بازنمایی گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر در چارچوب نظریه مناسک‌گذار

محورهای موضوعی : اسطوره

مسعود حسنی ¹ , فرهاد درودگریان ²

1 - دانش‌آموخته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1400/06/04 تاریخ پذیرش : 1400/07/12 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: عرفان, ابوسعید ابوالخیر, اسرارالتوحید, تذکرةالاولیاء, مناسک‌گذار,

چکیده مقاله :

پژوهش‌های مناسکی، گفتمان میان‌رشته‌ای و گسترده‌ای است که شاخه‌های مختلف و متنوعی از علوم انسانی را دربرمی‌گیرد. بر اساس نظریه مناسک‌گذار، ساختار نمادین این آیین‌های کهن و اسطوره‌ای در فرهنگ‌های مختلف، دارای الگویی مشخص است. هدف از پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی، پاسخگویی به این پرسش است که گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر که در متن‌های کهنی همچون تذکرةالاولیاء عطار و اسرارالتوحید محمّدبن منوّر بازتاب یافته است، تا چه اندازه با الگوی نظریة مناسک‌گذار همخوانی دارد؟ گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر با الگوی سه‌ مرحله‌ای وَن‌جَنِپ (گسست، گذار، پیوند دوباره) همخوانی دارد و ساختار عرفانی سلوک‌ وی که طی گذاری سخت و منسک‌گونه و بر اساس ویژگی‌های اعتقادی و عملی منحصر به فردی شکل گرفته است، در نهایت به یک ضدّ ساختار در تصوف آن روزگار تبدیل می‌شود.

چکیده انگلیسی:

Ritual studies is an interdisciplinary area that encompasses a wide ranges of branches of humanities. According to the theory of rites of passage, the symbolic structure of ancient and mythological religions in different cultures has a specific pattern. The present study, by using an analytical-descriptive method, wants to answer the question that to what extent does the mystical passage of Abu Said Abul-Khayr,  which is reflected in ancient texts such as Tazkirat al-Awliya of Attār and Asrār al-Tawhid of Mohammad ibn Monvvar, correspond to the theory of rites of passage? The mystical passage of Abu Said Abul-Khayr is consistent with the three-phase pattern (separation, transition, and reincorporation) of Arnold van Gennep. Abu Said's mystical journey (suluk) which has been formed through a difficult and ritualistic process and is based on unique doctrinal and practical characteristics, eventually becomes an anti-structure in the Sufism of that time.

منابع و مأخذ:

‌اژه‌ای، تقی و مهدی عرب‌جعفری. 1396. «مقایسه کهن‌الگوهای یونگ با شیوۀ عرفانی ابوسعید». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س13. ش47. صص97ـ66. 

اسنودن، روث. 1392. یونگ مفاهیم کلیدی. ترجمة افسانه شیخ‌‌الاسلام‌‌زاده. چ1. تهران: عطایی.

الیاده، میرچا. 1394. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی، رازهای زادن و دوباره زادن. ترجمة مانی صالحی علامه، چ2. تهران: نیلوفر.

بُوی، فیونا. 1394. مقدمه‌ای بر انسان‌شناسی دین. ترجمة مهرداد عربستانی. چ1. تهران: افکار.

بیات‌فرد، فاطمه و فاطمه لاجوردی. 1395. «استحاله و تغییر هستی‌شناختی در آیین‌های گذار». دوفصلنامه پژوهشنامه ادیان. س10. ش19. صص36ـ21. 

پالمر، مایکل. 1388. فروید، یونگ و دین. ترجمة محمد دهگانپور و غلامرضا محمودی. چ2. تهران: رشد.

پورنامداریان، تقی. 1367. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

حائری، محمد حسن. 1374. متون عرفانی فارسی. چ1. تهران: کتاب ماد (وابسته به نشر مرکز).

