش چشمگیری دارد، این امر به دلیل مغفول ماندن سیاست‌های جمعیتی و تشویق به زادوولد بیشتر و هماهنگی آن بافرهنگ روستایی بوده است.

·       علی‌رغم بالا بودن میزان باروری و موالید در روستاهای ناپایدار طی 50 سال، به علت مهاجرت‌های داخلی، نه‌تنها رشدی ایجاد نشده بلکه میانگین رشد جمعیت از 5/0به 5/0-رسیده است.

·       میانگین رشد جمعیت طی 5 دهه در روستاهای پایدار حدود دو برابر شده است. علت این امر علاوه بر بالا بودن باروری و موالید، عمدتاً در مهاجرپذیری این نواحی است.

جدول زیر شاغلین بخش‌های سه‌گانه اقتصادی به تفکیک روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی را نشان می‌دهد، مطابق جدول سهم شاغلان بخش کشاورزی در روستاهای پایدار جمعیتی 32 درصد و در روستاهای ناپایدار جمعیتی 2/62 درصد است. به نظر می‌رسد اتکاء اقتصاد روستایی به کشاورزی و عدم تنوع فرصت‌های شغلی در نگهداشت جمعیت در روستاهای ناپایدار تأثیر زیادی داشته است.

جدول 7. توزیع شاغلین خانوارهای نمونه در بخش‌های سه‌گانه اقتصادی به تفکیک پایدار و ناپایدار

شاغلین در بخش‌های

روستاهای پایدار جمعیتی

روستاهای ناپایدار جمعیتی

تعداد

درصد

تعداد

درصد

کشاورز

40

32

150

2/62

صنعت

4

2/3

4

7/1

خدمات

81

8/64

87

1/36

جمع

125

100

241

100

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

جدول زیر سطح تحصیلات سرپرستان خانوارهای نمونه را به تفکیک روستاهای پایدار و ناپایدار نشان می‌دهد. مطابق جدول درصد باسوادان در کلیه مقاطع مختلف تحصیلی در روستاهای پایدار بیشتر از روستاهای ناپایدار است. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود در روستاهای پایدار 9/8% افراد دارای تحصیلات دانشگاهی و در روستاهای ناپایدار تنها 9/4% افراد دارای تحصیلات دانشگاهی هستند.

جدول 8. توزیع درصد سواد سرپرستان خانوارهای نمونه به تفکیک پایدار و ناپایدار جمعیتی1395.

طبقه‌بندی روستاها

سطح سواد

تعداد

درصد

طبقه‌بندی روستاها

سطح سواد

تعداد

درصد

پايدار

بی‌سواد

35

9/25

ناپايدار

بی‌سواد

81

1/33

ابتدايي

57

2/42

ابتدايي

108

1/44

راهنمايي

21

6/15

راهنمايي

34

9/13

دبيرستان

10

4/7

دبيرستان

9

7/3

بالاتر

12

9/8

بالاتر

12

9/4

کل

135

100

کل

245

100

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

ب- یافته‌های استنباطی: در این تحقیق با توجه به اینکه متغیرهای مورد اندازه‌گیری عمدتاً در سطح سنجش نسبی قرار دارند و مقادیر پرت نیز در توزیع زیاد نیست از آزمون پارامتری T با نمونه‌های مستقل استفاده گردید. این آزمون به فرض نرمال بودن توزیع جامعه استوار است بدین منظور ابتدا لازم است نرمال بودن داده‌ها موردبررسی قرار گیرد. با توجه به اینکه مقیاس داده‌ها نسبی است مناسب‌ترین روش برای بررسی نرمال بودن داده‌ها، ضریب چولگی و کشیدگی است. ضریب چولگی و کشیدگی در تمامی متغیرها به‌جز متغیر درجه توسعه‌یافتگی حاکی از وجود توزیع نرمال است. به همین دلیل برای مقایسه میانگین بین دو گروه در ابعاد سه‌گانه توسعه به‌جز سطح توسعه از آزمون t با نمونه‌های مستقل و برای متغیر سطح توسعه که توزیع داده‌ها از وضعیت نرمال تبعیت نمی‌کند از آزمون یومان- ویتنی استفاده گردید. جدول 9 روستاهای نمونه و نمره موازنه جمعیتی، نمره سطح توسعه، نمره بعد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی روستاهای موردبررسی را به تفکیک نشان می‌دهد.

