نقش عوامل طبیعی در سکونت گزینی محوطه های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 با استفاده از مدل AHP

محورهای موضوعی : ژئو مورفولوژی

مهران مقصودی ¹ , شیرین محمدخان ² , فرزانه غلامی ³

1 - دانشیار دانشکده جغرافیا- دانشگاه تهران
2 - استادیار دانشکده جغرافیا- دانشگاه تهران
3 - دانشجو دکتری- ژئومورفولوژی- هیدروژئومورفولوژی در برنامه ریزی محیطی دانشکده جغرافیا- دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1402/06/12 تاریخ پذیرش : 1402/10/23 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: سیمره, محوطه‌های باستانی, سکونت گزینی, عوامل طبیعی. زمین‌باستانشناسی,

چکیده مقاله :

این پژوهش رابطه بین ساختارهای طبیعی و ژئومورفولوژیکی منطقه شامل: ارتفاع، دما ، فاصله از رودخانه اصلی و فاصله از شبکه‌زهکشی، شیب، زمین‌شناسی، کاربری‌اراضی و نوع لندفرم‌ها، بر نحوه پراکنش محوطه‌های باستانی را مورد بررسی قرار داد. در این تحقیق از مدل تحلیل سلسله مراتبی به منظور تحلیل مکانی محوطه‌ها‌ استفاده شد. پس از تجزیه و تحلیل‌ داده‌ها، وزن نسبی گزینه‌ها، زیرمعیارها، معیارها و وزن نهایی گزینه‌ها هر لایه در نرم افزار Excel محاسبه شد یافته‌های تحقیق نشان داد سکونت‌گزینی محوطه‌ها با عامل ارتفاع، فاصله از رودخانه ‌دائمی و شیب ارتباط معکوس داشت، در بین عوامل ژئومورفولوژی پادگانه‌ها و تپه ماهورها بیشترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داده‌اند. حدود 89 درصد محوطه‌ها در مکان‌های مناسب و کمتر از 3.5 درصد از محوطه‌ها در مکان‌های نامناسب استقرار یافته‌اند. با توجه به همبستگی پیرسون عوامل شیب، ارتفاع، فاصله از رودخانه دائمی به عنوان مهم‌ترین عوامل در توزیع محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 شناسایی شدند.

چکیده انگلیسی:

This research investigated the relationship between the natural and geomorphological structures of the region, including: altitude, temperature, distance from the main river and distance from the drainage network, slope, geology, land use and the type of landforms, on the distribution of ancient sites. In this research, hierarchical analysis model was used to spaial selection of the area. After analyzing the data, the relative weight of the options, sub-criteria, criteria and the final weight of the options of each layer was calculated in Excel software. The findings of the research showed that the settlement of the areas was inversely related to the height factor, the distance from the permanent river and the slope, among the geomorphological factors. Barracks and Tepe Mahor have the highest coefficient of importance. About 89% of the enclosures are located in suitable places and less than 3.5% of the enclosures are located in inappropriate locations. According to Pearson's correlation, the factors of slope, height, distance from permanent river were identified as the most important factors in the distribution of ancient sites in bottom Seymareh 2 basin.

متن کامل:



فصل­نامه جغرافیای طبیعی، سال پانزدهم، شماره 62، زمستان 1402 1

 

صص 21- 1

 

 

نقش عوامل طبیعی در سکونت گزینی محوطه‌های باستانی حوضه پایاب سیمره 2

 

 

مهران مقصودی¹

دانشیار دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

شیرین محمدخان

استادیار دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

فرزانه غلامی

دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی، هیدروژئومورفولوژی در برنامه‌ریزی محیطی دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

 

تاریخ دریافت:12/6/1402                      تاریخ پذیرش:23/10/1402

 

چکیده

این پژوهش رابطه بین ساختارهای طبیعی و ژئومورفولوژیکی منطقه شامل: ارتفاع، دما، فاصله از رودخانه اصلی و فاصله از شبکه زهکشی، شیب، زمین‌شناسی، کاربری اراضی و نوع لند فرم‌ها، بر نحوه پراکنش محوطه‌های باستانی را مورد بررسی قرار داد. در این پژوهش از مدل تحلیل سلسله مراتبی به‌منظور تحلیل مکانی محوطه‌ها استفاده شد. پس از تجزیه و تحلیل داده‌ها، وزن نسبی گزینه‌ها، زیرمعیارها، معیارها و وزن نهایی گزینه‌ها هر لایه در نرم‌افزار Excel محاسبه شد یافته‌های پژوهش نشان داد سکونت گزینی محوطه‌ها با عامل ارتفاع، فاصله از رودخانه دائمی و شیب ارتباط معکوس داشت، در بین عوامل ژئومورفولوژی پادگانه‌ها و تپه ماهورها بیشترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص داده‌اند. حدود 89 درصد محوطه‌ها در مکان‌های مناسب و کمتر از 3.5 درصد از محوطه‌ها در مکان‌های نامناسب استقرار یافته‌اند. با توجه به همبستگی پیرسون عوامل شیب، ارتفاع، فاصله از رودخانه دائمی به‌عنوان مهم‌ترین عوامل در توزیع محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 شناسایی شدند.

 

واژگان کلیدی: سیمره، محوطه‌های باستانی، سکونت گزینی، عوامل طبیعی. زمین ‌باستان‌شناسی.

 

مقدمه

موقعیت جغرافیایی، تنوع اقلیمی و آب و هوای معتدل از عوامل مؤثر در مکان گزینی سکونتگاه‌ها در این سرزمین بوده است. از آنجایی که هر منطقه‌ای شرایط متنوعی را در زمینه سکونت انسانی و تشکیل مراکز حکومتی آن ایجاد می‌کنند، طبیعی است که شناخت شرایط جغرافیایی و ویژگی‌های محیطی که زمینه‌ساز شکل‌گیری و تکامل انسان است، امکان‌پذیر نخواهد بود. از این‌رو، ضمن توجه به مسائل و پدیده‌های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در مطالعات زیست‌محیطی، همچنین می‌توان به نقش عوامل محیطی و شرایط جغرافیایی، جایگاه زندگی در یک محیط جغرافیایی قابل‌توجه است، اشاره کرد، زیرا عوامل محیطی در ساختار اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نقش اساسی دارند (سیاهپوش، ۱۳۵۲، ۳).

علوم زمین کمک قابل توجهی به درک فرآیندهای تشکیل سایت‌های باستان‌شناسی کرده است. اگرچه باستان شناسان از سال‌ها پیش از مفاهیم زمین‌شناسی استفاده کرده‌اند، اصطلاح "زمین باستان‌شناسی" منشأ بسیار جدیدی دارد (2012، Cannell). زمین باستان‌شناسی یک‌رشته تحقیقاتی در حال رشد است که از ادغام داده‌های حاصل از زمینه‌های تحقیقاتی مختلف مانند زمین‌شناسی، ژئومورفولوژی، چینه‌شناسی، کانی‌شناسی، ژئوشیمی، ژئوکرونولوژی و ژئوفیزیک شکل می‌گیرد (2008، Butzer). به‌ویژه از ادغام و همکاری رشته ژئومورفولوژی و باستان‌شناسی، اطلاعات مفید برای برنامه‌ریزی حاصل می‌شود (2023، Pieruccini et al)." در حقیقت در زمین باستان‌شناسی روش‌های موجود، محیط‌های دیرینه و پویایی چشم‌اندازها به کار گرفته می‌شود. (2010، Fouache).