حسنی، مسعود و همکاران. 1400. «نقد اسطوره‌شناختی حکایت شیخ صنعان در منطق‌الطیر عطار نیشابوری بر مبنای نظریة مناسک گذار». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س17. ش62. صص177ـ147. 

خرمشاهی، بهاءالدین. 1368. ذهن و زبان حافظچ4. تهران: البرز.

داکانی، پرویز عباس. 1380. شرح قصه غربت غربی سهروردی. چ1. تهران: تندیس بهار.

رنجبر، محمود و هدایت‌الله ستوده. 1395. مردم‌شناسی با تکیه بر فرهنگ مردم ایران. چ8. تهران: ندای آریانا.

ریویر، کلود. 1382. درآمدی بر انسان‌شناسی. ترجمة ناصر فکوهی، چ3. تهران: نی.

زرین کوب، عبدالحسین. 1385. از کوچه رندان (درباره‌ی زندگی و اندیشه‌ حافظ). چ17. تهران: سخن.

سراج‌طوسی، ابونصر. 1381. اللمع فی التصوف. تصحیح رینولد آلن نیکلسون. ترجمة مهدی حجتی. چ1. تهران: اساطیر.

سرلو، خوان ادواردو. 1389. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. چ1. تهران: دستان.

شعاعی، مالک، محمدرضا حسینی‌نیا و مهری پاکزاد. 1397. «مراتب سلوک از منظر عطار و شبستری با تکیه بر منطق‌الطیر و گلشن راز». فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س14. ش51. صص205ـ169.

شفیعی‌کدکنی، محمدرضا. 1386. چشیدن طعم وقت (مقامات کهن و نویافتۀ بوسعید)، از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر. چ3. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1397. مصیبت‌نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ8. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ . 1398. تذکرة‌الاولیاء. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. چ1.  تهران: سخن.

فکوهی، ناصر. 1384. تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی. چ3. تهران: نی.

کوپا، فاطمه. 1390. شرحی بر کشف‌المحجوب هجویری. چ2. تهران: دانشگاه پیام نور.

لِویزُن، لئوناردو. 1384. میراث تصوف. ترجمة دکتر مجدالدین کیوانی چ1. تهران: مرکز.

مستملی بخاری. اسمعیل بن محمد. 1386. خلاصه شرح تعرف. تصحیح احمدعلی رجایی. چ2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مصفا، مظاهر. 1343. تعلیم و تربیت عرفانی. ماهنامه آموزش و پرورش. ش9. صص29ـ25.

میهنی، محمّدبن منوّربن ‌ابی‌سعد بن طاهربن ابی‌سعید. 1391. اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی ‌کدکنی. چ10.تهران: آگه.

نیکلسون، رینولد. 1382. تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

همایی، جلال‌الدین. 1385. مولوی‌نامه. چ10. تهران: هما.

همیلتون، ملکم. 1387. جامعه شناسی دین. ترجمة محسن ثلاثی. چ1. تهران: ثالث.

واخ، یواخیم. 1395. جامعه‌شناسی دین. ترجمة جمشید آزادگان. چ7. تهران: سمت.

یونگ، کارل گوستاو. 1386.  انسان و اسطوره‌هایش. ترجمة حسن اکبریان ‌طبری. چ2.  تهران: دایره.

ــــــــــــــــــ . 1387. روح و زندگی. ترجمة لطیف صدقیانی. چ3. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــ . 1393.  انسان و سمبولهایش. ترجمة محمود سلطانیه. چ9. تهران: جامی.

English Sources

Jones, Lindsay (2005). Encyclopedia of Religion, Second Edition, U.S.A: Thomson Gale, vol.11.

Turner, Victor (1979), Frame, flow and reflection: Ritual and drama as public liminality. Japanese Journal of Religious Studies, pp. 465- 499.

