هاتف و عارف در تذكره‌الاولياء عطار
محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی
1 - استادیار مرکز آموزش عالی اقلید، اقلید، ایران
کلید واژه: هاتف, عارف, تذكره‌الاولياء, الهام, مکاشفه.,
چکیده مقاله :
مهم‌ترين ابزار معرفتي در عرفان، «كشف و شهود» است و عارف در صورت تزكية دروني قادر خواهد بود پيام‌هايي را از عالم غيب دريافت كند؛ پیام‌هایی که گاه از راه الهام دروني و گاه از طريق هاتف بيروني است. در متون عرفاني به‌ويژه تذكرة الاولياي عطار، بسياري از شناخت‌هاي عرفاني از طريق هاتف براي عارف اتفاق مي‌افتد. هاتف با الهام تفاوت دارد؛ هم در نحوة ظهور و پيام‌رساني و هم از نظر نوع پيامي كه منتقل مي‌كند.
در پژوهش حاضر به شیوة توصيفي ـ تحليلي كوشش شده است تا ضمن مطالعة كامل متن تذكره‌الاولياء مواردي كه در آن نام هاتف به صراحت يا به كنايه آمده، نقل شود سپس حضور هاتف، گيرندگان پيام و محتواي آن و واكنش عارف در برابر آن بيان شود. نتيجه نشان مي‌دهد كه هاتف، پيام‌رسان غيبي و ناشناسی است که پيامش را از طريق صدا يا آواز بلند آن هم در بيداري و هنگام روز به عارف، مردم عادي يا حتي شخص گنهكار منتقل مي‌كند. در محتواي پيام هاتف به عارف نیز اين مضامين آمده است: سرزنش كردن، طعنه زدن، نشان دادن راه، امر به انجام كار، بيان خطرات سلوك، م‍ژده دادن و پاسخ به پرسش‌هاي عارف.
The key cognitive tool prevalent in mysticism is "intuition," enabling the mystic to receive messages from the unseen world through inner purification. These messages, at times borne of inner inspiration and other times by external invisible messenger, hold significant importance. Within mystical texts, notably Attar's Tazkirat al-Awliya, much of the mystical knowledge is imparted to the mystic through an invisible messenger known as the Hatif. This study employs a descriptive-analytical approach to explore the entirety of Tazkirat al-Awliya, specifically focusing on instances where the Hatif is explicitly mentioned or alluded to. The study delves into the Hatif's nuances in message delivery, message types, recipient reactions, and the overall impact. Results indicate that the Hatif, an enigmatic messenger, communicates through a loud voice or song—sometimes even during daylight—to mystics, ordinary individuals, and sinners alike. The Hatif's messages encompass themes such as reprimand, sarcasm, guidance, directives, warnings about spiritual dangers, blessings, and responses to mystic inquiries.
قرآن کریم
لغت نامه دهخدا
فرهنگ بزرگ جامع نوین، ترجمه المنجد. (1382). ترجمه احمد سیّاح. ج2. چاپ چهارم. تهران: اسلام.
ابن فارس، ابوالحسين.(1404ق). معجم مقاييس اللغة. قم: بوستان كتاب.
ابن منظور، محمد بن مكرم. (1414ق). لسان العرب. ج9. چاپ سوم. بيروت: دار صادر.
اسدی، علی. 1385. «سیر پیدایش و تحول نظریه الهام با تأکید بر آیات قرآن». معرفت. ش107. صص29ـ36.
اسکویی، نرگس. 1396. «مکاشفات پیشگویانه در اشعار حافظ شیرازی». شعرپژوهی (بوستان ادب). س9.ش4 (پیاپی 34). صص 1ـ18.
اکرمی، محمد رضا. 1389. «ساختمان و پیرنگ حکایت¬های تذکرة الاولیاء». تحقیقات زبان و ادبیات فارسی. ش2 (پیاپی 5). صص17ـ 36.
امیرخانلو، معصومه. 1400. «بررسی انتقادی تصحیح تذکرة الاولیاء». پژوهش¬نامه انتقادی متون و برنامه¬های علوم انسانی. س21. ش9. صص55ـ76.
بارتِلمی، ژان. 1387. «الهام». ترجمه احمد سمیعی (گیلانی). اندیشه و هنر. دوره10. ش 13 و 14. صص 5ـ 30.