جدول 9. روستاهای نمونه تحقیق در شهرستان مشهد و نمره متغیرهای موردبررسی.

طبقات

جمعیتی

بخش

دهستان

آبادی

موازنه 30 ساله جمعیتی

نمره بعد اقتصادی

نمره بعد

اجتماعی

نمره بعد

طبیعی

نمره توسعه‌یافتگی

کمتر از 500 نفر

احمدآباد

پیوه ژن

معصوم آباد

4/79-

4/10

21

8

4/39

سرجام

سرنيش

1/72-

5/12

7/19

8/5

38

سرجام

رباط خاكستري

4/27-

2/11

7/15

5/9

4/36

سرجام

جنيد دراز/گنبد دراز

9/28-

2/14

5/18

7/7

3/40

طرقبه

طرقبه

ازغد

7/156-

4/14

3/23

7/7

4/45

رضویه

آبروان

تيمورآباد

6/7-

9/12

5/21

10

4/44

آبروان

قرقروك سفلي

9/24-

5/12

3/23

8/7

6/43

پائین ولایت

جرخشك سفلي

1/2-

7/11

7/19

5/7

9/38

میامی

خادم آباد

111-

3/14

7/21

3/12

3/48

مرکزی

تبادکان

گوارشكي

9/9-

6/14

7/15

2/11

4/41

تبادکان

ده سرخ

1/77

5/10

5/19

5/6

5/36

طوس

شوراب

4/13-

2/10

3/16

11

5/37

کارده

خواجه حسین‌آباد

1/64-

1/11

8/15

7

9/33

میان ولایت

توپدرخت

2/40-

1/14

2/18

2/11

4/43

میان ولایت

ريحان

7/18-

3/14

20

2/11

5/45

میان ولایت

شاهین قلعه

1/13-

7/15

2/17

5/11

3/44

میان ولایت

شيرحصار

6/14

5/10

21

5/10

42

کنویست

شيرحصار

6/3

4/14

21

3/12

7/47

کنویست

كلاته فیض‌آباد

9/11

5/13

5/13

3/12

3/39

درزآب

خرق

2/13

7/11

5/15

5/10

7/37

500 تا 1500 نفر

احمدآباد

سرجام

ده سرخ

3/62-

8/11

8/21

8/6

5/40

سرجام

سرغايه

2/21-

6/14

8/25

8/7

2/48

پیوه ژن

صیدآباد

3/83

9/13

23

7/7

6/44

طرقبه

شاندیز

حصارسرخ

2/12-

6/13

2/23

7/9

4/46

طرقبه

كنگ

2/89-

5/15

2/25

3/9

50

رضویه

آبروان

سليماني

7/15-

6/13

3/21

7/11

6/46

میامی

ميامي

5/57-

9/14

5/28

7/10

1/54

پائین ولایت

شورك ملكي

10

9/13

3/21

6

2/41

مرکزی

تبادکان

خورعليا

8/58-

8/10

21

5/6

3/38

تبادکان

گوجگی بالا

1/32-

4/12

2/22

7

5/41

طوس

محمدآبادايلخاني

9/6-

7/15

5/17

3/12

5/45

میان ولایت

جلالي

4/24

2/10

8/17

3/11

4/39

درزآب

زاك

7/12-

4/15

2/21

7/11

2/48

بیش از 1500 نفر

طرقبه

طرقبه

حصار

2/7-

1/15

25

7/9

7/49

شاندیز

زشك

5/73-

4/15

2/21

3/6

9/42

احمدآباد

پیوه ژن

ديزبادسفلي

8/0-

3/18

8/27

12

1/58

رضویه

میامی

جيم آباد

7/2

5/19

8/26

3/13

7/59

میامی

سالارآباد

6/10

6/18

21

14

6/53

مرکزی

میان ولایت

ساغروان

24

8/18

7/23

8/11

3/54

تبادکان

دهرود

4/17

8/17

3/28

14

1/60

طوس

اسلاميه

9/69

2/12

2/25

13

3/50

برگرفته از: محاسبه و استخراج بر اساس: سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1365 تا 1395 و نتایج حاصل از پرسشنامه