باستان شناسان در حوضه رودخانه قرانقو در سال 1372 به‌منظور شناخت ساختار و استقرار محوطه‌های باستانی مطالعه‌ای آغاز کردند و تاکنون ادامه دارد نتایج تحقیقات نشان داد دگرگونی‌ها، تغییر شکل زمین و ... اختلال در روابط فرهنگ و طبیعت با نوع و زمان بهره‌برداری اراضی ارتباط مستقیم داشته است (نیکنامی؛ ۱۳۸۳) رودخانه هیرمند همان‌قدر در شکل‌گیری، رشد و گسترش تمدن‌های این منطقه مؤثر بوده در نابودی تمدن‌ها نیز سهمی داشته است (ابراهیم‌زاده و همکاران، 1383). کوهپر و همکاران (1390) به بررسی و شناسایی 2475 محوطه باستانی مربوط به دوره‌های مختلف در استان مازندران پرداخت و عوامل طبیعی مؤثر بر شکل‌گیری و پراکندگی سکونتگاه‌های انسانی را مورد بررسی قرار داد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که دو عامل ارتفاع و اقلیم از عوامل اصلی در استقرار سایت‌های باستانی مازندران بودند. مقصودی و همکاران (1391) در دشت تهران که بیش از 123 محوطه ماقبل تاریخ دارد. با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی نقش ساختارهای طبیعی را در الگوی استقرار محوطه‌های شناسایی نمودند. نتایج پژوهش نشان داد که الگوی پراکنش سایت‌ها حاکی از آن است که کمترین و بالاترین ضریب تغییرات به ترتیب به عوامل فاصله از رودخانه و ژئومورفولوژی (مخروط افکنه) اختصاص یافت؛ که نشان‌دهنده این است که مخروطه‌افکنه‌ها در استقرار سایت‌ها تأثیر بسزایی داشته‌اند. در پژوهشی دیگر به بررسی نقش رودخانۀ شاد چای در مکان گزینی دو استقرارگاه پیش از تاریخ به نام تپه‌های میمون آباد پرداخت. نتایج نشان داد با تغییر مسیر رودخانه استقرارگاه‌ها به‌تبع آن تغییر مکان داده و در نزدیک‌ترین مکان به رودخانه مذکور استقرار یافته‌اند (مقصودی و همکاران، 1392). اهدایی (1392) در دشت ورامین جهت استقرار سکونتگاه‌ها، به پهنه‌بندی قابلیت‌های زیست‌محیطی با استفاده از روش منطق فازی پرداخت. نتایج نشان داد غالب سکونتگاه‌ها در قسمت مرکزی مخروط افکنه جاجرود قرار دارند. بر اساس این پژوهش مهم‌ترین و عوامل در شکل‌گیری استقرارهای باستانی این شهرستان شناسایی شدند. در این پژوهش عوامل مؤثر بر شکل‌گیری و پراکنش استقرارهای انسانی و نحوۀ توزیع فضائی-مکانی سکونت‌گاه‌ها (72 اثر فرهنگی-تاریخی) در جنوب غربی شهرستان کلیبر در حوزۀ ارسباران در استان آذربایجان شرقی بررسی شد. نتایج آن نشان داد عوامل نزدیکی به منابع آب، ارتفاع و شیب مهم‌ترین عوامل در سکونت گزینی محوطه‌ها بودند (طایفه قهرمانی و همکاران، 1398). با استفاده از داده‌های میدانی و اسنادی، سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) همبستگی بین عوامل طبیعی و سکونتگاه‌های قلعه در استان اردبیل بررسی شد. نتایج نشان داد ژئومورفولوژی (دشتی و کوهستانی)، فاصله از رودخانه و ارتفاع بیشترین تأثیر را بر تعداد و الگوی سکونتگاه‌های قلعه داشته است (پورکریمی و همکاران، 1399). نقش عوامل طبیعی و میزان تأثیر آن‌ها در استقرار سکونتگاه‌های نوسنگی دشت فیروزآباد بررسی شد. نتایج نشان داد محوطه‌ها با عوامل طبیعی از جمله رودخانه فرعی، مسیرهای خاکی و درجه شیب رابطه مستقیمی دارد (حیدری دستنایی و نیکنامی، 1399). با استفاده از نمونه‌برداری از واحدهای رسوبی جهت تعیین ترکیب کانی‌شناختی رسوبات و ویژگی‌های رسوب‌شناختی آن‌ها، تأثیر ویژگی‌های محیطی بر محدودۀ محوطۀ باستانی خرشک بررسی شد؛ که لایه‌های رسوب طبیعی در بستر محوطه‌ها، بیان کننده تغییرات آب‌وهوایی و محیطی در اواخر پلیستوسن تا اوایل هولوسن بود. با مساعد شدن شرایط آب‌وهوایی و افزایش میزان بارندگی و دسترسی به منابع آب در منطقه، شرایط مناسب جهت استقرار محوطه‌ها در منطقه فراهم شد (درفشی و همکاران، 1401). رابطۀ محوطه‌های دوره ساسانی و محیط طبیعی (شیب زمین، نوع منابع آبی، فاصله از منابع آبی، نوع خاک، زمین‌شناسی) و به‌طور خاص منابع آب در دشت سیستان با استفاده از نرم‌افزار GIS بررسی شد. نتایج نشان داد منابع آب سطحی نقش مؤثری در مکان گزینی و وسعت محوطه‌ها داشت (فتحی سوگلی تپه و همکاران، 1401). رابطه بین الگوی استقرار محوطه‌های باستانی و شبکه‌های زهکشی و خطر سیل در زیر حوضه‌های جنوب شرقی دریای خزر بررسی شد. نتایج نشان‌دهنده مهم‌ترین عوامل در استقرار محوطه‌ها نزدیکی به رودخانه‌هاست. علی‌رغم اینکه این مناطق با خطر سیل مواجه بودند (اهدایی و همکاران، 1402). تأثیر عوامل محیطی (ارتفاع از سطح دریا، جهت شیب، فاصله از رودخانه، کاربری زمین، ساختار زمین‌شناسی و فاصله از مسیرهای ارتباطی) بر استقراهای دوره هخامنشی در بخش میانکوه شهرستان اردل در استان چهارمحال و بختیاری با استفاده از روش‌های آماری ارزیابی شد. نتایج نشان داد دوری و نزدیکی به منابع آب به‌عنوان مهم‌ترین و مؤثرترین عامل در شکل‌گیری و استقرار دورۀ هخامنشی منطقه شناسایی شد (طالبی و همکاران، 1402).

