اسطوره غیبت دختر

محورهای موضوعی : اسطوره

محمد مشهدی نوش آبادی ¹

1 - استادیار ادیان و عرفان دانشگاه کاشان

تاریخ دریافت : 1395/12/03 تاریخ پذیرش : 1395/12/03 تاریخ انتشار : 1395/12/01

کلید واژه: اسطوره غیبت دختر, مکان‌های مقدس در ایران, فقدان آب, ناهید,

چکیده مقاله :

یکی از اسطوره‌های مربوط به مکان‌های زیارتی در حوزه فرهنگ ایرانی اسطوره غیبت دختر در چشمه و یا چاه است که عمدتاً در باورهای عامیانه بازتاب دارد.شاید برخی داستان‌های ایرانی،از جمله داستان ربایش شهرناز و ارنواز، دختران جمشید به دست ضحاک و آزادی آنها به دست فریدون و همچنین ماجرای غیبت کی‌خسرو در چشمه، پیشینه‌ای برای اسطوره غیبت دختر باشد. برخی نیز ربایش دختر و یا گاو در فرهنگ آریایی را با فقدان باران مربوط می‌دانند. در بررسی‌هایی که به صورت میدانی و کتابخانه‌ای انجام گرفت معلوم شد که این اسطوره بر پنج رکن استوار است که عبارتند از: غیبت دختر در محل مورد توجه، مکان غیبت که معمولاً در ارتباط با عناصر مربوط به آب مانند چشمه و یا چاه است، وجود عنصر شر که دختر به خاطر خلاصی از دست آنان غایب شده است، رؤیایی که از طریق آن ماجرای غیبت و قداست محل گوشزد می‌شود و توجه به قداست محل و برگزاری آیین‌های زیارت. مکان‌های مربوط با این اسطورهشامل تمام پیران‌گاه‌های زرتشتی و تعدادقابل توجهی از موقعیت‌های زیارتی اسلامی به‌ویژه موقعیت‌های قدم‌گاهی است. در بررسی و تحلیل عناصر اسطوره، به ارتباط آن با موقعیت چشمه و آب، سنگ و صخره مقدس، شرارت نیروی اهریمنی و تازش بر نیروی قدسی، طلسم شدن آب و برکت و مسأله فقدان آب دقت شده است و با توجه به شواهد متعدد ارتباط این اسطوره با ناهید به اثبات رسیده است. با توجه به اینکه این اسطوره از طریق خواب ظاهر می‌شود،در پایان تحلیلی روان‌شناختی از آن ارائه شده است. در نتیجه می‌توان گفت که فقدان عنصر آب در چاه‌ها و چشمه‌های اعجاب‌انگیز که به غیبت ناهید در آن مربوط بوده است، در دوران اسلامی به غیبت دختر یکی از اولیا تغییر کرده است.

چکیده انگلیسی:

One of the myths about places of pilgrimage in Iranian culture is the myth that tells about the absence of girl from fountain or well which is reflected in public beliefs. Perhaps, the background of this myth is the story of stealing Shahrnaz and Arnavaz, the daughters of Jamshid, by Zahhāk and being freed by Jamshid, and the story of the absence of Kei-Khosrow from the fountain. Some scholars believe that in Aryan culture the stealing girl or cow is connected with absence of rain. This article indicates that this myth has five basic elements: the absence of girl in a determined place, the place of absence that is usually connected with water (fountain or well), the evil that the girl is absent for deliverance from it, the dream that narrates the story of absence and holiness, and the holiness of the place and the holding the rites of pilgrimage. The places include all Zoroastrian holy shrines (pirangah) and many Islamic Shrines as well. The exact analysis of elements of the myth needs to notice the location of fountain, water, stone and sacred rock, wickedness of the evil force and its attack on the holy force, spell bounding of water and blessing, and water shortages. Also, the relationship of the myth with Anahita is proved in the article. Since the myth appears in dream, a psychological analysis is employed. As a result, in pre-Islamic era, the shortage of water in fountains and wells relating to the absence of Anahita, transforms to the absence of the daughter of saint in Islamic period.

منابع و مأخذ:

احمدی، مهتاب. 1390.گزارش تحقیق میدانی درباره وجه تسمیه آدام قیه سی. زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

اصفهانی، ابونعیم.1379. ذکر اخبار اصفهان. ترجمه نورالله کسایی. تهران: سروش.