با توجه به اینکه متغیرهای موردبررسی در ابعاد سه‌گانه عمدتاً در مقیاس نسبی اندازه‌گیری شده‌اند و نرمال بودن آن‌ها مورد تائید قرار گرفت به‌منظور بررسی فرضیه دوم از آزمون t دو نمونه‌ای جهت مقایسه میانگین ابعاد توسعه بین دو گروه از روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی استفاده گردید.

جدول 10. آزمون t دو نمونه‌ای بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی در ابعاد سه‌گانه توسعه

شاخص‌های زیست‌محیطی

پایدار/ ناپایدار

تعداد

میانگین

انحراف استاندارد

خطای استاندارد میانگین

مقدار F

مقدار t

سطح معناداری

بعد اقتصادی

ناپايدار

26

38/13

76/1

345/0

9

257/1

022/0

پايدار

15

54/14

3/3

852/0

بعد اجتماعی

ناپايدار

26

99/20

2/3

625/0

198/2

351/0

072/0

پايدار

15

41/21

53/4

170/1

بعد زیست‌محیطی

ناپايدار

26

14/9

06/2

404/0

053/0

697/2

001/0

پايدار

15

1/11

53/2

65/0

بر اساس جدول 10 در بعد اقتصادی روستاهای پایدار جمعیتی از شرایط مطلوب‌تری نسبت به روستاهای ناپایدار جمعیتی برخوردارند (میانگین 54/14 در مقابل 38/13 و 5/0Sig.<). در بعد اجتماعی تفاوت میانگین بین روستاهای پایدار و ناپایدار معنی‌دار نیست (5/0Sig.>). در بعد زیست‌محیطی روستاهای پایدار جمعیتی از شرایط مطلوب‌تری نسبت به روستاهای ناپایدار جمعیتی برخوردارند (میانگین 1/11 در مقابل 14/9 و 5/0Sig.<). نتایج حاصل از آزمون مقایسه میانگین بین دو نمونه مستقل در ابعاد اقتصادی و زیست‌محیطی در بین روستاهای پایدار و ناپایدار نشان می‌دهد که میانگین نمره در روستاهای پایدار جمعیتی به‌طور معنی‌داری بیشتر از روستاهای ناپایدار جمعیتی است. جدول 11 بنابر هدف تحقیق مبنی بر مقایسه سطح توسعه در بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی آورده شده است. همان‌گونه که ذکر گردید با توجه به عدم نرمال بودن داده‌ها در متغیر درجه توسعه، به‌منظور مقایسه میانگین این متغیر در دو گروه روستای نمونه از آزمون یومان- ویتنی13 استفاده گردید.

جدول 11. آزمون یومان ویتنی در روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی در مورد درجه توسعه‌یافتگی

نوع روستا

تعداد روستاهای نمونه

میانگین رتبه‌ها

روستاهای پایدار

15

6/23

روستاهای ناپایدار

26

5/19

مقدار z

-

05/1-

سطح معناداری (Sig. 2-tailed)

-

029/-

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

با توجه نتایج جدول 12 تفاوت معناداری بین میانگین سطح توسعه در روستاهای پایدار جمعیتی با 6/23 و روستاهای ناپایدار جمعیتی با 5/19 وجود دارد (5/0Sig.<) و روستاهای پایدار جمعیتی از درجه توسعه‌یافتگی بیشتری نسبت به روستاهای ناپایدار جمعیتی برخوردارند. در واقع روستاهای پایدار جمعیتی شهرستان مشهد همان روستاهایی هستند که به لحاظ سطوح توسعه‌یافتگی از شرایط بهتری برخوردارند.

