علل و مصادیق‌ تابوشکنی در داستان شیخ صنعان براساس نظریۀ یونگ

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

محمد آهی ¹ , الیاس قادری ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
2 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

تاریخ دریافت : 1400/07/21 تاریخ پذیرش : 1400/11/04 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: شیخ صنعان, روان‌شناسی تحلیلی, تابوشکنی, دختر ترسا, کهن‌الگوی سایه,

چکیده مقاله :

تابو در لغت به معنی حرام و ممنوع است و در اصطلاح به اموری گفته می شود که آن امور دارای حد و مرز و قوانین خاصی هستند که نباید تحت هیچ شرایط شکسته شوند و در صورت شکسته شدن، فرد و اطرافیان دچار پی‌آمدهای منفی و زیانبار می‌شوند. پژوهش حاضر به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به بررسی مصادیق تابوشکنی در داستان شیخ صنعان از منظومۀ عرفانی منطق‌الطیر عطار می‌پردازد. برای تحلیل ، تابوها به دو دستة تابوهای اسلامی و تابوهای مسیحی تقسیم شده و هر یک از این تابوها از منظر خود آن دین، تحلیل گردیده است. این پژوهش در صدد پاسخ به این سؤال اساسی است که با توجه به شخصیت شیخ صنعان، چرا این تابوها شکسته ‌می‌شود؟ پاسخ به این سؤال از دیدگاه روان‌شناسی یونگ با توجه به دین اسلام و مسیحیّت بیان می‌شود. کارل گوستاو یونگ معتقد است ویژگی‌ها و عوامل ناسازگار و منفی حاصل عملکرد کهن‌الگوی سایه است. بر این اساس در این پژوهش سبب تابوشکنی قهرمانان داستان ـ شیخ صنعان و دختر ترسا ـ کنش کهن‌الگوی سایه دانسته شده ‌است.

چکیده انگلیسی:

Taboo (meaning prohibited and forbidden) refers to things that have limits and follow certain rules and should not be broken under any circumstances, and if they are broken, the person and her/his relatives will suffer negative and harmful consequences. The present study, by using analytic-descriptive method and library sources, examines the examples of taboo-breaking in the story of Sheikh Sanān from the mystical book of Attār of Nishapur, Mantiq-ut-Tayr. In the article, the taboos are divided into two categories: Islamic and Christian taboos, and each of them has been analyzed according to the relevant religion. The main question is, given the character of Sheikh Sanān, why are taboos broken? The answer of the question is given based on the psychology of Jung and according to the principles of Islam and Christianity. Carl Gustav Jung believes that the incompatible and negative features are the result of the function of the shadow archetype. Therefore, the reason for breaking the taboos by the protagonists - Sheikh Sanān and the Christian girl - is the result of the action of the shadow archetype. 

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

اشرف‌زاده، رضا. 1380. حکایت شیخ صنعان. تهران: اساطیر.

اقبالی، ابراهیم، قمری، حسین گیوی و سکینه مرادی. 1386. «تحلیل داستان سیاوش بر پایۀ نظریات یونگ». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. س5. ش8 . صص85ـ69.       

امامی، نصراله و بهمن رضایی. 1395. «ناقوس بوسیدن در قصیدۀ ترسائیۀ خاقانی». مجلۀ شعر پژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز. س8. ش1. صص40ـ25.    

اوحدالدین کرمانی، حامدبن ابی الفخر. 1347. مناقب اوحدالدین حامد بن ابی الفخر کرمانی. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

بزرگ بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم. 1390. «نقد وتحلیل حکایت شیخ صنعان براساس نظریۀ فرایند فردیت یونگ». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س7. ش23. صص38ـ9.     

بلخی، جلال الدین محمد. 1387. غزلیات شمس تبریز. به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

بی‌ناس، جان. 1373. تاریخ جامع ادیان. ترجمۀ علی اصغر حکمت. تهران: علمی و فرهنگی.

پورنامداریان، تقی. 1376. «تفسیری دیگر از شیخ صنعان». نامه فرهنگستان. ش10. صص61ـ39. 