هلن برانتون² و همکاران (۲۰۰۱) رودخانه رونه³ در جنوب فرانسه که در قسمت پایین‌دست خود تحت تأثیر تغییرات ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی قرار داشت را مورد مطالعه قرار دادند. دلتا رودخانه از ۱۵ سایت تشکیل‌شده است. بالا آمدن سطح آب‌های زیرزمینی، فعال‌سازی مجدد رودخانه و گسترش کانال آن، گسترش باتلاق‌ها از جمله رویدادهای مهم زیست‌محیطی در دشت‌های سیلابی رودخانه رونه که بر مکان گزینی محوطه‌ها پیش از تاریخ تأثیر داشتند. حیدری⁴ (2007) در پژوهشی که در رشته‌کوه‌های کارستی زاگرس ایران انجام داد تأثیر عوامل زمین‌شناسی و ژئومورفولوژیکی بر فرآیندهای شکل‌گیری سایت‌ها بررسی نمود. نتایج آن نشان داد ساختار زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی محلی نیز ممکن است تأثیری بر توزیع مکان‌های پیش از تاریخ در منطقه داشته باشد. آنتونی مارتنیز⁵ و همکاران (۲۰۱۰) در پژوهشی حوضه تی جو⁶ (مرکز پرتغال⁷) را با هدف بررسی سکونت انسانی و تغییر مناظر در طول دوره پلیستوسن مورد مطالعه قرار داد. نقشه ژئومورفولوژی همراه با چینه‌شناسی، رسوب‌شناسی، شناخت کاملی از توالی در این منطقه را نشان داد در پایه تراس ۴T قدیمی‌ترین آثار باستانی یافت شد. سارا شروود و تریسترام کیدر⁸ (۲۰۱۱) توانستند پیچیدگی ساخت تپه را از طریق تجزیه و تحلیل زمین باستان‌شناسی بررسی کنند. جویا⁹ و همکاران (2020) با تهیه نقشه زمین باستان‌شناسی برای بخش بزرگی از کمربند ساحلی ایونی¹⁰ منطقه باسیلیکاتا¹¹ در جنوب ایتالیا¹² به روابط بین توزیع فضایی سایت‌های باستان‌شناسی سکونتگاه یونانی و شکل‌های این بخش پرداختند. نتایج آن نشان داد ویژگی‌ها و فرآیندهای ژئومورفولوژیکی بر الگوی استقرار محوطه‌های باستانی تأثیر ویژه داشته است. با استفاده نرم‌افزارهای Arc Gis و SPSS و تحلیل کمی آمار استنباطی با روش همبستگی پیرسون و 6 پارامتر طبیعی و مساحت سایت‌های باستانی در حوضه آبریز رودخانه مرک¹³ رابطه بین شکل‌گیری و تداوم سکونتگاه‌های باستانی و بستر محیطی آن‌ها بررسی شد. نتایج نشان داد عوامل طبیعی از جمله ارتفاع، فاصله از رودخانه‌ها و فاصله از مسیرهای ارتباطی و نوع کاربری اراضی مهم‌ترین عوامل در شکل‌گیری الگوهای استقرار سایت‌های باستانی در منطقه بود (2020، Dastenaei & Niknami). با روش تحلیلی- توصیفی، 8 عوامل محیطی مؤثر بر شکل‌گیری و توزیع الگوهای استقرار (50 سایت) عصر آهن سوم در غرب و شمال غرب اصفهان¹⁴ مورد بررسی قرار گرفت. پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات و نقشه‌ها، نتایج آن نشان داد عوامل شیب و جهت شیب، منابع آب و نزدیکی به مسیرهای ارتباطی در شکل‌گیری سکونتگاه‌های باستانی منطقه مهم‌ترین عوامل بودند (2021،Dehkordi & Alian). با تجزیه و تحلیل فضایی ArcGIS، کار میدانی و مصاحبه‌های عمیق، توزیع فضایی، عوامل تأثیرگذار و ویژگی‌های فرهنگی روستاهای سنتی در پکن¹⁵ ارزیابی شد. نتایج نشان داد شکل‌گیری توزیع فضایی و ویژگی‌های فرهنگی روستاهای سنتی در پکن تحت تأثیر عوامل محیطی طبیعی مانند زمین، آب و هوا و رودخانه‌ها و همچنین فعالیت‌های انسانی مانند زندگی سلطنتی، ساخت سرمایه، دفاع نظامی باستانی، حمل‌ونقل، تجارت و غیره بود (2022، Xiaoyue et al.). حیدری دستنایی و دانا¹⁶ (2022) وضعیت سکونتگاه عصر آهن در حوضه رودخانه اترک مورد بررسی قرار دادند. برای دستیابی به اهداف پژوهش و تحلیل سلسله مراتبی محوطه‌های عصر آهن، هفت متغیر طبیعی انتخاب نمودند نتایج تجزیه وتحلیل‌ها نشان داد که 4/87% از سکونتگاه‌های عصر آهن در محیط‌های کاملاً مناسب، نسبتاً مناسب، مناسب و حدود 6/1% سایت در یک محیط کاملاً نامناسب واقع شدند. سانچز¹⁷ همکاران (2023) جوامع انسانی مختلف در امتداد خلیج کادیز¹⁸ (SW اسپانیا¹⁹) از دیدگاه زمین باستان‌شناسی شناسایی نمودند. واحدهای رسوبی هولوسن و عناصر ژئومورفولوژیکی شناسایی شده در طول خلیج را به‌عنوان شواهدی از تکامل مورفولوژیکی آن تفسیر کردند. در این مطالعه وضعیت سکونتگاه عصر آهن در حوضه رودخانه اترک، با استفاده از روش‌های آماری در GIS، فرآیند تحلیل سلسله مراتبی تاپسیس²⁰ و هفت متغیر طبیعی بررسی شد. نتایج نشان داد فاصله از رودخانه، کاربری زمین و فاصله تا مسیرهای ارتباطی مهم‌ترین پارامترها در ایجاد سکونتگاه‌ها بودند (2023، DASTENAEI & DANA). وضعیت شواهد باستان‌شناسی و الگوهای استقرار روستایی و جنبه‌های کشاورزی این الگوها در حومه پامفیلیان²¹ با استفاده از تکنیک‌های تحلیل فضایی مبتنی بر سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و تحلیل‌های آماری انجام شد. رابطه فضایی بین سایت‌های روستایی و پنج پارامتر منتخب تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد توزیع سایت روستایی در پامفیلیا الگوهای مکانی خاصی را در مقیاس منطقه‌ای منعکس می‌کند (2023، Aşınmaz & Özcan). هدف این پژوهش شناخت ویژگی‌های ژئومورفولوژیکی و محیطی محوطه‌های ماقبل تاریخ و تأثیر ژئومورفولوژی بر مکان‌یابی محوطه‌ها است. به‌منظور تعیین شرایط محیطی و تأثیر این شرایط در ایجاد سکونتگاه‌های پیش از تاریخ در حوضه رودخانه سیمره، مطالعات زمین باستان‌شناسی ضروری به نظر می‌رسد.

 

محدوده مورد مطالعه

محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 در محدوده رشته‌کوه زاگرس غربی (رشته کبیر کوه)، در جنوب شرق استان ایلام در امتداد دره رود سیمره قرارگرفته‌اند. منطقه مورد مطالعه به مساحت ۱۱۳۱ کیلومترمربع از زیر حوضه‌های کرخه است که از نقطه تلاقی رودخانه سیمره و چرداول در شمال شهرک لومار آغاز شده و در جنوب به سد سیمره منتهی می‌شود. منطقه مورد مطالعه نیز در واحد زمین ساختی زاگرس چین‌خورده قرارگرفته و از خصوصیات مورفوتکتونیکی زاگرس لرستان پیروی می‌کند به‌طور کلی لیتولوژی منطقه عمدتأ تشکیلات کبیر کوه می‌باشد. منطقه مورد مطالعه دارای آب و هوای نیمه مرطوب معتدل با تابستان خشک و گرم و خشک (تا ۵۰ درجه سانتی‌گراد در تیر و مردادماه) و زمستان‌های سرد در نواحی کوهستانی (دمای زیر صفر) می‌باشد. (شکل 1)

شکل 1: نقشه موقعیت منطقه مورد مطالعه (حوزه پایاب سیمره 2) و موقعیت سایت‌های باستانی در استان ایلام

 

داده­ها و روش­ها

پژوهش حاضر ازلحاظ ماهیت و شیوه پژوهش، توصیفی- تحلیلی که به بررسی نحوه پراکنش محوطه‌های باستانی در رابطه با عوامل طبیعی و ژئومورفولوژیکی می‌پردازد. روش گردآوری اطلاعات به‌صورت اسنادی و برگرفته از مطالعات جغرافیایی و باستان‌شناسی حوضه پایاب سیمره 2 بوده که از طریق سیستم اطلاعات جغرافیایی مورد ارزیابی قرار گرفت. تعداد 148 محوطه باستانی متعلق به دوره پیش از اسلام، دوره اسلامی و دوره تاریخی (پژوهشکده باستان‌شناسی)²² در منطقه مورد مطالعه شناسایی شد. از نرم‌افزار 10.2 ARC GIS، Google Earth Pro، Excel 2013، SPSS 2017 و از DEM 10 M استفاده شد. 9 عوامل محیطی و ژئومورفولوژی (فاصله از رودخانه دائمی و فاصله از شبکه زهکشی، لند فرم‌ها، کاربری اراضی، زمین‌شناسی، دما، ارتفاع و شیب) مؤثر در استقرار محوطه‌ها تعیین شد. با استفاده از نرم‌افزار Excel معیارها، زیرمعیارها و گزینه‌ها وزن‌دهی شدند. با استفاده از نرم‌افزار ArcGIS لایه‌های اطلاعاتی تهیه و طبقه‌بندی شد و با به کار گرفتن مدل AHP لایه‌ها ترکیب و از ترکیب این لایه‌ها مکان‌های مناسب برای سکونتگاه‌ها شناسایی شدند؛ و در آخر با استفاده از نرم‌افزار SPSS و محاسبه ضریب همبستگی، همبستگی مساحت طبقات با تعداد محوطه‌های باستانی موجود در طبقات هریک از عوامل در منطقه تعیین شد.

مدل فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP)²³ یک روش چند معیاره انعطاف‌پذیر و مؤثر است. این روش به تعیین اولویت‌ها و گرفتن بهترین تصمیم در زمانی که هر دو جنبه کمی و کیفی یک تصمیم نیاز به ارزیابی دارند کمک می‌کند (2016، Dweiri et al). یکی از پرکاربردترین تکنیک‌های تصمیم‌گیری است که تصمیم بر اساس چندین معیار باشد (2018، Mohammed et al). برای تصمیم‌گیری‌های پیچیده مبتنی بر ریاضیات و روانشناسی است (2023، Tavana etal). به‌عنوان یک سیستم تصمیم‌گیری که در آن مسائل به چندین پارامتر تقسیم می‌شوند که در یک ساختار سلسله مراتبی مرتب شده‌اند و برای استفاده از شناخت انسانی برای تعیین اهمیت نسبی بین مجموعه‌ای از گزینه‌ها از طریق مقایسه‌های زوجی ارزشمند است (1987، Saaty، 1999، Saaty). عمدتاً کیفی و مبتنی بر دانش قبلی و تجربیات محلی و همچنین قضاوت‌های متخصص هستند (2001، Dai et al). متغیرها را بر اساس موجودیت آن‌ها مرتب و مقایسه می‌کند و آن‌ها را به سلسله مراتب یا گروه‌ها طبقه‌بندی می‌کند (2016،Song & Kang). AHP می‌تواند موقعیت‌های قضاوتی شامل تصمیم‌گیرندگان متعدد، ارزیابی‌های ذهنی و توانایی ارائه معیارهای سازگاری انتخاب را مدیریت کند (2014، Gavade). این روش بر اساس تحلیل مغز انسان برای مسائل پیچیده توسط Saaty در سال 1980 ارائه شده است. (قدسی‌پور، 1387، 63) و با استفاده از تجزیه و تحلیل مسئله، می‌توان به بررسی و ارزیابی علت و پیامدهای رابطه بین اهداف، معیار و معیارهای فرعی و گزینه‌ها را به وجود آورد (Milosevic، 2003). ساختار سلسله مراتب با هدف تصمیم‌گیری در بالا شروع می‌شود، سپس سطوح میانی با معیارها و معیارهای فرعی، به پایین‌ترین سطح (که معمولاً مجموعه‌ای از گزینه‌ها است) شروع می‌شود (شکل 2).