به‌طورکلی هدف تحقیق کشف این مسئله بود که «آیا روستاهای پایدار جمعیتی شهرستان مشهد همان روستاهایی هستند که به لحاظ سطوح توسعه از شرایط بهتری برخوردار هستند». یافته‌ها نشان داد که به‌طورکلی بین سطح توسعه روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی تفاوت معنی‌داری وجود دارد. به‌طوری‌که میانگین نمره هر سه بعد توسعه در روستاهای پایدار جمعیتی بیشتر از روستاهای پایدار جمعیتی بوده است. در واقع روستاهای پایدار جمعیتی شهرستان مشهد همان روستاهایی هستند که به لحاظ سطوح توسعه‌یافتگی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی توسعه از شرایط بهتری برخوردارند و روستاهای کم‌توان و ناپایدار به لحاظ جمعیتی روستاهایی هستند که از سطوح پایین­تری از توسعه در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی برخوردارند (شکل 3).

img0 

شکل 4. مقایسه ابعاد توسعه بین سکونتگاه‌های پایدار و ناپایدار جمعیتی شهرستان مشهد و طرقبه شاندیز.

برگرفته از: یافته‌های تحقیق، 1402

باید متذکر شد که علت‌های مهاجرت را نمی‌توان از آثار مهاجرت جدا کرد، چون از یک طرف مهاجرت معلول توسعه نابرابر و از طرف دیگر خود عامل گسترش توسعه نابرابر است.

بحث و نتیجه­گیری

بررسی نرخ رشد جمعیت شهر مشهد (دومین کلان‌شهر ایران و کلان‌شهر منطقه‌ای شرق کشور) حاکی از وقوع مهاجرت‌های گسترده به این شهر است. به‌طوری‌که بررسی‌ها نشان می‌دهد نرخ رشد جمعیت این شهر طی سی سال اخیر (دهه‌های 75-95) همواره بالاتر از نرخ رشد جمعیت استان خراسان رضوی و کشور بوده است، به‌طوری‌که نرخ رشد جمعیت شهر مشهد در دهه‌های 95-85، 85-75، 75-65 به ترتیب 2.10، 2.55، 2.58 بوده که نسبت به نرخ رشد جمعیت استان طی همین مقطع با 1.45، 1.59 و 1.41 و همچنین رشد جمعیت کشور طی همین مقطع با 1.29، 1.62، 1.96 بیشتر بوده است. دلیل رشد بالای جمعیت شهر مشهد رشد طبیعی جمعیت و حجم جمعیت مهاجر این شهر طی دهه‌های متوالی بوده است.

به دلیل وجود بارگاه حضرت رضا در شهر مشهد و حجم بالای گردشگر ورودی به این شهر (بیش از 20 میلیون نفر گردشگر سالانه، رقمی معادل 7 برابر جمعیت خود)، کلان‌شهر مشهد، تبدیل به مهم‌ترین و بزرگ‌ترین شهر مذهبی ایران و جهان اسلام شده است. تحت تأثیر چنین شرایطی در سطح استان با تمركز شديد و روزافزون جمعیت در کلان‌شهر مشهد عملاً تمام منابع و جریان‌های محلي، روستايي روندي شهر گرا و مرکز پیرامون به خود گرفته و در نخستين دهه‌های هزاره سوم روابط مركز پيرامون ميان كشورهاي استعماري و کشورهای پیرامون را به شكلي ديگر در روابط متقابل شهر و روستا بازتابانیده است. بدیهی است در چنین ساختاری جمعیت نواحی کم‌توان روستایی، به سود نواحی پرتوان یعنی مادر شهر مشهد و روستاهای مجاور به‌صورت مهاجر تخلیه می‌شود. نتيجه چنين وضعيتي، بزرگ‌سری و تمركزگرايي شديد کلان‌شهری، تشدید مهاجرت‌های روستا- شهري و شکل‌گیری هسته‌های جمعیتی نامتجانس، تحت عنوان «حاشیه شهر مشهد» و نهایتاً عدم تعادل فضایی در سطح شهرستان مشهد است.