ابری، نرگس. 1390دختران سنگ شده در قبرستان شهر کلوانق از توابع شهرستان هریس(مصاحبه با منظر ابری، بهرام ابری و لیلا صمدزاده). زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

ابوالشیخ عبدالله بن محمد، اصفهانی. 1409هـ.1987 م. طبقات المحدثین باصبهان والواردین علیها. تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری وسید کسروی حسن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

افشار، ایرج. 1383. گلگشت در وطن. تهران: اختران.

ــــــــــ.1374. یادگارهاییزد(ج اول). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

الیاده، میرچا.1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

اوستا.1382. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

بادنج، معصومه.1379. «بی‌بی حکیمه»،دانشنامه جهان اسلام(ج5)، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاددایرة المعارف اسلامی.

باستانی پاریزی، محمد ابراهیم.1373. خاتون هفت قلعه. تهران: روزبهان.

بیرونی،ابوریحان.1363. آثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمه اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

بویس، مری.1346. «بی‌بی شهربانو و پارس بانو»، بررسی‌های تاریخی، سال دوم، آبان،ش3و4، ص125-146.

بهار، مهرداد.1381. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

پودینه، ناصر.1391. «زیارتگاه بی‌بی دوست»، وبلاگ ناصر پودینه،npoudineh.blogfa.com.

پورداود، ابراهیم.1377. یشت‌ها(ج2). تهران: اساطیر.

خادمی، غلامرضا. 1388. «امامزاده بی‌بی حکیمه»، سایت حضرت بی‌بی حکیمه،bibihakimeh.persianblog.ir.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین. 1362. ج 1. زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغتنامه. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: موسسه لغتنامه دهخدا.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گستره اساطیر»،فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، سال پنجم، ش16.

روح الامینی، محمود.1383. آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. تهران: آگاه.

صفری، حسین.1382. تاریخ و فرهنگ دلیجان. تهران: بلخ.

فردوسی، ابوالقاسم.1375. شاهنامه. به کوشش پرویز اتابکی، کتاب یکم و دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

«کتابچه حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمؤمنین کاشان(1296هـ )».1364. درقم نامه، به سعی سیدحسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه مرعشی.

کلانتر ضرابی، عبدالرحیم.1341. تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.

گدار، آندره و دیگران.1368. آثار ایران(ج4). ترجمه ابوالحسن سرومقدم. مشهد: آستان قدس رضوی. 

میرآقاسی، بتول. 1390.گزارش تحقیق میدانی درباره موقعیت «سنج روپیر». زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

مهرشاهی، داریوش. 1379. «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، ش 56و57.

نیکنام، کورش.1382. از نوروز تا نوروز. تهران: فروهر.

واتسون، آلیور. 1382. سفال زرین فام ایران. ترجمه شکوه ذاکری. تهران: سروش.

یونگ، کارل گوستاو و دیگران.1389. انسان و سمبولهایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.

 

Englishand German sources

Boyce. Mary.1988. BANU PARS. Encyclopaedia Iranica. Vol. 3, Leiden.

Boyce. Mary.1989. BIBI SAHRBANU. Encyclopaedia Iranica. Vol.4, Leiden.

Langer. Robert(2008). Piran und Zeyarat-gah: schreine und  wallfahrtsstatten der zarathustier im neuzeitlichen iran. Leuven. Peeterz.

References

Abri, Narges. (2011/1390SH). Dokhtarān-e sang shodeh dar ghabrestān-e shahre Kalvānagh az tavābe'-e shahrestān-e Heris (mosāhebeh bā Manzar Abri va Leylā Samad-zadeh).Advisor: Mohammad Mashhadi-ye Noush-ābādi. Philosophy department of Kāshān University.

Afshār, Iraj. (1995/1374SH). Yādegār-hā-ye Yazd. Vol.1. Tehrān: Anjoman-e Ᾱsār va mafākher-e farhangi.

Afshār, Iraj. (2004/1383SH). Golgasht dar vatan. Tehrān: Akhtarān.

Ahmadi, Mahtāb. (2011/1390SH). Gozāresh-e tahghigh-e meidāni dar bāreh-ye vajh-e tasmiyeh-ye Ᾱdām Ghayahsi. Advisor: Mohammad Mashdi Noush-ābādi. Philosophy department of Kāshān University.

Avestā. (2003/1382SH). Reported by Jalil-e Doustkhāh. Tehrān: Morvārid.

Bādanj, Ma'soumeh. (2000/1379SH). "Bibi Hakimeh". Dānesh-nāmeh-ye Jahān-e Eslām. Vol.5. Ed. by gholām 'Ali Haddād 'Ᾱdel. Tehrān: Bonyād-e Dāerat-ol Ma'āref-e Eslāmi.