 

 

شکل 2: نمودار ساختار سلسله مراتبی

هدف از این مطالعه، تجزیه و تحلیل و پهنه‌بندی محوطه‌های باستانی با استفاده از تکنیک‌های GIS بود. برای دستیابی به این هدف، لایه‌های موضوعی پارامترهایی که بر مکان‌یابی محوطه‌ها تأثیر می‌گذارند مانند خاک، هیدرو گرافی (با زیر معیارهای فاصله از رودخانه دائمی و فاصله از شبکه زهکشی)، ژئومورفولوژی (لند فرم‌ها)، کاربری اراضی، زمین‌شناسی، اقلیم (دما)، توپوگرافی (زیر معیارهای ارتفاع و شیب) در این مطالعه در نظر گرفته شد. مکان‌یابی محوطه‌ها با استفاده از تحلیل همپوشانی وزن و الگوریتم فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) تولید شد. وزن هر معیار (w) نشان‌دهنده میزان اهمیت هر پارامتر نسبت به سایر پارامترهای دیگر است و مجموع مقادیر این پارامترها باید برابر با یک باشد در این روش با استفاده از بررسی شرایط طبیعی منطقه و مطالعات پیشین مرتبط با موضوع پژوهش حاضر، عوامل به ترتیب اولویت از مطلوبیت مساوی تا کاملاً مهم‌تر از عدد 1 تا حداکثر عدد 9 امتیازدهی شدند.

 

جدول ۱: اوزان انتخابی مدل AHP برای مقایسه زوج‌ها

ترجیحات (قضاوت شفاهی)	مقدار عدد
کاملاً مطلوب‌تر (کاملاً مهم‌تر)	9
مطلوبیت خیلی قوی	7
مطلوبیت قوی	5
کمی مهم‌تر (کمی مطلوب‌تر)	3
مطلوبیت مساوی	1
فواصل بین موارد بالا	2 و 4 و 6 و 8

مأخذ: قدسی پور، ۱۳۸۵: ۵

 

محاسبه ضریب طبقات

ابتدا در این مرحله برای ارزیابی طبقات هر عامل با توجه به طبقه‌بندی انجام شده، ماتریس مقایسه‌ای برای هر یک از طبقات هر عامل ساخته شده است.

 

ماتریس‌های مقایسه گزینه‌های مورد ارزیابی ارتفاع

پارامتر ارتفاع به 6 طبقه تقسیم‌بندی شد این طبقه‌بندی به‌صورت مقایسه زوج به زوج در یک ماتریس 6*6 محاسبه شد. ماتریس ضریب ارتفاع با توجه به درصد مساحت پارامتر ارتفاع و فرمول شماره (1) محاسبه شد.

P=∆H*0.08+1²⁴          (1)

با استفاده از روش رابطه معکوس، ضریب اهمیت طبقات مشخص شده است... در میان طبقات ارتفاعی، بالاترین امتیاز (0.538) طبقه ارتفاعی 750-600 تعلق گرفت.

 

 

ماتریس‌های مقایسه گزینه‌های مورد ارزیابی شیب

با توجه به مطالعات پیشین عامل شیب به 6 کلاس طبقه‌بندی شد و مقایسه زوجی در ماتریس 6×6 شکل گرفت. ماتریس پارامتر شیب با استفاده از فرمول (1) محاسبه شد. در بین طبقات شیب، ضریب اهمیت کلاس 0-3 درجه با امتیاز 0.2540 بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده است.

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی گزینه‌های فاصله از رودخانه دائمی

عامل فاصله از رودخانه دائمی به 6 دسته طبقه‌بندی شد. مقایسه زوجی در یک ماتریس 6x6 بر اساس طبقات ثبت شد؛ و محاسبات با استفاده از فرمول (1) و درصدهای به دست آمده انجام گرفت. کلاس 0-500 با امتیاز 0.4813 دارای بالاترین امتیاز است.

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی گزینه‌های فاصله از شبکه زهکشی

محاسبۀ مقایسه زوجی ماتریس 6×6، بر اساس طبقه‌بندی فاصله از شبکه زهکشی انجام گرفت. ماتریس با استفاده از درصدها و فرمول (1) به دست آمده است. وزن نسبی فاصله از شبکه زهکشی از روند خاصی پیروی نمی‌کند. کلاس 600-800 متری با امتیاز 3222/0 بیشترین امتیاز را در بین طبقات فاصله از شبکه زهکشی به خود اختصاص داد.

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی گزینه‌های دما

بر اساس کلاسه‌بندی عامل دما مقایسه زوجی ماتریس 5×5 محاسبه شد. ماتریس عامل دما با استفاده از فرمول (1) و درصدهای به دست آمده محاسبه شد. در بین طبقات دمایی، طبقه 23.5-20 با امتیاز 0.6682 بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داد.

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی گزینه‌های خاک

طبقه‌بندی پارامتر خاک با توجه به خاک‌های موجود در منطقه صورت گرفت. بر اساس طبقات خاک مقایسه دودویی ماتریس 4×4 محاسبه شد. ماتریس خاک با توجه به فرمول (1) و درصدهای به دست آمده طبقات، محاسبه شد. نتایج نشان داد که در بین طبقات عامل خاک، طبقه بد لند با امتیاز 0.6118 در منطقه مورد مطالعه نسبت به سایر طبقات عامل خاک امتیاز بیشتری به خود اختصاص داد.

 

 

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی گزینه‌های زمین‌شناسی

طبق طبقه‌بندی صورت گرفته، مقایسه باینری در ماتریس واحدهای زمین‌شناسی 10×10 با استفاده از فرمول (1) و درصدهای به دست آمده محاسبه شد. طبقات کنگلومرای ماسه سنگی و شیل - رسوبات ناپیوسته دوران چهارم به ترتیب با امتیاز 0.3724 - 0.1435 نسبت به سایر عوامل زمین‌شناسی بیشترین اهمیت دارا بودند. دلایل کسب بالاترین امتیاز به کنگلومرای ماسه سنگ و شیل، مساحت کوچک و نزدیکی به رودخانه بود.

 

مقایسه گزینه‌های مورد ارزیابی کاربری اراضی

طبقه‌بندی کاربری زمین در قالب یک ماتریس 7×7، مقایسه باینری با استفاده از درصدهای به دست آمده و فرمول (1)، محاسبه شد. در بین گزینه‌های کاربری اراضی مناطق مسکونی با امتیاز 0.5276 و اراضی زراعی آبی و باغات با امتیاز 0.1303 اهمیت بیشتری نسبت به سایر گزینه‌ها کسب نمودند.

 

ماتریس‌های مقایسه زوجی عوارض ژئومورفولوژی

برای به دست آوردن ضریب اهمیت گزینه‌ها عوارض ژئومورفولوژی، ابتدا گزینه‌ها در یک مقایسه باینری در ماتریس ۷×۷ با استفاده از فرمول (۱) و درصدهای به دست آمده، محاسبه شدند. پادگانه‌ها و تپه ماهور (به ترتیب 3381/0 و 3358/)0 نسبت به سایر گزینه‌ها عوارض ژئومورفولوژِی دارای بیشترین اهمیت بودند.

 

محاسبه ضریب اهمیت زیرمعیارها (شاخص‌ها) و معیارها

محاسبه ضریب اهمیت شیب و ارتفاع

ارتفاع

با توجه به پیشینه پژوهش در زمینه پژوهش حاضر و استفاده از نظر کارشناسان و ویژگی‌های منطقه، کلاس یا کلاس‌هایی که ارزش بیشتری داشتند، انتخاب شدند. با توجه به مساحت و تعداد سایت‌های باستانی امتیاز کلاس یا کلاس‌های منتخب، محاسبه شد. ارتفاع (24.81%) 1050- 600 متری به‌عنوان مناسب‌ترین ارتفاع مشخص گردید.

 

شیب

به لحاظ شیب، منطقه مورد مطالعه جهت مکان‌یابی محوطه‌ها شیب 10-0 درجه مناسب‌ترین طبقه یا طبقات در بین سایر طبقات عامل شیب می‌باشد. با توجه به تعداد سایت‌ها و مساحت این طبقات درصد شیب مؤثر در معیار توپوگرافی 26.6436% به دست آمده است؛ با استفاده از درصدهای به‌دست آمده شیب و ارتفاع و فرمول (1) در یک مقایسه زوجی ماتریس 2×2 تشکیل شد. در بین زیرمعیارهای توپوگرافی، شیب با امتیاز 0.5341 نسبت با ارتفاع 0.4659 اهمیت بیشتری به خود اختصاص داده است.