بررسی وضعیت پایداری جمعیتی در روستاهای شهرستان مشهد بیانگر این مطلب است که از مجموع 413 روستای دارای سکنه شهرستان 74% بر اساس موازنه جمعیتی ناپایدار و تنها 26% به لحاظ جمعیتی پایدار هستند. این شرایط بیانگر تخلیه شدید جمعیتی نواحی روستایی کم‌توان شهرستان مشهد است که در واقع نمود ناپایداری در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی حاکم بر منطقه است. به نظر می‌رسد ناپایداری‌های موجود در نواحی کم‌توان باعث گردیده توانمندی‌های این نواحی حتی در حفظ قابلیت‌ها و کارکردهای فعلی خود مورد شک و تردید قرار گیرد. زیرا کاهش مستمر جمعیت این نواحی با زوال امکانات و افت پتانسیل تولید در این نواحی و درنهایت تخلیه جمعیتی همراه است. در واقع روند کند توسعه در سکونتگاه‌های روستایی منجر به ناپایداری جمعیتی سکونتگاه‌ها و تخلیه جمعیتی آن‌ها می‌گردد و نهایتاً شاهد شکل‌گیری ساختارهای معیوب و نابسامان اقتصادی و اجتماعی و زیست‌محیطی در سکونتگاه‌های کم‌توان شهرستان هستیم. به‌جرئت می‌توان گفت که در حال حاضر اغلب فضاها و سکونتگاه‌های روستایی شهرستان در حاشیه قرار گرفته‌اند این امر ضرورت برنامه‌ریزی در راستای کاهش عدم تعادل‌های فضایی در سطح نواحی روستایی شهرستان (بین روستاهای پایدار و ناپایدار جمعیتی) و تلاش در جهت بهبود سطح توسعه در ابعاد مختلف در روستاهای کم‌توان جمعیتی را منعکس می‌نماید.

در تبیین دلایل و چرایی این مسئله باید موضوع را در روند تاریخی موردمطالعه قرار داد. در کشور بعد از اصلاحات ارضی با تغییرات بنیادی که در سطح سکونتگاه‌های روستایی کشور به وقوع پیوست با مهاجرت‌های شدید روستا شهری مواجه شدیم که این امر به مرور باعث تبدیل سکونتگاه‌های روستایی نسبتاً پایدار به نواحی کم‌توان با ساختار اقتصادی بسیار ضعیف و شکننده شد. اگرچه بعد از انقلاب 1357 بر محرومیت‌زدایی و گسترش عدالت اجتماعی تأکید می‌شد، اما تغییر چندانی در ساختار اقتصادی نواحی روستایی ایجاد نشد. زیرا علاوه بر تداوم شرایط اقتصادی روستاها در قبل از انقلاب، وقوع و تداوم هشت‌ساله جنگ و پس از آن نابساماني اوضاع اقتصادي و سیاست‌های اشتباه برنامه‌ریزی کشور (تأکید بر ارائه خدمات به نواحی روستایی بدون توجه به رونق اقتصادی روستا به‌موازات آن)، مهاجرت‌های روستا شهری را تشديد نمود. نظام برنامه‌ریزی در بعد از انقلاب همچنان متمرکز و خصلتی بالا به پایین، شهر گرا و روستا گریز بود. سهم بخش کشاورزی از درآمدهای نفتی در مقایسه با صنعت و خدمات بعد از انقلاب همچنان پایین ماند. از طرفی به دلیل برخورداری از درآمدهای نفتی، تأمین درآمد برای دولت از منابع خارجی (فروش نفت) همچنان سهل‌تر از منابع داخلی (بخش کشاورزی) بود. لذا بخش صنعت در اولویت سرمایه‌گذاری دولتی قرار گرفت و اختلاف بین نواحی شهری و روستایی افزایش یافت. به مرور به دلیل اتخاذ سیاست‌های غلط، بنیه اقتصادی روستاها به‌شدت ضعیف و مهاجرت‌های روستا شهری تشديد شد. به‌طوری‌که در سال 1359 براي اولين بار نسبت جمعيت بين مناطق روستايي و شهري برابر شد و از آن پس نسبت شهرنشيني با نرخي فزاينده بر نسبت روستانشيني در کشور پيشي گرفت.