باقرزاده ساربانقلی، علی و حسن¬زاده کریم¬آباد، داوود. 1399. «ماهیت و انواع خواطر و بازشناسی آنها از یکدیگر». معرفت. س29. ش1(پیاپی 268). صص27ـ37.
البستانی، بطرس. (1987). محیط المحیط: قاموس مطول للغة العربیة. بیروت: مکتبة لبنان.
بیوک¬زاده، صبا. 1394. «رسالت زن در تذکرة الاولیاء عطار نیشابوری». زن و فرهنگ. س6.ش24. صص39ـ50.
پاکزاد، زهرا؛ کلاهچیان، فاطمه و ایرانی، محمد. 1398. «تحلیل کارکرد عناصر بلاغی (تخیل و موسیقی) در نثر شاعرانة تذکرة الاولیاء عطار نیشابوری». پژوهش¬های ادب عرفانی (گوهر گویا). س13. ش1 (پیاپی 40). صص111ـ138.
حسن¬لی، کاووس. 1383. «گزیرهای ناگزیر در دقایق الهام، سرایش شعر در آزادی صورت می¬گیرد یا در ناچاری». متن¬پژوهی ادبی. دوره7. ش 19. صص 205ـ213.
حسین¬زاده، محمد. 1388. «مفهوم¬شناسی وحی و الهام در لغت، قرآن و روایات». قرآن شناخت. س2. ش2. صص 45ـ72.
حقیقی، آرزو؛ ساجدی راد، سیدمحسن و آتش¬سودا، محمد علی. 1400. «نمود شخصیت کودکان با نگاهی به اهمیت کودکی در متون عرفانی با تکیه بر روایات تذکرة الاولیاء عطار». پژوهش¬های اعتقادی و کلامی. س11.ش41. صص 139ـ156.
دانشور، حکیمه؛ تقوی، محمد و صالحی¬نیا، مریم. 1395. «بررسی تطبیقی ابعاد شخصیتی ذوالنون در سه تذکره (طبقات الصوفیه، تذکرة الاولیا و نفحات الانس)». ادبیات عرفانی. س8. ش15. صص 93ـ124.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1399. «بررسی تطبیقی شخصیت ابراهیم ادهم در سه تذکره (طبقات الصوفیه، تذکرة الاولیا و نفحات الانس)». کاوش¬نامه. س21. ش45. صص 43ـ68.
درودیان، ولی الله. (1369). در جست و جوی سرچشمه¬های الهام شاعران. تهران: چشمه.
راغب اصفهاني، (بي¬تا). مفردات الفاظ قرآن. ج2. دمشق: دارالنشر.
رئیسی، احسان و مهاجری، بهاره سادات. 1399. «جایگاه و نقش خواطر در سیر و سلوک در سنت اول عرفانی». پژوهش های ادب عرفانی (گوهرگویا). س14. ش4 (پیاپی43). صص103ـ114.
رضایی. ایرج. 1382. «وحی و الهام و انواع مراتب آن در مثنوی». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س46. ش 188. صص19ـ41.
روحانی، رضا. 1386. «انگیزه¬های شاعری و منابع الهام مولوی در دیوان شمس». پژوهشنامه ادب فارسی (گوهر گویا). ش2. صص 185ـ213.
روضاتیان، سیده مریم و مدنی، فاطمه سادات. 1396. «بررسی و مقایسه جنبه¬های تعلیمی دو مفهوم انصاف و عشق در تذکرة الاولیاء و منطق الطیر عطار». پژوهشنامه ادبیات تعلیمی. س9.ش33.صص61ـ90.
ری، برادبری. 1389. «اندر آداب نگهداری از فرشته الهام». ترجمه پرویز دوائی. جهان کتاب. س15. ش3 و 4 (پیاپی 254). صص 2ـ7.
سبحانی. جعفر. 1386.«الهام». ماهنامه مکتب اسلام. س47. ش8. صص7ـ13.
ــــــــــــ. . 1386. «الهام و اشراق». ماهنامه مکتب اسلام. س47. ش9. صص7ـ15.
شفیع¬بیک، ایمان. 1395. «الهام و معرفت در فلسفه سقراط و افلاطون». فلسفه. س44. ش2. صص 85ـ102. ضیائی بیگدلی، محمد حسین. 1324. «وحی و الهام». جلوة آبان. ش 5. صص 258ـ261.
طایفی، شیرزاد. 1394. «درآمدی بر بازشناسی انتقادی گزاره¬های تاریخی تذکرة الاولیاء». هشتمین همایش پژوهش¬های زبان و ادبیات