جام نامقی، احمد. 1368. انس الطائبین و صراط الله المبین. تصحیح علی فاضل. تهران: توس.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1383. دیوان حافظ شیرازی. تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی. قم: نگاران قلم.

حجازی، بهجت السادات. 1389. طبیبان جان: گرایش‌های روان‌شناختی و روان‌درمانی در اشعار عطار و مولانا. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

خسروی، اشرف، محمود براتی و سیّده مریم روضاتیان. 1392. «بررسی کهن‌الگوی سایه در شاهنامه». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. س14. ش27. صص102ـ75. -

خیالی خطیبی، احمد. 1397. «انعکاس عناصر برجسته تابو و توتم در منطق‌الطیر عطار نیشابوری». شفای دل دوفصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی. س1. ش1. صص50ـ29. 

دلبری، حسن فریبا و مهری. 1396. «تحلیل تطبیقی حکایت شیخ صنعان بر پایۀ نظریۀ تک‌اسطورۀ کمپبل با توجه به کهن‌الگوهای یونگ». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر دریا). س11. ش3. صص148ـ129.  

زرقانی، سیّد مهدی. 1385. «تأویلی دیگر از حکایت شیخ صنعان». مجلۀ تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. س39. ش3. صص84ـ63.

زینتی، علی. 1384. «فلسفه ازدواج در اسلام و مسیحیت»،. مطالعات راهبردی زنان (کتاب زنان). س9. ش27. صص197ـ227.

ستاری، جلال. 1385. عشق صوفیانه. تهران: مرکز.

سعدی، مصلح‌الدین. 1373. گلستان. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: خوارزمی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1380. زبور پارسی (نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار). تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس. 1388. نقد ادبی. تهران: میترا.

صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه. 1413ق. من لا یحضره الفقیه. تصحیح علی اکبر غفاری. ج4. چ2. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

عطار، فریدالدین. 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

عطار، فریدالدین، (1384). منطق‌الطیر. تصحیح سید صادق گوهرین. تهران: علمی و فرهنگی.

علایی، حسینعلی و ابراهیم رضایی‌ آدریانی. 1392. «حکمت تحریم گوشت خوک در قرآن، حدیث و علم». دو فصلنامه علمی ـ ترویجی قرآن و علم. س7. ش13. صص70ـ49. 

علی‌صغیر، محمدحسین. 1381. «قرآن و حدیث: تحریم خمر در قرآن»، مجلۀ مشکوة. ترجمۀ مریم قبادی. س20. ش75و74. صص28ـ8.      

عمانی، مهدی، هانیه رضی‌نژاد و فریبا محمودزاده. 1395. «شرب خمر از دیدگاه فقه و حقوق ایران». کنگره بین المللی علوم اسلامی. علوم انسانی. تهران: 29تا30 آذر 1395.

فدائی، فربد. 1381. یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. تهران: دانژه.

فروید، زیگموند. 1349. توتم و تابو. ترجمۀ محمدعلی خنجی. تهران: کتابخانه طهوری.

فریزر، جیمزجرج. 1392. شاخۀ زرین (پژوهشی در جادو و دین). ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

فوردهام، فریدا. 1388. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربهاء. تهران: جامی.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. 1394. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. تصحیح جلال الدین همایی. تهران: سخن.

مدرسی، فاطمه و پیمان ریحانی‌نیا. 1391. «بررسی کهن‌الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث». ادبیات پارسی معاصر. س2. ش1. صص138ـ113.

معین، محمد. 1384. فرهنگ فارسی معین. تهران: میکائیل.

مقدّم، محمد. 1385. جستار درباره مهر و ناهید. تهران: هیرمند.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. چ2. تهران: آگه.

مورنو، آنتونیو. 1392. یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمۀ داریوش مهرجویی. تهران:.

ولائی، عیسی. 1380. ارتداد در اسلام. تهران: نی.

هاشمیان، لیلا و رحمانی، مریم. 1396. «عناصر دگردیسی در داستان شیخ صنعان»، مجلۀ مطالعات ایرانی. س16. ش32. صص212ـ201. 

هجویری، علی بن عثمان. 1382. کشف المحجوب. تصحیح والنتین ژوکوفسکی. چ9. تهران: طهوری.

الیاده، میرچاه. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: سروش.