 

محاسبه ضریب اهمیت فاصله از رودخانه دائمی و شبکه زهکشی

فاصله از رودخانه دائمی

نزدیکی به رودخانه‌ها و دسترسی به منابع آبی رودخانه‌ها، مکان مناسبی جهت سکونت گزینی سایت‌های باستانی فراهم می‌کند که در این منطقه فاصله بین 1000-0 متری از رودخانه که مساحتی حدود 211.24 کیلومترمربع (18.68%) از منطقه مورد مطالعه در بر می‌گیرد. حدود 41.70% از سایت‌ها در این طبقات استقرار یافته‌اند.

 

فاصله از شبکه زهکشی

در فاصله 400-0 متری از آبراهه‌ها تعداد 122 سایت‌های باستانی واقع شده‌اند؛ که این طبقات حدود 85% مساحت منطقه را در برگرفته است که درصد نهایی این کلاس 14.83% است. وزن نسبی زیرمعیارهای هیدرولوژی محاسبه شد فاصله از رودخانه دائمی با امتیاز 0.759 بیشترین اهمیت داراست.

 

محاسبه ضریب اهمیت اقلیم منطقه

دما

طبقه، 23.5-15 درجه سانتی‌گراد بهترین شرایط دمایی است که کل سایت‌ها در این رده استقرار یافتند. این رده مساحتی حدود 67.5% از منطقه مورد مطالعه در برگرفته که با توجه به مساحت، حدود 25.31% از سایت‌ها در طبقه مذکور قرارگرفته‌اند. تنها پارامتر اقلیمی مورد استفاده در این پژوهش دما است در صد به دست آمده عامل دما به‌عنوان نماینده اقلیم به‌کاربرده می‌شود.

 

محاسبه ضریب اهمیت انواع خاک منطقه

در بین رده‌های خاک، خاک اینسپتی سول خاکی حاصلخیز است که قابلیت زراعی دارد؛ که حدود 33.05% سایت‌ها باستانی در طبقه مذکور (خاک اینسپتی سول) استقرار یافته‌اند؛ که از لحاظ مکان گزینی مناسب و شرایط بهتری داشتند.

 

 

 

محاسبه ضریب اهمیت زمین‌شناسی منطقه

از نظر زمین‌شناسی آهک بخش عمده‌ای از منطقه مورد مطالعه در برگرفته است. رسوبات ناپیوسته دوره چهارم نسبت به سایر واحدهای زمین‌شناسی، برای مکان گزینی سایت‌های باستانی مناسب‌تر می‌باشد؛ که در رسوبات ناپیوسته دوره چهارم 21.55% سایت‌ها باستانی استقرار یافته‌اند.

 

محاسبه ضریب اهمیت کاربری اراضی

بر اساس مطالعات پیشین، در بین عوامل کاربری اراضی مناطق مسکونی، مراتع و اراضی زراعی به‌عنوان مناسب‌ترین طبقه یا طبقات مکان گزینی سایت‌های باستانی شناسایی شدند. 5.55% از سایت‌ها در این اراضی واقع شده‌اند؛ که درصد کاربری اراضی محاسبه شد.

        

محاسبه ضریب اهمیت عوارض ژئومورفولوژی

بر اساس ادبیات پیشینه در زمینه پژوهش حاضر مخروط ‌افکنه‌ها، تپه ماهورها و پادگانه‌های جدید و قدیم از جمله عوارض ژئومورفولوژی هستند که برای اسکان مناسب بودند. حدود 60.81% از محوطه‌ها در مساحتی حدود 7% از منطقه مورد مطالعه استقرار یافته‌اند با توجه به مساحت، 17.27% محوطه‌ها در این عارضه‌های مذکور استقرار یافته‌اند این درصد برای عوارض ژئومورفولوژی لحاظ می‌شود.

 

محاسبه ضریب اهمیت معیارها

در این قسمت بر اساس تعداد 7 شاخص اصلی موجود جهت انجام محاسبات استفاده شد، شاخص‌ها در قالب مقایسه زوجی در ماتریس 7×7 تشکیل شد. پس از تشکیل ماتریس معیارها، با استفاده از فرمول مذکور و روش ساعتی ضریب اهمیت شاخص‌ها محاسبه شد؛ و سپس اختلاف درصدهای هر شاخص (ستون منهای ردیف) محاسبه و در 0.08 ضرب و عدد یک به آن اضافه شد؛ و از روش معکوس استفاده و سپس نرمال می‌شود: یعنی از تقسیم اعداد هر کلاس بر مجموع آن کلاس به دست می‌آید. در بین معیارهای مورد بررسی هیدرولوژی با امتیاز 0.2797 و کاربری اراضی با امتیاز 0.0546 به ترتیب بیشترین و کمترین اهمیت را به خود اختصاص دادند.

 

محاسبه وزن نهایی گزینه‌ها

در فرایند تحلیل سلسله مراتبی از حاصل‌ضرب اهمیت شاخص‌ها در وزن زیرشاخص‌ها و وزن گزینه، وزن نهایی محاسبه شد. با استفاده از اصول ترکیبی سلسله مراتبی ساعتی، بر اساس حداکثر عدد وزن نهایی سرانجام وزن AHP 100-0 محاسبه شد (جدول 2).

جدول 2: وزن نهایی طبقات هر عامل

شیب	وزن نهایی	وزن AHP		ارتفاع			وزن نهایی	وزن AHP
3-0	0.0191	100		750-600			0.353	100
5-3	0.0185	96.7863		900-750			0.01	28.353
10-5	0.0169	88.0307		1050-900			0.0066	18.7086
15-10	0.0081	42.1366		1300-1050			0.0048	13.6407
20-15	0.0068	35.4715		1450-1300			0.0046	12.9439
83.68-20	0.0059	30.9885		>1450			0.0044	12.3733
فاصله از شبکه زهکشی	وزن نهایی	وزن AHP		فاصله از رودخانه دائمی			وزن نهایی	وزن AHP
200-0	0.0091	10.0624		500-0			0.1022	100
400-200	0.0093	10.2888		1000-500			0.0394	38.5649
600-400	0.0083	9.3182		1500-1000			0.0202	19.7653
800-600	0.0901	100		2000-1500			0.0179	17.5453
1000-8000	0.0143	15.862		2500-2000			0.0182	17.8469
>1000	0.0046	5.1577		>2500			0.0144	14.0503
نوع خاک	وزن نهایی	وزن AHP		دما			وزن نهایی	وزن AHP
آنتی سول	0.0031	12.938		5-0			0.0029	11.056
اینسپتی سول	0.009	37.5853		10-5			0.0029	11.056
بدلند	0.0241	100		15-10			0.0029	11.056
اینسپتی سول - ورتی سول	0.0031	12.938		20-15			0.0043	16.4848
				23.5-20			0.00262	100
کاربری اراضی	وزن نهایی	وزن AHP		عوارض ژئومورفولوژی			وزن نهایی	وزن AHP
بیرون زدگی سنگی	0.0002	11.5049		پادگانه جدید			0.001	38.8249
اراضی زراعی دیم	0.0002	13.2676		پادگانه قدیم			0.0015	55.2102
اراضی جنگلی	0.0002	12.0356		کوهستان			0.0007	2709432
اراضی زراعی آبی و باغات	0.0004	24.6967		مخروط افکنه			0.0008	28.4444
اراضی مرتعی	0.0003	16.5277		تپه ماهور			0.0027	100
بستر رودخانه	0.0002	11.5049		دشت میان کوهی			0.0005	18.7051
مناطق مسکونی	0.0016	100		رسوبات آبرفتی و بستر رودخانه			0.0005	19.2411
زمین‌شناسی					وزن نهایی	وزن AHP
آهک آرژلیک					0.0006	14.3624
آهک توده‌ای سفید رنگ در بعضی از نقاط شامل عضو کلهر (انیدریت)					0.0006	14.9184
آهک رسی					0.0006	14.3222
آهک شیلی و مارن					0.0006	14.3222
آهک نریتیکی					0.0006	14.3222
آهک و دولومیت					0.0009	20.1337
آهک و شیل					0.0006	14.3195
رسوبات ناپیوسته دوران چهارم					0.0017	38.5326
مارن های قرمز رنگ گچ دارانیدریت نمک					0.001	23.3269
کنگلومرای ماسه سنگ و شیل					0.0043	100

 

 

یافته‌های پژوهش

استفاده از مدل (AHP) برای سکونت‌گرینی محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2

با توجه به ویژگی‌های حوزه پایاب سیمره 2 که غالباً کوهستانی و مرتفع و دارای شیب زیاد بوده است. استقرار محوطه‌ها (مطابق نقشه پراکندگی (شکل، 3)) به‌صورتی خطی از شمال به جنوب حوضه کشیده شده است مکان گزینی محوطه‌های باستانی غالباً تحت تأثیر شیب مناسب و ارتفاع کم و همچنین دسترسی به منابع آب می‌باشد. با استفاده از تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و عوامل طبیعی مؤثر در میزان توزیع محوطه‌ها تحلیل و یررسی شد که نتایج محاسبات به شرح زیر است.

