ریخت‌شناسی اروندرود از رود اساطیری رنگها ارنگ و ائورونت تا دجله و شط‌العرب

محورهای موضوعی : اسطوره

جواد شاکری پور ¹ , صفیه مرادخانی ² , طاهره صادقی تحصیلی ³

1 - دانش آموخته کارشناسی ارشد ادبیات پایداری دانشگاه لرستان
2 - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

تاریخ دریافت : 1400/06/15 تاریخ پذیرش : 1400/08/18 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: اروندرود, رنگها و ارنگ, ائورونت, شط‌العرب, دجله و تیگره,

چکیده مقاله :

نام اروندرود در عرصة فرهنگ و تمدن ایران‌زمین، دامنه‌ای به وسعت تاریخی آن دارد. این رود در اساطیر ایران و در کتاب مقدّس اوستا به ریخت رنگها، ارنگ و ائورونت نمود می‌یابد. متون دینی و تاریخی مزدیسنا به فارسی میانه در سده‌های آغازین اسلامی نام ارنگ و اروند را همان دجله می‌دانند. فردوسی در شاهنامه، در نبرد فریدون و ضحاک، اروندرود را به تازی دجله می‌خواند. دجله در سنگ نوشتة بیستون با نام تیگره نشان از پیشینة تاریخی آن در دوران باستان دارد. نام شط‌العرب نیز در برخی متون تاریخی و ادبی برای اروندرود محل مناقشه است. این پژوهش به شیوة کتابخانه‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی برای نخستین بار مهم‌ترین نام‌های اروندرود را با رویکرد ریخت‌شناسی از دوران باستان تا روزگار معاصر در قالب روایات اساطیری، تاریخی و ادبی تبیین می‌نماید. بر اساس یافته‌ها، رود اساطیری رنگها و ارنگ در معنای تندوتیز همان اروندرود است که هرمزد خدای بزرگ در یک پیکرگردانی اساطیری آن را می‌آفریند و در اسطورة آفرینش و باران به آن جنبة قدسی و مینوی می‌بخشد. به نظر می‌رسد بیان این نام‌ها در متون اوستایی، پهلوی و حماسه‌های ملی ایرانی، به نوعی پاسداشت و احیای نام کهن و باستانی اروندرود تلقی می‌شود.

چکیده انگلیسی:

 In the history of Iranian culture and civilization, the name of Arvandrūd can be seen in different historical periods. In Iranian mythology and in the holy book Avesta, the name of this river is mentioned as "Ranghā", "Arang" and "Aurvant". In the early centuries of Islam, in the Mazdayasnian religious and historical texts (in Middle Persian) the name of Arang and Arvand mentioned as "Tigris". In Shāhnāmeh and in the battle of "Fereydun and Zahak", Ferdowsi uses the Arabic word "Tigris". Mentioning the name of the Tigris in Behistun Inscription with the term "Tigre" indicates the historical background of the river in ancient times. Also, mentioning the name "Shatt al-Arab" in some historical and literary texts is controversial. Using library sources and descriptive-analytical method and by a morphological approach, the present research, for the first time, explains the most important names of Arvandrūd from ancient times to modern times, the names which have been presented in the form of mythological, historical and literary narratives. The results show that the mythological river of " Ranghā" or "Arang" is the same as Arvandrūd and it is created by Hourmazd (Ahuramazda) in a metamorphosis; and in the myth of Creation and Rain, it takes on a sacred and divine aspect. It seems that mentioning these names in Avestan and Pahlavi texts as well as Iranian national epics is a kind of celebration and revival of the ancient name of Arvandrūd.

منابع و مأخذ:

آقایی، بهمن. 1367. «رژیم حقوقی اروندرود». مجلة سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه. س2. ش4. صص607ـ 628.

ابوالقاسمی، محسن. 1374. زبان فارسی و سرگذشت آن. تهران: هیرمند.

اوشیدری، جهانگیر. 1394. دانشنامه مزدیسنا: واژه­نامه توضیحی آیین زرتشت. چ6. تهران: مرکز.

باقری، مهری. 1387. دین­های ایران باستان. چ3. تهران: قطره.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. تاریخ زبان فارسی. چ 7. تهران: دانشگاه پیام نور.

بهار، مهرداد. 1378. پژوهشی در اساطیر ایران (پارة نخست و پارة دویم). چ 3. تهران: آگه.

ـــــــ، ـــــــ. 1376. از اسطوره تا تاریخ. به کوشش ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: چشمه.

پارساپور، روزبه. 1392. «اروندرود یادگاری از هزاران سال تمدن کهن ایران زمین». کانون پژوهش­های دریای پارس،مرکزمطالعات خلیج فارس. اسفند. صص1-19.