Bahār, Mehrdād. (2002/1381SH). Az ostoureh tā tārikh. Collected and edited by Esmāeil-pour. Tehrān: Cheshmeh.

Bāstāni-ye Pārizi, Mohammad Ebrāhim. (1994/1373SH). Khātoun-e haft ghal'eh. Tehrān: Rouzbahān.

Birouni, Aboureihān. (1984/1363SH). Ᾱsār-ol-bāghiyeh an-el-ghoroun-el-khāliyah. Tr. by Akbar Dānā-seresht. Tehrān: Amikabir.

Boyse, Mary. (1967/1346SH). "Bibi Shahr-bānou va Pars-banou".Historical researches. 2^nd Year. No. 3&4. Pp. 125-146.

Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Resāleh dar tarikh-e adyān (History of Religious Ideas). Tr. Jalāl Sattāri. Tehrān: Soroush.

Esfahāni, Abol-sheikh 'Abd-ollāh ben Mohammad. (1987/1409H). Tabaghāt-ol mohaddesin be-esbehān va al-vāredina 'alyhā. Research by 'Abd-ol-qaffār Soleimān al-bandāri and Seyyed Kasravi Hasan. Beirut: Dār-ol kotob-ol-'alamiyyeh.

Esfahāni, Abo-Na'eim. (2000/1379Sh). Zekr-e akhbār-e Isphahān. Tr. by Nour-ollāh Kasāei. Tehrān: Soroush.

Ferdowsi, Abol-Qāsem. (1996/1375SH). Shāhnāmeh. With the effort of Parviz Atābaki. Vol. 1&2. Tehrān: 'Elmi va Farhangi.

Godard, Andre & et al. (1989/1368SH). Ᾱsār-e Irān (L'Art de I' Iran). Tr. by Abol-Hasan Sarv Moghaddam. Mashhad: Ᾱstān-e Ghods-e Razavi.

Jung, Carl Goustav & et al. (2009/1389SH). Ensān va symbol-hā-yash(Man and His Symbols). Tr. by Mahmoud Soltāniyyeh. Tehrān: Jāmi.

Kalāntar Zarrābi, Abd-ol-Rahim. (1962/1341SH). Tārikh-e Kāshān. With the effort of Iraj-e Afshār. Tehrān: Amirkabir.

Khādemi, Gholāmrezā. (2009/1388). "Emāmzādeh Bibi Hakimeh".Available at: bibihakimeh.persianblog.ir.

Khāndmir, Ghiyās-eddin ben Hemām-eddin. (1983/1362SH)Habib-alssiar. Vol.1. Ed. by Mohammad Dabir Siyāghi. Tehrān: Ketāb-foroushi-ye Khayyām.

Mehr-shāhi, Dariyoush. (2000/1379SH). "Barresi-ye 'elal-e peydāyesh va ahammiyyat-e ziyāratgāh-hā-ye Zartoshtiyān dar Yazd". Jeoghraphic researches. No.56&57.

Mirāghāsi, Batoul. (2011/1390). Gozāresh-e tahghigh-e meidāni darbareh-e movgha'iyyat-e "Sanj roupir". Advisor: Mohammad Mashhadi-ye Nousābādi. Philosophy department of Kashān University.

Nicknām, Kourosh. (2003/1382SH). Az Nowrouz ta Nowrouz. Tehrān: Frvahar.

Niknām, Kouroush. (2003/1382SH). Az Nowrouz tā Nowrouz. Tehrān: Farvahar.

Poudineh, Nāser. (2012/1391SH). "Ziyāratgāh-e Bibi-doust".Available at: npoudineh.blogfa.com.

Pour-Davoud, Ebrāhim. (1998/1377SH). Yasht-hā. Vol.2. Tehrān: Asātir.

Rezāei Dasht Arzhaneh, Mahmoud. (2009/1388SH). "Bāztāb-e namādin-e āb dar gostareh-ye asātir".Āzād University Quarterly Journal of Mytho- mystic Literature.  5^thYear. No. 16.

Rouh-ol Amini, Mahmoud. (2004/1383SH).  Āein-ha va jashn-hā-ye Kohan dar Irān-e emrouz. Tehrān: Ᾱgāh.

Safari, Hossein. (2003/1382SH). Tārikh va farhang-e Delijān. Tehrān: Balkh.

Watson, Oliver. (2003/1382SH). Sofāl-e zarr-in-fām-e Irān (Ceramics from Islamic Lands). Tr. by Shokouh Zākeri. Tehrān: Soroush.