لذا امروزه دلیل اصلی مهاجرت‌های روستا شهری به تبعیت از ساختار کلی حاکم بر روستاهای کل کشور طی دهه‌های گذشته، بیکاری و نبود فرصت‌های شغلی در روستا است (امری که معلول علل ریشه‌ای اشاره شده در بالا است). در چنین شرایطی بدیهی است سرریز نیروی کار روستایی به دلیل عدم وجود فرصت‌های شغلی در روستا مجبور به مهاجرت می‌شوند. لذا ایجاد فرصت‌های شغلی غیر کشاورزی در سکونتگاه‌های روستایی ناپایدار جمعیتی می‌تواند در نگهداشت جمعیت در این سکونتگاه‌ها نقش مؤثری داشته باشد. تنوع‌بخشی اقتصاد روستایی در زمینه‌های غیر زراعی یعنی گردشگری، صنعت و فعالیت‌های مختلف بخش خدمات می‌تواند زمینه‌های اشتغال در نواحی روستایی را افزایش و وابستگی به منابع محیطی محدود روستا مانند آب و زمین را کاهش دهد. همچنین مدیریت منابع بخصوص مدیریت منابع آب در نگهداشت جمعیت در سکونتگاه‌های روستایی تأثیر به سزایی دارد. چراکه روستاهایی که در حال حاضر به لحاظ جمعیتی ناپایدار هستند با چالش‌های عمده‌ای در تأمین آب شرب و کشاورزی مواجه هستند. به‌طوری‌که طبق اطلاعات مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب مشهد در سال 1402 تعداد 113 روستا از مجموع روستاهای دارای سکنه شهر مشهد دارای تنش آبی بوده و به روش تانکری آب‌رسانی می‌شود.

حامی مالی

هیچ حمایت مالی وجود ندارد.

سهم نویسندگان

مقاله فقط یک نویسنده دارد.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ تعارض منافع را اعلام نکردند.

تقدیر و تشکر

نویسنده، از همة روستاییان، به دلیل مشارکتشان در تکمیل پرسشنامه‌های این مقاله تشکر و قدردانی می‌نمایند

ORCID

Maryam Ghasemi

img0 

 https://orcid.org/0000-0002-0238-8323  

منابع

جمعه پور، محمود. (1384)، مقدمه‌ای بر برنامه‌ریزی توسعه روستایی، دیدگاه‌ها و روش­ها، انتشارات سمت، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

حافظ نیا، محمدرضا. (1385)، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، انتشارات سمت، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

حسین زاده بحرینی، محمد. (1387)، پارادایم و دیدگاه‌های نظری برنامه‌ها و نوع نگرش آن‌ها به توسعه، مجموعه مقالات همایش پنجاه سال برنامه‌ریزی توسعه در ایران، جلد اول، سازمان برنامه و بودجه، تهران. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

زاهدی، شمس السادات، و نجفی، غلامعلی. (1385). بسط مفهومی توسعه پایدار. مدرس علوم انسانی، 10(4)، (پیاپی 49) ویژه‌نامه مدیریت(، 43-76. https://mri.modares.ac.ir/article_329.html

سعیدی، عباس. (1381)، نگرش نظام وار جغرافیایی و توسعه پایدار روستایی. همایش بین‌المللی رویکرد فرهنگی به جغرافیا، --(، 21-35. https://sid.ir/paper/496435/fa 

شاهی اردبیلی، حکمت. (1386)، نقش صنایع کوچک در توسعه روستایی (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مشهد، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText 