یاوری، حورا. 1387. روانکاوی و ادبیات: دو متن، دو انسان، دو جهان. تهران: سخن.

یعقوبی جنبه‌سرائی، پارسا. 1386. «آشنایی با تابوشکنی ادبی و سیر آن در ادبیات کلاسیک فارسی». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س58. ش4. صص116ـ99.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــــــ . 1385. ضمیر پنهان (نفس نامکشوف). ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور. چ5. تهران: کاروان.

ـــــــــــــــــــ . 1393. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جامی.

Alāyī, Hoseyn-alī and Rezāyī Ādrīyānī, Ebrāhīm. (2014/1392SH). “Hekmate Tahrīme Gūšte Xūk dar Qorān, Hadīs va Elm” (Wisdom of prohibiting Pork in the Qur'an, Hadith and the Science). Two scientific-promotional quarterly journals of Quran and science. 7^th Year. No. 13. Pp. 49-70.

Alī-saqīr, Mohammad-hoseyn. (2003/1381SH). “Qorān va Hadīs: Tahrīme Xamr dar Qorān” (Quran and Hadith: Sanction of wine in the quran). Tr. by Maryam Qobādī. Miškāt Magazine. 20^th Year. No. 74 & 45. Pp. 8-28. 

Amānī, Mahdī and Razī-nežād, Hānīye & Mahmūd-zāde, Farībā. (2017/1395SH). “Šorbe Xamr az Dīd-gāhe Feqh va Hoqūqe Īrān”. International Congress of Islamic Sciences, Humanities. Tehrān: 29 tā 30 2017.

Ašraf-zādeh, Rezā. (2002/1380SH). Hekāyate Šeyx Sanʼān (the Story of Sheikh Sanan). Tehrān: Asātīr.

Attār, Farīdo al-ddīn. (2005/1383SH). Manteqo al-tteyr (The logic of the bird). Ed. by Mohammad-rezā Šafīʼī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Attār, Farīdo al-ddīn. (2006/1384SH). Manteqo al-tteyr (The logic of the bird). Ed. by Sayyed Sādeq Goharīn. Tehrān: Elmī Farhangī.

Balxī, Jalālo al-ddīn Mohammad. (2009/1387SH). Qazalī-yāte Šamse Tabrīz. With the Effort of Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Bozorg Bīgdelī, Saʼīd and Pūr-abrīšam, Ehsān. (2012/1390SH). “Naqd va Tahlīle Hekāyate Šeyx San’ān bar Asāse Nazarīye-ye Far-āyande Fardīyate Jung” (The Story of Sheikh Sanan: A Jungian Approach). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 7^th Year. No. 23. Pp. 9-38.

Del-barī, Hasan and Mehrī, Farībā. (2018/1396SH). “Tahlīle Tatbīqī-ye Hekāyate Šeyx San’ān bar Pāye-ye Nazarīye-ye Tak-ostūre-ye Campbell bā Tavajjoh be Kohan Olgūhā-ye Jung” (A Comparative Analysis of Sheikh Sanan’s Story based on Campbell’s Theory of Monomyth with a Brief Look to Jungian Archetypes). Researches on mystical literature (Gohare Darya). 11^th Year. No. 3. Serial Number 34. Pp. 129-148. 

Holy Qor’ān.

Eliade, Mircea. (1994/1372SH). Resāle dar Tārīxe Adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattārī. Tehrān: Sorūš. 

Emāmī, Nasro al-llāh and Rezāyī, Bahman. (2017/1395SH). “Nāqūse Būsīdan dar Qasīde-ye Tarsā’ī-ye Xāqānī” (kissing the bell in Khaghani's Tarsaeī-yeh). Journal of poetry Studies (bustan adab) shiraz university. 8^th Year. No. 1. Pp. 25-40.  

Eqbālī, Ebrāhīm and Qamarī-gīvī, Hoseyn & Morādī, Sakīneh. (2008/1386SH). “Tahlīle Dāstāne Sīyāvaš bar Pāye-ye Nazarīyāte jung” (Analysis of Siavash's story based on jung's theories). research in Persian language and literature. 5^th Year. No. 8. Pp. 69-85.