طبق داده‌های نقشه پراکنش محوطه‌ها (شکل 3) و جدول 3، از کل محدوده مورد مطالعه حدود 33.07% در منطقه دارای شرایط بسیار نامناسب می‌باشد. از 148 دوره باستانی مورد مطالعه 0.7% (1 دوره) در منطقه که دارای شرایط بسیار نامناسب استقرار یافته‌اند از دلایل اصلی سکونت گزینی تنها دروه باستانی (تپه کاله شور) در این محدوده، وجود دشت‌ها در بین کوه‌ها و بهره‌مندی از آب‌های زیر زمینی و چشمه‌های منطقه است. ویزگی‌های مناطق کوهستانی (افزایش ارتفاع و با بالا بودن درجات شیب) و هوای بسیار سرد از دلایل عمده بسیار نامناسب این منطقه است؛ حدود 342.79 کیلومترمربع از محدوده مورد مطالعه از ویژگی‌های زیست‌محیطی نامناسبی برای استقرار محوطه‌های باستانی برخوردار است. حدود 6.08% از کل محوطه‌ها باستانی در محدود با شرایط نامناسب (30.03%) مستقر شدند. ویژگی‌های و شرایط در محدوه نامناسب و بسیار نامناسب تقریباً مشابه که دارای ارتفاع بالا و درجات شیب زیاد است. وجود مخروط افکنه و خاک حاصلخیزی (تپه کولبندی، تپه چاه زلینه) و نزدیکی به رودخانه دائمی (تپه آونم و تپه باقلا)، کاربرد نظامی (قلعه هزار گز سرتنگ)، وبه لحاظ مسائل امنیتی (تنگ برنجان) از جمله دلایل سکونت گزینی محوطه‌ها باستانی در این محدوده می‌باشد؛ و مکان گورستان اسلامی، کلگه بند گورستان سفلی به‌عنوان مکان دفن انسان‌ها مشخص شده است که جنبه سکونتی نداشتند؛ از کل منطقه مورد بررسی حدود 85.85 کیلومترمربع دارای شرایط و ویژگی محیطی متوسط جهت اسکان سایت‌های باستانی می‌باشد؛ که حدود 4.054% از سایت‌های باستانی (6 دوره) در این منطقه استقرار یافته‌اند. قسمت اعظم این محدوده دارای ارتفاعی در حدود 1000 تا 1200 متری و رودخانه‌ها در فاصله 2000 متری این منطقه واقع شده‌اند. شیب مناسب (بین 15-0 درجه) این منطقه از دلایل استقرار سایت‌های باستانی (تپه قلعه چروزرد، محوطه سرجوقه، محوطه دل‌نوشته و تپه چه‌قاسمی) می‌باشد؛ با توجه به ویژگی‌های منطقه، حدود 14.03% (158.79 کیلومترمربع) ازمحدوده مورد بررسی دارای شرایط مناسب جهت اسکان سایت‌های باستانی می‌باشد. حدود 10.14% (12 دوره تاریخی، 2 دوره اسلامی، 1 دوره پیش از اسلام) از کل دوره‌های باستانی در این محدوده واقع شده‌اند. از جمله عوامل مؤثر در سکونت گزینی محوطه‌ها در این محدوده می‌توان به شیب مناسب، دسترسی به منابع آبی (فاصله 1000 متری از رودخانه‌ها) و ارتفاع 900 تا 1100 متری در این منطقه اشاره کرد. 14.99% از منطقه مورد بررسی دارای شرایط بسیار مناسب جهت مکان‌یابی سایت‌های باستانی می‌باشد؛ که حدود 79.05% از سایت‌ها (78 دوره تاریخی، 36 دوره اسلامی، 18 دوره پیش از اسلام) در محدوده با شرایط بسیار مناسب واقع شده‌اند. از جمله عواملی که باعث ایجاد شرایط بسیار مناسب در این محدوده شده، می‌توان به رودخانه‌های دائمی (سیمره) و منابع آبی دیگر منطقه، باغات و زمین‌های کشاورزی دیمی و آبی و پادگانه‌ها رودخانه‌ای (دارای خاک حاضلخیز و آب (نزدیکی به رودخانه‌ها) و مناسب جهت کشاورزی) که منطبق بر رسوبات ناپیوسته دوران چهارم اشاره کرد.

 

جدول 3: درصد استقرار محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 با مدل AHP

مکان مناسب در جهت استقرارمحوطه های باستانی	تعداد محوطه‌های باستانی	تاریخی	اسلامی	پیش از اسلام	در صد	مساحت (2Km)	مساحت به درصد	تعداد نقاط در واحد سطح	در صد نهایی
بسیارمناسب	117	78	36	18	79.0541	169.5593	14.991	0.69	78.1187
مناسب	15	12	2	1	10.1351	158.7951	14.0393	0.0945	10.6941
متوسط	6	5	2	0	4.0541	85.8515	7.5903	0.0699	7.9121
نامناسب	9	7	2	0	0.0811	342.7951	30.3071	0.0263	2.9723
بسیار نامناسب	1	1	0	0	0.6757	374.072	33.0723	0.0027	0.3026
جمع	148	103	42	19	100	1131.073	100	0.8833	100

 

شکل 3: نقشه نهایی مکان‌یابی محوطه‌های باستانی حوزه پایاب سیمره 2 با مدل AHP(نگارندگان)

 

برای تجزیه وتحلیل همبستگی میان مساحت طبقات و تعدادمحوطه‌های باستانی موجود در منطقه از نرم‌افزار SPSS21 استفاده شد. با توجه به کمی بودن مقادیر از رابطه همبستگی پیرسون استفاده شد، این ضریب تا حدود زیادی به طبقات آن بستگی دارد. نتیجه آزمون آماری ضریب همبستگی پیرسون به شکل جدول شماره 4 نمایش داده شد؛ که رابطه بین مساحت طبقات هر عامل و تعداد محوطه‌های باستانی واقع در طبقات آن عامل را نشان می‌دهد. همان گونه که از جدول 4 بر می‌آید همبستگی بین طبقات فاصله از شبکه زهکشی بسیار زیاد (0.996r= رابطه معنادار) و همبستگی بین طبقات خاک (0.8777 r=رابطه معنادار) و واحدهای زمین‌شناسی زیاد (0.7348r= رابطه معنادار) است. مقدار همبستگی بین سطوح ارتفاعی (0.4512-(r= و طبقات شیب (0.1459-r=) و فاصله از رودخانه دائمی (0.186-r=) و دما (0.1266-r=) خیلی اندک تا اندک و قابل چشم پوشی (رابطه بی‌معنا) می‌باشد. در بررسی برخی موارد وجود همبستگی معنادار نشان‌دهنده تأثیر متغیر مستقل بر متغیر وابسته تلقی می‌شود. در حالی در خصوص مسئله مورد نظر در پژوهش حاضر بررسی و تأثیر عوامل طبیعی بر توزیع محوطه‌های باستانی است، وجود همبستگی معنادار نشان از عدم تأثیر عوامل مورد نظر بر توزیع محوطه‌های باستانی است. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت که این عوامل طبیعی بر توزیع محوطه‌های باستانی تأثیر نداشته است. امّا وقتی همبستگی پایین است و رابطه معنادار وجود نداشته باشد می‌توان گفت که این عوامل تأثیر بیشتری داشته است که تغییرات دو متغیر نسبت به هم نشان می‌دهد. با توجه به مطالب مذکور و نمودارها در شکل 4 نشان داد که عوامل شیب و فاصله از رودخانه دائمی و ارتفاع و دما بیش از دیگر عوامل بر توزیع محوطه‌های باستانی حوضه رودخانه سیمره تأثیر گذاشته‌اند.