صالحی شانجانی، پروین. (1370). رویکرد حفاظتی به منابع ژنتیکی جنگل‌های شمال کشور. جنگل و مرتع (جنگل‌ها و مراتع)، (69)، 60-66. https://magiran.com/p314366

طالبیان، محمدرضا. (1388)، روش‌شناسی مطالعات انقلاب با تأکید بر انقلاب اسلامی ایران، پژوهشکده امام خمینی. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

عبدالهی، عبدالله. (1387)، جهانی شدن، کلان‌شهرها و دگرگونی الگوهای توسعه شهری و روستایی (با تأملی بر گستره‌های فقر و نابرابری شهری در کلان‌شهر مشهد)، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

قاسمی، مریم. (1389)، پایدارسازی جمعیتی سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر رویکرد متنوع سازی فعالیت‌های اقتصادی، رساله دکتری، دانشگاه فردوسی مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

مرکز آمار ایران. سالنامه آماری استان خراسان رضوی 1399 و 1386. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

مرکز آمار ایران. سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1365 تا 1395، شهرستان مشهد. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

موسسه توسعه روستایی ایران. (1381)، توسعه روستایی، مجموعه گزارش‌های همایش چالش‌ها و چشم‌اندازهای توسعه ایران، دفتر چهارم گزارش 24. https://sanad.iau.ir/fa/Article/1036413?FullText=FullText

References

Abdollahi, A. (2007), Globalization, metropolises and the transformation of urban and rural development patterns (with a reflection on the extent of urban poverty and inequality in Mashhad metropolis), PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)

Cucu, M. (2022). THE RURAL POPULATION IN THE CONTEXT OF ROMANIA'S REGIONAL DEVELOPMENT. Proceedings of the International Conference Competitiveness of Agro-Food and Environmental Economy. DOI:10.24818/cafee/2020/9/13

Ćurčić, N, Mirković Svitlica, A. Brankov, J. Bjeljac, Ž, Pavlović, S, & Jandžiković, B. (2021). The role of rural tourism in strengthening the sustainability of rural areas: The case of Zlakusa village. Sustainability, 13(12), 6747.

Ghasemi, M. (2009), Population stabilization of rural settlements with emphasis on diversification of economic activities, PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)

Ghasemi, M, & Moeini, A. (2022). Analysis of depopulation trends and models of rural settlements in Khorasan Razavi province, 1986–2017. Area Development and Policy, 7(4), 442-462.

Gilman-Robert (1996), Sustainability, URL:http://www.context.org /ICLIB/DEFS/AIADef,htm.

Hafeznia, M. R. (1998). An introduction to the research method in humanities, Tehran, Samt Publications. (in Persian)

Hosseinzadeh Bahraini, Mohammad. (2007), Paradigm and theoretical views of programs and their approach to development, Proceedings of the Conference of Fifty Years of Development Planning in Iran, Volume 1, Planning and Budget Organization, Tehran. (in Persian)

Iran Statistics Center. (1987-2016) General population and housing census from 1987 to 2016, Mashhad county, Management and Planning Organization of Iran. Tehran. (in Persian)

Iran Statistics Center. (2019). Khorasan Razavi Statistical Yearbook 2019 and 2018. Management and Planning Organization of Iran. Tehran. (in Persian)

Jomehpour, M. (2005). An introduction to rural development planning: approaches and methods, Tehran, Samt Publications. (in Persian)

Liu, J, Du, S, & Fu, Z. (2021). The impact of rural population aging on farmers’ cleaner production behavior: Evidence from five provinces of the North China Plain. Sustainability, 13(21), 12199. https://doi.org/10.3390/su132112199

Liu, Y, Zhang, X, Xu, M, Zhang, X, Shan, B, & Wang, A. (2022). Spatial Patterns and Driving Factors of Rural Population Loss under Urban–Rural Integration Development: A Micro-Scale Study on the Village Level in a Hilly Region. Land, 11(1), 99. https://doi.org/10.3390/land11010099

Lopez, M, & Pastor, R. (2015). Development in rural areas through capacity building and education for business. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 197, 1882-1888. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.07.250

Meyer, E. C. (2000), Social Aspects of Sustainability, Westfailische Wilhelms Universoitate Munster, pp 1-17

Newely, P.D. & N.L. Treverrow (2006), Sustainable Horticulture, Prime fact 144. New South Wales Deartment of Primary Industry, Available: http://dpi.new.gov.au./primefacts/.