پارسادوست، منوچهر. 1370. ریشه­های تاریخی اختلافات ایران و عراق. چ 5. تهران: شرکت سهامی انتشار.

پورداود، ابراهیم. 1377. یشت­ها. ج 1و2. تهران: اساطیر.

ـــــــ، ـــــــ. 1377. «رود رنگها = ارنگ». یشت­ها.ج 1. تهران: اساطیر. صص222ـ227.

ـــــــ، ـــــــ. 1343. اوستا نامة مینوی آیین زرتشت. به کوشش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

تفضلی، احمد. 1376.  تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

جعفری ولدانی، اصغر. 1376. بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق. چ 3. تهران: وزارت امور خارجه.

ـــــــ، ـــــــ. 1366. «اهمیت استراتژیک اروندرود و پیشینیه تاریخی آن»، مجله اطلاعات سیاسی- اقتصادی. س1. ش10. صص4ـ9.

دادگی، فرنبغ. 1380. بندهش. ترجمه مهرداد بهار. چ 2. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم و رؤیا روزبهانی. 1397. نقش طبیعت در شکل­گیری اساطیر ایران. تهران: مهر نوروز.

دزفولیان، کاظم. 1387. اعلام جغرافیایی در متون ادب فارسی تا قرن هشتم. تهران: شهید بهشتی.

دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا کهن­ترین سرودهای ایرانیان. ج 1. چ 10. تهران مروارید.

دهخدا، علی­اکبر. 1377. «ارنگ و اروندرود».  لغت ­نامه ­ج 2. دوره­جدید.چ 2. تهران: دانشگاه تهران.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره­های پیکرگردانی». مجلة مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. س1. ش1. صص139ـ176.

زرشناس، زهره و نغمه حسینی. 1391. « قصه پائوروه در آبان یشت». مجلة زبان­ها و گویش­های ایرانی (ویژه نامة فرهنگستان). ش1. صص 39ـ52.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گسترة اساطیر». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش16. صص69 ـ86.

رضوانیان، قدسیه و محمد زارعی. 1394. «بررسی تطبیقی ایزدان داوری در اوستا و شاهنامه».». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش41. صص195 ـ223.

 

سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح. 1385. فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان خوزستان شهرستان­های آبادان، خرمشهر و دشت آزادگان. ج 2. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.

فردوسی، ابوالقاسم. 1388. شاهنامه.ج 1. تصحیح جلال خالقی­مطلق. چ 2. تهران: دایرة المعارف بزرگ اسلامی.

فرشادگهر، ناصر. 1369. نظام حقوقی رودهای بین­المللی و ارروندرود. چ 2. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی وزارت امور خارجه.

فره­وشی، بهرام. 1348. «اروندرود»، مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س17. ش1. صص75ـ87.

قبادیانی مروزی، ناصر بن خسرو. 1373. سفرنامة ناصر خسرو. به کوشش نادر وزین­پور. چ10. تهران: علمی و فرهنگی.

کزازی، میرجلال­الدین. 1396. نامه باستان: ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی از آغاز تا پادشاهی منوچهر. ج 1. چ11. تهران: سمت.

کیخسروزاده، کیخسرو. 1372. «پیشینه آئورَنت یا اروندرود». مجله فروهر. س27. ش11 و 12. صص29ـ31.

گنجی، محمد حسن. 1385. «اروندرود». دایره المعارف بزرگ اسلامی. ج 7. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.

مارکوارت، ژوزف. 1399. وهرود و ارنگ: جستارهایی در جغرافیای اساطیری و تاریخی ایران شرقی. ترجمة داود منشی­زاده. تهران: سخن.

معین، محمد. 1375. فرهنگ فارسی (متوسط). ج1. چ8. تهران: امیرکبیر.

منصوری، فیروز. 1376. استعمار بریتانیا و مسأله اروندرود. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.

مولایی، چنگیز. 1388. «معنی فریدون و ارتباط آن با سه نیروی او در سنت­های اساطیری و حماسی ایران». مجلة جستارهای ادبی. ش167. صص151-176.

Aghaei, Bahman. (1989/1367SH). “Režīm-e Hoqūqī-ye Arvand rūd”. Journal of Foreign Policy. Office of Political and International Studies, Ministry of Foreign Affairs. Year 2. No. 4. Pp. 607-628.

Abolghasemi, Mohsen. (1995/1374SH). Zabān-e Fārsī va Sargozašt- e Ān. Tehran: Hirmand.  

Bagheri, Mehri. (2008/1387SH). Dīnhā- ye Īrān-e Bāstān. 3^rd ed. Tehran: Ghatre.