 

جدول 4: نتایج همبستگی مساحت با تعداد محوطه‌های باستانی موجود در طبقات هریک از عوامل در منطقه مورد مطالعه

عنوان	(r)	مقدار همبستگی	تفسیر همبستگی
مساحت سطوح ارتفاعی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.4512-	خیلی اندک تا اندک	رابطه معنادار وجود ندارد
مساحت طبقات شیب با تعداد محوطه‌های باستانی	0.1459-	خیلی اندک و قابل چشم پوشی	رابطه معنادار وجود ندارد
مساحت طبقات خاک با تعداد محوطه‌های باستانی	0.8777	زیاد	رابطه معنادار وجود دارد
مساحت طبقات دما با تعداد محوطه‌های باستانی	0.1266	خیلی اندک و قابل چشم پوشی	رابطه معنادار وجود ندارد
مساحت واحدهای زمین‌شناسی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.7348	زیاد	رابطه معنادار وجود دارد
مساحت عوارض ژئومورفولوژی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.5757	متوسط	رابطه معنادار وجود دارد
مساحت طبقات کاربری اراضی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.5654	متوسط	رابطه معنادار وجود دارد
مساحت طبقات فاصله از رودخانه دائمی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.186-	خیلی اندک و قابل چشم پوشی	رابطه معنادار وجود ندارد
مساحت طبقات شبکه زهکشی با تعداد محوطه‌های باستانی	0.9962	خیلی زیاد	رابطه معنادار وجود دارد

 

‌ 

 

 

شکل 4: نمودارهای نشان‌دهنده ارتباط بین مساحت طبقات و تعداد محوطه‌های موجود در هر عوامل مورد بررسی

 

 

نتیجه‌گیری

شکل‌گیری سکونتگاه‌های انسانی همواره بر اساس عوامل طبیعی و محیطی بوده است و تأثیر این عوامل بر محوطه‌های باستانی در مناطق مختلف جغرافیایی متفاوت خواهد بود، بنابراین انتخاب این عوامل محیطی و بررسی آن‌ها به شرایط جغرافیایی هر مکان بستگی دارد. شکل‌گیری و تداوم و استقرار محوطه‌ها باستانی در حوضه رودخانه سیمره متأثر از عوامل طبیعی و ژئومورفولوژیکی است. حوضه سیمره در موقعیتی است که از شرایط طبیعی و ژئومورفولوژیکی از نظر پستی و بلندی، زمین شناختی، اقلیم و موقعیت جغرافیایی شرایط ویژه‌ای دارد. این شرایط تأثیر غیر قابل انکاری بر الگوی استقرار محوطه‌ها داشته است. حوضه سیمره با وسعت قابل ملاحظه خود دارای صد وچهل وهشت محوطه باستانی است که نقش عوامل طبیعی در توزیع محوطه‌های باستانی و تعامل بین انسان و طبیعت موضوع پژوهش حاضر می‌باشد.

این پژوهش در پی شناخت مکان‌یابی محوطه‌های باستانی بوده است. در ابتدا ویژگی‌های محیطی و ژئومورفولوژیکی (ارتفاع، میزان دما، فاصله از رودخانه اصلی، شیب، فاصله از شبکه زهکشی، خاک، زمین‌شناسی، کاربری اراضی و نوع لند فرم‌ها) حوزه پایاب سیمره 2 مورد بررسی قرار گرفت. وزن نسبی گزینه‌ها، زیرمعیارها و معیارها و وزن نهایی گزینه‌ها از طریق تحلیل فرآیند سلسه مراتبی (AHP) محاسبه شد در میان لایه‌های مورد بررسی شیب با بیشترین ضریب اهمیت و کاربری اراضی با کمترین ضریب اهمیت در مکان‌یابی محوطه‌ها شناسایی شد. در نهایت با همپوشانی نقشه‌های وزنی پارامترهای مختلف، نقشه پهنه‌بندی منطقه تهیه شد با توجه به نقشه تهیه شده، مساحت پهنه‌ها محاسبه شد که حدود 29 درصد مساحت منطقه دارای قابلیت محیطی بسیارمناسب و مناسب که 89 درصد از محوطه‌ها و حدود 63 درصد مساحت منطقه دارای قابلیت محیطی نامناسب و بسیارنامناسب که کمتر از 3.3 درصد محوطه‌ها در این مناطق استقرار یافته‌اند. نتایج همبستگی پیرسون نشان می‌دهد که عوامل شیب، ارتفاع، فاصله از رودخانه دائمی و دما دارای بیشترین اهمیت نسبت به سایر عوامل مورد بررسی می‌باشد. هر چند عوامل دیگر نیز در سکونت گزینی محوطه‌ها نقش داشته‌اند؛ اما نقش این چهار عامل از عوامل دیگر برجسته‌تر بوده است. با توجه به اینکه کشور ما در عرض‌های جنب حاره‌ای واقع شده است. مناطق کم ارتفاع باعث تعدیل دما و تنطیم رطوبت در منطقه شده و همچنین دسترسی به منابع آب و دمای پایین از ویژگی‌های مناطق کم ارتفاع است. در این مناطق شرایط زیست‌محیطی جهت سکونت محوطه‌ها فراهم می‌شود. شیب زیاد گسترش سکونتگاه‌ها با مشکل اساسی روبه رو می‌کند؛ بنابراین محوطه‌های باستانی در مرحله اول در مناطق کم ارتفاع با شیب کم منطبق بر دشت‌ها و دامنه کوه‌ها نسبت به دیگر مناطق مورد سکونت واقع شده‌اند.

 

قدردانی و تشکر: از همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی وبه ویژه جناب آقای مهندس سیدرسول بروجنی قدر دانی و تشکر می‌کنیم.

 

منابع

1- ابراهیم‌زاده، عیسی، لشکری‌پور، غلامرضا، مریدی، علی‌اصغر، (1383): تأثیر عوامل زمین‌شناختی در تغییر مسیر رودخانۀ هیرمند و نقش تاریخی آن در جابجایی سکونتگاه‌ها در سیستان، مجله جغرافیا و توسعه، 2(4)، 20-5.

2- اهدائی، افسانه، مقصودی، مهران، زمان زاده، سید محمد، یمانی، مجتبی، فاضلی نشلی، حسن، (1402): الگوی استقرار محوطه‌های باستانی در زیرحوضه‌های جنوب شرقی دریای خزر از دیدگاه هیدروژئومورفولوژیکی. مطالعات باستان‌شناسی. 2 (15).

3- اهدایی، افسانه، (1391): تحلیل نقش عوامل محیطی در مکان گزینی سکونت‌گاه‌های پیش از تاریخ دشت وارمین (مطالعه موردی: تپه‌های باستانی چالتاسیان)، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: مهران مقصودی، سیدمحمدزمانزاده، رشتۀ جغرافیای طبیعی-گرایش ژئومورفولوژی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.

4- پورکریمی، پرویز، حاجی زاده، کریم، رضالو، رضا، افخمی، بهروز. (1399): تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی سکونتگاه‌های قلعه‌ای استان اردبیل با استفاده از GIS و  AHP. مطالعات باستان‌شناسی، (1) 12.19-40.

5- حیدری دستنایی، محسن، نیکنامی، کمال الدین. (1399): تحلیل رابطة میان شکل‌گیری و تداوم استقرار محوطه‌های دورة نوسنگی با محیط آن‌ها در دشت سرفیروز آباد کرمانشاه، غرب زاگرس مرکزی. فصل­نامه تحقیقات جغرافیای طبیعی، (2) 52، 331-313.‌

6- حیدریان، محمود، خسرو زاده، علیرضا، ساریخانی، مجید، فتح نیا، امان ا، (1392): ارزیابی الگوهای مکانی- زمانی محوطه‌های باستانی شهرستان سنقروکلیایی در GIS، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 45(3)، 64-47.

7- درفشی، خه‌بات، امینی، صارم، جهانی، ولی. (1401): زمین باستان‌شناسی محوطۀ باستانی خَرَشک (روستای خرشک-استان گیلان). پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 12(34)، 141-117.

8- سیاهپوش، محمد تقی، (1352): پیرامون آب و هوای باستانی فلات ایران، نشر ابن سینا، تهران.

9- طالبی، پگاه، خسروزاده، علیرضا، احمدی، عباسعلی. (1402): ارزیابی الگوهای استقرار دوره هخامنشی محوطه‌های میان‌کوه شهرستان اردل در GIS. جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، 8(1).

10- طایفه قهرمانی، مافی، فرزاد، نجفی، آراز، (1398): تحلیل نقش عوامل جغرافیایی در توزیع فضایی استقرارهای هزارۀ 11- اول قبل‌ازمیلاد در حاشیۀ رودخانۀ پیغام‌چای (آذربایجان شرقی-کلیبر). فصلنامه مطالعات باستان‌شناسی پارسه، 3(10)، 85-69.

12- فتحی سوگلی تپه، شبنم، مرتضوی، مهدی، موسی پور نگاری، فریبا. (1401). نقش منابع آبی در مکان گزینی محوطه‌های دوره ساسانی دشت سیستان. نشریه آبیاری و زهکشی ایران 4(16)، 726-712.