Pearce, A. R. (2006), Sustainable Building Materials: a Primer, Sustainable Facilities and Infra Structure Program, Georgia Tech Research Institute, Available: maven.Gtri.gatech.edu/sfi/resources/pdf/TR/TR015.PDF

Rolling, N.G. & J. Jiggins, (1995), The Ecological Knowledge System, Second Symposium of the association of farming systems Research & Extension, Granada.

Rural Development Institute of Iran. (2002), Rural development, collection of reports of Iran's Development Challenges and Prospects Conference, fourth book of report 24. (in Persian)

Saeidi, A. (2002), systematic geographic change and sustainable rural development, collection of articles of the cultural approach to geography conference, Ferdowsi University of Mashhad, by Mohammad Hossein Papoli Yazdi, Mashhad. (in Persian)

Salehi-Shanjani, P. (1992). Conservation approach to the genetic resources of forests in the north of the country. Forests and pastures (forests and pastures), (69), 60-66. (in Persian)

Segnestam, L. (2002), Indicators of Environment and Sustainable Development: Theories and Practical Experience, World Bank Environmental Department, Washington DC, USA.

Shahi-Ardabili, H. (2016), The role of small industries in rural development case study: central part of Mashhad city, PhD thesis, Ferdowsi University of Mashhad. (in Persian)

Shen, D, Liang, H, & Shi, W. (2023). Rural Population Aging, Capital Deepening, and Agricultural Labor Productivity. Sustainability, 15(10), 8331. https://doi.org/10.3390/su15108331

Stringer, R. (1998), Environmental Policy and Australia s Horticultural Sector, Policy Discussion Paper, Center for International Economic Studies, University of Adelaide, Australia.

Talebian, M. R. (2010), methodology of revolution studies with an emphasis on the Islamic Revolution of Iran, Tehran, Imam Khomeini Research Institute. (in Persian)

World Bank. (1983). World Development Report 1983: World Economic Recession and Prospects for Recovery; Management in Development; World Development Indicators. The World Bank.

Zahedi, Sh. S, Najafi, G, A. (2006). Development of the concept of sustainable development. Sciences MODARES Human, 10(4), (series 49) special issue of management, 76-43. (in Persian) https://mri.modares.ac.ir/article_329.html

Zhang, Y, Jiang, T, Sun, J, Fu, Z, & Yu, Y. (2022). Sustainable development of urbanization: From the perspective of social security and social attitude for migration. Sustainability, 14(17), 10777. https://doi.org/10.3390/su141710777

Zong, Y, Ma, L, Shi, Z, & Gong, M. (2023). Agricultural Eco-Efficiency Response and Its Influencing Factors from the Perspective of Rural Population Outflowing: A Case Study in Qinan County, China. International Journal of Environmental Research and Public Health, 20(2), 1016. https://doi.org/10.3390/ijerph20021016

 

[1] . OECD: Organization for Economic Co- Operation and Development.

[2] . Zhang

[3] . Shen

[4] . Liu

[5] . Ćurčić

[6] . Liu

[7] . Cucu

[8] . Zong

[9] . Lopez & Pastor

[10] . Cochran

[11] . مرکز آمار ایران، سالنامه آماری خراسان رضوی

[12] . لازم به ذکر است که به استثنای روستاهای دهرود، گرجی سفلی و حسین آباد قرقی مابقی این روستاها در داخل محدوده و حریم شهری مادرشهر مشهد واقع هستند. (مهندسین مشاور فرنهاد، 1386) و تعدادی هم بعد از سرشماری 1385 در شهر مشهد ادغام شدند مانند قلعه خیابان.

[13] .U man whitney test


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1403-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]