Forth, Gregory (2018) Rites of Passage, The International Encyclopedia of Anthropology. Edited by HilaryCallan. 2018 John Wiley & Sons, Ltd. Published 2018 by John Wiley & Sons  

Attār Neyšābūrī, Farido al-ddīn Mohammad. (2019/1397SH). Mosībat-nāme. Edition by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 8^th ed. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī, Farido al-ddīn Mohammad. (2020/1398SH). Tazkerato al-'owlīyā. 1^st ed. Tehrān: Soxan.

Bayāt-fard, Fāteme and Lājvardy, Fāteme. (2017/1395SH). "Estehāle va Taqyīre Hastī Šenāxtī dar Āyīnhā-ye Gozār". Two Quarterly Journal of Religion Research. 10^th Year. No. 19. Pp. 21-36.

Bowie, Fiona. (2016/1394SH). Moqadameh-ī bar Ensān-šenāsī-ye Dīn (The anthropology of religion: an introduction). Tr. by Mehr-dād Arabestānī. 1^st ed. Tehrān: Afkār.

Cirlot, Juan Eduardo. (2011/1389SH). Farhange Namādhā (A dictionary of symbols). Tr. by Mehr-angīz Owhadī. 1^st ed. Tehrān: Dastān.

Dākānī, Parvīz-abbās. (2002/1380SH). Šārhe Qesse-ye Qorbate Qarbī-ye Sohrevardī. 1^st ed. Tehrān: Tandīs Bahār.

‎Eliade, Mircea.  (2016/1394H). Āyīnhā va Namādhā-ye Āšenā-sāzī, Rāzhā-ye Zādan va Dobāreh Zādan (Rites and symbols of initiation the miste ries of Birth and Rebirth). Tr. by Mānī Sālehī Allāmeh. Tehrān: Nīlūfar.

Ežeh-ī, Taqī and Mahdī Arab-ja’farī. (2018/1396SH). "Moqāyeseh-ye Kohan Olgūha-ye Jung bā Šīveh-ye Erfānī-ye Abū Sa’īd". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 13^thYear. No. 47. Pp. 66-97.

Fokūhī, Nāser. (2006/1384SH). Tārīxe Andiše va Nazarīyehā-ye Ensān-šenāsī. 3^rd ed.  Tehrān: Ney.

Hā'erī, Mohammad Hasan. (1996/1374SH). Motūne Erfānī-ye Fārsī. 1^st ed. Tehrān: Ketābe Mād.

Hamilton, Malcolm. (2009/1387SH). Jāme'e-šenāsī-ye Dīn. Tr. by Mohsen Salāsī. 1^st ed. Tehrān: Sāles.

Hasanī, Mas'ūd and Others. (2022/1400SH). Naqde Ostūre-šenāxtī-ye Šeyx San'ān dar Manteqo al-teyre Attāre Neyšābūrī bar Mabnā-ye Manāseke Gozār (The Story of Šeix Sanān in Mantiq-ut-Tayr of Attār: A Mythical Criticism Based on the Theory of Rite of Passage). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 17^th Year. No. 62. Pp. 147-177.

Homāyī Jalālo al-ddīn. (2007/1385SH). Mowlavī Nāmeh. 10^th ed. Tehrān: Homā.

Jung, Carl Gustav. (2008/1386SH). Ensān va Ostūrehā-yaš (Modern Man and His Myths). Tr. by Hasan Akbarīyān Tabarī. 2^nd ed. Tehrān: Dāyereh.

Jung, Carl Gustav. (2009/1387SH). Rūh va Zendegī (‎L'ame et la vie). Tr. by Latīf Sedqīyānī. 3^rd ed. Tehrān: Jāmī.

Jung, Carl Gustav. (2015/1393SH). Ensān va Sambolhā-yaš (Man and his symbols). Tr. by Mahmūd Soltānī-ye. 9^th ed. Tehrān: Jāmī.

Kūpā, Fātemeh. (2012/1390SH). Šarhī bar Kašfo al-mahjūbe Hojvīrī. 2^nd ed. Tehrān: Payam Noor University.