13- قدسی‌پور، حسن، (1387): فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP، انتشارات دانشگاه صنعتی امیرکبیر، چاپ ششم، تهران.

14- مقصودی، مهران، زمان زاده، سید محمد، فاضلی نشلی، حسن، چزغه، سمیرا، (1391): نقش ساختارهای طبیعی در الگوی استقرار محوطه‌های پیش از تاریخ دشت تهران با استفاده از Gis. مدرس علوم انسانی – برنامه‌ریزی و آمایش فضا. 16(4)، 134-109.

15- مقصودی، مهران، زمان‌زاده، سیدمحمد، فاضلی نشلی، حسن، یوسفی زُشک، روح ا…، چزغه، سمیرا، احمدپور، حجت ا...، (1392): تأثیر شبکة زهکشی بر مکان گزینی استقرارگاه‌های پیش‌ازتاریخ، مطالعات باستان‌شناسی، 5(2)، 161-145.

16- موسوی کوهپر، سیدمهدی، حیدریان، محمود، آقایاری هیر، محسن، وحدتی نسب، حامد، خطیب شهیدی، حمید، نیستانی، جواد، 1390. نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه‌های باستانی استان مازنداران. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 43(75)، 95-79.

17- نیکنامی، کمال‌الدین، )1383(: سنجش تأثیر تغییر بافت بهره‌وری از زمین در یکپارچگی زمین سیماهای طبیعی و باستان شناختی مطالعه موردی: شمال غرب ایران. مجله محیط شناسی، 30(35)، 60-51.

 

18- Aşınmaz, A, & Özcan, E. (2023): Pamphylian Countryside: An Overview And A Gis-Based Spatial Investigation Of Regional Settlement Patterns. Scientific Culture, 9(1).‌

19- Braneton.H, Arnaud-Fassetta. G, Provansal. M, Sistach. D, (2001): Geomorphological Evidence For Flarial Change During The Roman Period In The Lower Rhone Valley (Southern France) 45: 287-312.

20- Butzer, K. W. (2008): Challenges For A Cross-Disciplinary Geoarchaeology: The Intersection Between Environmental History And Geomorphology. Geomorphology, 101(1-2), 402-411.

21- Cannell, R. J. (2012): On The Definition And Practice Of Geoarchaeology. Primitive Tider, (14), 31-45.

22- Dai, F. C, Lee, C. F, Li, J. X. Z. W, & Xu, Z. W. (2001): Assessment Of Landslide Susceptibility On The Natural Terrain Of Lantau Island, Hong Kong. Environmental Geology, 40, 381-391.‌

23- Dastenaei, M. H, & Niknami, K. A. (2020): An Investigation On The Impact Of Physical Environment On The Formation And Continuity Of Ancient Settlements, Case Study The Merek River Catchment, Central Zagros, Iran. Journal Of Ancient History And Archaeology, 7(4).‌

24- Dehkordi, M. T, & Alian, A. (2021): An Analysis Of Natural Factors Affecting The Dispersal And Establishment Of Iron Age Iii (800-550 Bc) Settlements In The Western Zayandeh-Rud River Basin (West And Northwest Of Isfahan). Journal Of Geographical Research, 4(1), 75-87.

25- Dweiri, F, Kumar, S, Khan, S. A, & Jain, V. (2016): Designing An Integrated Ahp Based Decision Support System For Supplier Selection In Automotive Industry. Expert Systems With Applications, 62, 273-283

26- Fouache, E. (2010): L’approche Géoarchéologique, Regards Croisés Sur L’étude Archéologique Des Paysages Anciens [The Geoarchaeological Approach, Cross Perspectives On The Archaeological Study Of Ancient Landscapes]. Nouvelles Recherches Dans Le Bassin Méditerranéen, En Asie Centrale Et Au Proche Et Au Moyen-Orient [New Research In The Mediterranean Basin, Central Asia, And The Near And Middle East]. Lyon: Maison De L’orient Et De La Méditerranée Jean Pouilloux.

27- Gavade, R. K. (2014): Multi-Criteria Decision Making: An Overview Of Different Selection Problems And Methods. International Journal Of Computer Science And Information Technologies, 5(4), 5643-5646.

28- Gioia, D, Bavusi, M, Di Leo, P, Giammatteo, T, & Schiattarella, M. (2020): Geoarchaeology And Geomorphology Of The Metaponto Area, Ionian Coastal Belt, Italy. Journal Of Maps, 16(2), 117-125.

29- Heydari Dastenaei, &, Dana, M. (2022): Zoning Analysis Of Iron Age Sites Using Analytic Hierarchical Process (Ahp) Methods In The Middle Atrak River Basin, Northeast Of Iran. Documenta Praehistorica, 49, 230-243.‌

30- Heydari Dastenaei, M, & Mohsen, D. A. N. A. (2023): Determining The Optimal Settlement Locating Of Ancient Sites Using Topsis Multi-Criteria Decision Model: A Case Study: Establishments In Mountainous Areas Of North Khorasan, Northeast Iran. Journal Of Ancient History And Archaeology, 10(1).‌

31- Heydari, S. (2007): The Impact Of Geology And Geomorphology On Cave And Rockshelter Archaeological Site Formation, Preservation, And Distribution In The Zagros Mountains Of Iran. Geoarchaeology: An International Journal, 22(6), 653-669.

32- Martínez-Sánchez, A, Gracia, F. J, Alonso, C, Mata, E, & Caporizzo, C. (2023): Reconstructing The Historical Shoreline Evolution Of The Northern Bay Of Cádiz (Sw Spain) From Geomorphological And Geoarchaeological Data. Journal Of Maps, 1-11.

33- Martins. A, Cunha. P.P, Rosina. P, Osterbeek. L, Cura. S, Grimaldi. S, Gomes. J, Buylaert. J.P, Murray. A.S, Matos. J, (2010): Geoarchaeology Of Pleistocene Open-Air Sits In The Vila Nova Da Barquinha-Santa Cita Area (Lower Tejo River Basin, Central Portugal) 121: 128-140

34- Milosevic. D.Z، (2003): Project Management Toolbok. Tools And Techniques For The Practicing Project Manager، Publishing، New York.

35- Mohammed, H. J, Kasim, M. M, & Shaharanee, I. N. (2018): Evaluation Of E-Learning Approaches Using Ahp-Topsis Technique. Journal Of Telecommunication, Electronic And Computer Engineering (Jtec), 10(1-10), 7-10.

36- Pieruccini, P, Susini, D, Poggi, G, Bianchi, G, & Hodges, R. (2023): Geoarchaeology Of The Cornia River Coastal Plain (Piombino, Southern Tuscany, Italy). Journal Of Maps, 1-12.‌

37- Saaty, R. W. (1987): The Analytic Hierarchy Process—What It Is And How It Is Used. Mathematical Modelling, 9(3-5), 161-176.‌

38- Saaty, T. L. (1999): Basic Theory Of The Analytic Hierarchy Process: How To Make A Decision. Revista De La Real Academia De Ciencias Exactas Fisicas Y Naturales, 93(4), 395-423.

39- Sherwood. S.C, Kidder. T.R, (2011): The Davincis Of Dirt: Geoarchaeological Perspective On Native American Mound Buiding In The Mississippi River Basin 30: 69-87.

40- Song, B, & Kang, S. (2016): A Method Of Assigning Weights Using A Ranking And Nonhierarchy Comparison. Advances In Decision Sciences.‌

41- Tavana, M, Soltanifar, M, Santos-Arteaga, F. J, & Sharafi, H. (2023): Analytic Hierarchy Process And Data Envelopment Analysis: A Match Made In Heaven. Expert Systems With Applications, 223, 119902.‌

42- Xiaoyue, X, Chengcai, T, & Wenqi, L. (2022): Spatial Distribution And Cultural Features Of Traditional Villages In Beijing And Influencing Factors. Journal Of Resources And Ecology, 13(6), 1074-1086.‌

 

---

[1] * نویسنده مسئول: 02161112938                                                                                                      Email: [e-mail]

[2]  Hélène Braneton

[3]  Rhone

[4]  Heydari

[5]  Antonio martins

[6]  Tejo

[7]  Portugal

[8]  Sarah Sherwood & Tristram Kideer

[9]  Gioia

[10]  Ionian

[11]  Basilicata

[12]  Italy

[13] Merek

[14]  Isfahan

[15]  Beijing

[16] Heydari Dastenaei & Dana

[17]  Sánchez

[18]  Cádiz

[19]  Spain

[20]  TOPSIS

[21]  Pamphylia

[22]  از مهندسی سید رسول بروجنی از پژوهشکده باستان شناسی اخذ گردید.

[23]  Analytical Hierarchy Process

[24]  محمدخان 1388