Fadā’ī, Farbod. (2003/1381SH). Jung va Ravān-šenāsī-ye Tahlīlī-ye Ū. (Jung and his analysis psychology). Tehrān: Dānjeh.

Frazer. James George. (2014/1392SH). Šāxe-ye Zarrīn (Pažūhešī dar Jādū va Dīn) (The Golden Bough (A study in magic and religion)). Tr. by Kāzem Fīrūz-mand. Tehrān: Āgāh.  

Freud, Sigmund. (1971/1349SH). Towtam va Tābū (Totem and tabu). Tr. by Mohammad-alī Xanjī. Tehrān: Tahoori Library.

‎Fordham, Farida. (2010/1388SH). Moqaddameh-ī bar Ravān-šenāsī-ye Jung (Frieda Fordham An Introdution: to jung's psychology). Tr. by Masʼūd Mīr-bahā. Tehrān: Jāmī.  

Ḥāfeẓe Šīrāzī, Šamso al-ddīn Moḥammad. (2005/1383SH). Dīvāne Hāfeze Šīrāzī (Collection of Hafez Shirazi). Ed. by Moḥammad Qazvīnī and Qāsem Qanī. Qom: Negārāne Qalam.

Hāšemī-yān, Leylā and Rahmānī Maryam. (2017/1396SH). “Anāsore Degar-dīsī dar Dāstāne Šeyx San’ān” (Elements of Metamorphosis in the Story of Sheikh of Sanan and the Christian Maiden). Journal of Iranian Studies. 16^th Year. No. 32. Pp. 201-212.   

Hejāzī, Behjato al-sādāt. (2011/1389SH). Tabībāneh Jān: Gerāyešhā-yeh Ravān-šenāxtī va Ravān-darmānī dar Aš’āre Attār va Mowlānā (Life physicians: Therapy psychosocial and psychotherapy in the poems of Attār and Rūmi). Mašhad: Mashhad Ferdowsi University.

Hojvīrī, Alī Ebne Osmān. (2004/1382SH). Kašfo al-mahjūb. Ed. by Zhoukovskii, Valentin Alekseevich. 9^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Jām Nāmeqī, Ahmad. (1990/1368SH). Onso al-tā’ebīn va Serato al-llāho al-mobīn (Penitents’ companionship and the true path of God). Ed. by Alī Fāzel. Tehrān: Tūs.

Jung, Carl Gustav. (1990/1368SH). Čahār Sūrate Mesālī (Four Archetypes). Tr. by Parvīn Farāmarzī. Mašhad: Āstān Qodse Razavī. 

Jung, Carl Gustav. (2015/1393SH). Ensān va Sambolhā-yaš (Man and his Symbols). Tr. by Mahmūd Soltānī-yeh. Tehrān: Jāmī.   

Jung, Carl Gustav. (2007/1385SH). Zamīre Penhān (The Undiscovered Self) (Genwart und Zukunft). Tr. by  Abo al-qāsem Esmāʼīl-pūr. 5^th ed. Tehrān: Kārevān.

Kāšānī, Ezzo al-ddīn Mahmūd Ebne Alī. (2016/1394SH). Mesbāho al-hedāyat va Meftāho al-kefāyat (The lamp of guidance and the key of sufficiency). Ed. by Jalālo al-ddīn Homāyī. Tehrān: Soxan.

Makaryk, Irena Rima. (2007/1385SH). Dāneš-nāmeh-ye Nazarī-yehā-ye Adabī-ye Moʼāser (‎Encyclopedia of contemporary literary theory: approaches, scholars, terms). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad  Nabavī. 2^nd ed. Tehrān: Āgah.

Modarresī, Fātemeh and Reyhānī-nīyā, Paymān. (2013/1391SH). “Barrasī-ye Kohan Olgū-ye Sāye dar Aš’āre Mahdī Axavān Sāles” (The Study of Archetypal Shadow in Mehdi Akhavan Sales' Poems). Contemporary persian literature. 2^nd Year. No. 1. Pp. 113-138.

Moʼīn, Moḥammad. (2006/1384SH). Farhange Fārsī-ye Moʼīn (Moein persian Dictionary). Tehrān: Mīkā’īl.  