Lewisohn, Leonard. (2004/1384SH). Mīrāse Tasavvof (Sufism heritage). Tr. by Majdo al-ddīne Keyvānī. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Mīhanī, Mohammad Ebne Monavvar Ebne Abī Sa'd Ebne Tāher Ebne Abī Sa'īd. (2013/1391SH). Āsrāro al-towhīd fī Maqāmāto al-šeyx Abī Sa’īd.           Introduction, Edition and Comments by Mohammad-rezā Šafī'ī Kadkanī. 10^th ed. Tehrān: Āgāh.

Mosafā, Mazāher. (1965/1343SH). Ta'līm va Tarbīyate Erfānī. Education Monthly. No. 9. Pp. 25-29.

Mostamalī Boxārī, Esmā'īl Ebne Mohammad. (2008/1386SH). Xolāse Šarhe Ta'arrof. Edition by Dr Ahmad-alī Rajāyī. 2^nd ed. Tehrān: Pažūheš-gāhe Olūme Ensānī va Motāle'āte Farhangī.

‎Nicholson, Reynold Alleyne. (2004/1382SH). Tasavvofe Eslāmī va Rābete-ye Ensān va Xodā (The Idea of personality in sufism). Tr. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Palmer, Michael. (2010/1388SH). Freud, Jung va Dīn (Freud and Jung on religion). Tr. by Mohammad Deh-qān-pūr and Qolām-rezā Mahmūdī. 2^nd ed. Tehrān: Rošd.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī. (1367/1989H). Ramz va Dāstān-hā-ye Ramzī dar Adabe Fārsī. 2^nd ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Ranjbar Mahmūd and Sotūdeh Hedāyato al-llāh. (2017/1395SH). Mardom-šenāsī bā Tekye bar Farhange Mardome Īrān (Anthropology emphasized on culture of Iran's people). 8^th ed. Tehrān: Nedā-ye Ārīyānā.

‫‎Riviere, claude. (2004/1382SH). Dar-āmadī bar Ensān-šenāsī (International a l'anthropologie).  Tr. by Fokūhī, Nāser. 3^rd ed. Tehrān: Ney.

Šafī'ī Kadkanī, Mohammad-rezā. (2008/1386SH). Češīdane Ta’me Vaqt (Maqāmāte Kohan va No-yafte-ye Bū-sa'īd), az Mīrāse Erfānī-ye Abū-sa’īd abo al-xeyr. 3^rd ed. Tehrān: Soxan.

Sarāj Tūsī, Abū Naṣṛ. (2003/1381SH). al-loma fī al-tasavvof. Edition By Reynold Alleyne Nicholson. Tr. by Mahdī Hojjatī. 1^st ed. Tehrān: Asātīr.

Snowden, Ruth. (2014/1392SH). Jung Mafāhīme Kelīdī (Jung: the key ideas). Tr. by Afsāne Šeyxo al-eslām-zādeh. 1^st ed. Tehrān: Atāyī.

Šo'ā'ī, Mālek and Mohammad-rezā Hoseynī-nīyā & Mehrī Pākzād. (2019/1397SH). "Marātebe Solūk az Manzare Attār va Šabestary bā Tekye bar Manteqo al-teyr va Golšane Rāz" (he Stages of Suluk from the Perspectives of Attar and Shabestari; Based on Manṭiq uṭ-Ṭayr and Gulshan-i Raz). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 14^th Year. No. 51. Pp. 169-205.

Wach, Joachim. (2017/1395SH). Jāme'e-šenāsī-ye Dīn (Sociology of religion). Tr. by Jamšīd Āzādegān. Tehrān: Samt.

Xorram-Šāhī, Bahā'o al-ddīn. (1990/1368SH). Zehn va Zabāne Hāfez. 4^th ed. Tehrān: Alborz.

Zarrīn-kūb, Abdo al-hoseyn. (2007/1385SH). az Kūče-ye Rendān (Darbāre-ye Zendegī va Andīše-ye Hāfez). 17^th ed. Tehrān: Soxan.