Moqaddam, Moḥammad. (2007/1385SH). Jostār Darbāre-ye Mehro Nāhīd (Search about Mehr and Venus). Tehrān: Hīrmand.

Moreno, Antonio. (2013/1392SH). Jung, Xodāyān va Ensāne Modern (Jung, Gods and modern man). Tr. by Dāryūš Mehr-jūyī. Tehrān: Markaz.

Noss, John Boyer. (1995/1373SH). Tārīxe Jāme’e Adyān (‎Man's religions) .Tr. by Alī-asqar Hekmat. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Owhado al-ddīn Kermānī, Hāmed Ebne Abo al-faxr. (1969/1347SH). Manāqebe Owhado al-ddīne Hāmed Ebne Abo al-xeyre Kermānī. Ed. by Badī’o al-zamāne Forūzān-far. Tehrān: Bongāhe Tarjome va Našre Ketāb.

Pūr-nām-dārīyān, Taqī. (1998/1376SH). “Tafsīrī Dīgar az Šeyx San’ān” (Another commentary of Sheikh Sanan). Academy's letter. No. 10. Pp. 39-61.

Sadūq, Mohammad Ebne Alī Ebne Bābūyeh. (1993/1413AH). Man Lā Yahzaroho al-Faqīh (Who does not attend the jurist). Ed. by Alī-akbār Qaffārī. 4^th Vol. 2^nd ed. Qom: Islamic Publications Office.

Sattārī, Jalāl. (2007/1385SH). Ešqe Sūfīyāne (Sufi love). Tehrān: Markaz.

Saʼdī, Mosleho al-ddīn. (1995/1373SH). Golestān (The Rose Garden). Ed. by Qolām-hoseyn Yūsefī. Tehrān: Xārazmī.

Šafīʼī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2002/1380SH). Zabūre Pārsī (Persian Psalms) Negāhī be Zendegī va Qazalhā-ye Attār (A Look at Attar's Life and Lyrics.). Tehrān: Āgāh.

Šamīsā, Sīrūs. (2010/1388SH). Naqde Adabī (Literary criticism). Tehrān: Mītrā.

Valāʼī, Īsā. (2002/1380SH). Ertedād dar Eslām (Apostasy in islam). Tehrān: Ney.

Xīyālī Xatībī, Ahmad. (2019/1397SH). “En’ekāse Anāsore Barjaste-ye Tābū va Totam dar Manteqo al-tteyre Attāre Neyšābūrī”. Healing the heart is a specialized bi-monthly journal of Persian language and literature. 1^st Year. No. 1. Pp. 29-50.

Xosravī, Ašraf and Barātī, Mahmūd & Rowzātīyān, Seyyede Maryam. (2014/1392SH). “Barrasī-ye Kohan Olgū-ye Sāye dar Šāhnāme”. Kavoshnameh Journal of Persian Language and Literature. 14^th Year. No. 27. Pp. 75-102.

Yāvarī, Hūrā. (2009/1387SH). Ravān-kāvī va Adabīyāt: do Matn, do Ensān, do Jahān (Psychoanalysis and literature: Two Texts, two Selves, two Worlds). Tehrān: Soxan.

Ya’qūbī Janbe Sarāʼī, Pārsā. (2008/1386SH). “Āšnāyī bā Tābū-šekanī-ye Adabī va Seyre ān dar Adabīyāte Kelāsīke Fārsī” (Introduction to literary taboo breaking and its course in classical Persian literature). Journal of the faculty of literature and humanities university of Tehran. 58^th Year. No. 4. Pp. 99-116. 

Zarqānī, Sayyed Mehdī. (2007/1385SH). “Ta’vīlī Dīgar az Hekāyate Šeyx San’ān” (Another interpretation of Sheikh Sanan's story). Specialized Journal of Language and Literature Faculty of Literature and Humanities Mashhad. 39^th Year. No. 3. Serial Number. 154. Pp. 63-84.

Zīnatī, Alī. (2006/1384SH). “Falsafe-ye Ezdevāj dar Eslām va Masīhīyat” (The philosophy of marriage in Islam and Christianity). Women's Strategic Studies (Women's Book). 9^th Year. No. 27. Pp. 197-227.