____________. (1998/1377SH). Tārīx-e Zabān-e Fārsī. 7^th ed. Tehran: Payam Noor University.

Baha, Mehrdad. (1999/1378SH). Pažūhešī dar Asātīr-e Īrān. First & Secend part. 3^rd ed. Tehran: Agah.

____________. (1997/1376SH). Az Ostūre tā Tārīx . With the Effort of Abolghasem . Esmeilpour. Tehran: Cheshme.

Dadegi, Faranbaq. (2001/1380SH). Bondaheš. Tr. by Mehrdad Bahar.2^nd ed. Tehran: Toos.   

Dadvar, Abolghasem  & Roya Rouzbehani. (2018/1397SH). Naqš-e Tabī’at dar Šekl-gīrī-ye Asātīr-e Īrān . Tehrān: Mehr-e Norooz.

Dehkhoda, Aliakbar. (1998/1377SH). ”Arang va Arvand-Rūd”. Loqat-nāme. 2^nd ed. Tehran: Tehran University.

Doustkhah, Jalil. (2006/1385SH). Avestā Kohan-tarīn sorūdhā-ye Īrānīān. 1&2 Vol. 10^th ed. Tehran:Morvarid.

Dezfoulian, Kazem. (2009/1387SH). A’lām-e Joqrāfīyā-yī dar Motūn-e Adab-e Fārsī ta Qarn-e Haštom. Shahid Beheshti University.

Farah-vashi, Bahram.(1969/1348SH).”Arvand-Rūd”. Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of  Tehran. Year 17. No. 1. Pp. 75-87.

Farshd Gohar, Naser. (1990/1369SH). Nezām-e Hoqūqī-ye Rūdhā-ye Beynolmelalī va Arvand-Rūd. 2^nd ed. Tehran: Office of Political and International Studies, Ministry of Foreign Affairs.

Ferdowsi, Abolghasem. (2009/1388SH). Šāh-nāme. Ed. by Jalal Khaleghi Motlagh. 1^st Vol.  2^nd ed. Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Ganji, Mohammad Hasan. (2006/1385SH).”Arvand-Rūd”. The Great Islamic Encyclopedia Center. 3^rd Vol.  Tehran: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Jafar Voldani, Asghar. (1997/1376SH). Barresī-ye Tārīxī-ye Extelāfāt-e Marzī-ye Īrān va Iraq (An historical study of Border Disputes Between Iran and Iraq). 3^rd ed. Tehran: Ministry of Foreign Affairs.

_________________. (1987/1366SH).”Ahammīyat-e Esterātežīk-e Arvand-Rūd va Pīšīne-ye Tārīxī-ye Ān”. Political Information Magazine. Year 1. No. 10. Pp. 4-9.

Kazzazi, Mir Jalaloddin. (2006/1384SH). Nāme-ye Bāstān: vīrāyeš va qozāreš-e Šāh-nāmeh- ye Ferdowsī az āqāz tā Pādešāhī-ye Manūčehr. 1^st Vol. 11^th ed. Tehran: Samt.

Keykhosrow-zade, Keyxosrow. (1993/1372SH). ”Pīšīne-ye Āūrvant ya Arvand-Rūd”. Farvahar Magazine. Year 27. No. 11&12. Pp. 29-31.

Estemār-e Berītānīyā va Mas’aleh-ye Arvand-Rūd. ’Mansouri, Firouz. (1998/1376SH).

Tehran: Mo’ssese-ye Motāle’āte Tārīx-ye Mo’āser-e Īrān.

Markwart, Josef. (2020/1399SH). Vehr-Rūd ve Arang:Jostar-ha-ī dar Joqrāfīyāī-ye Asātīrī va Tārīxī- ye Īrān-e šarqī. (Wehrot and Arang: Untersuchungen zur mythischen and geschichtlichen Landeskunde von Ostirran). Tr. by Davoud Monshi Zadeh. Tehran: Sokhan.

Moein. Mohammad. (1996/1375SH). Farhang-e Fārsī. 1^st Vol. 8^th ed. Tehran: Amirkabir.

Molaee, Changiz. (2009/1388SH). “Ma’nī-ye Fereydon va Ertebāt-e ān bā Se Nīrū-ye ū dar Sonnathā-ye Asātīr-ī va Hamāsī-ye Īrān. Journal of Literary Essays. No. 167. Pp. 151-176.

Oshidari, Jehāngir. (2015/1394SH). Dāneš-nāmeh-ye Mazdayasnā: Vāžeh name-ye Ayīn-e Zartošt. ( An Encyclopaedia of Zoroastrianism). 6^th ed. Tehran: Markaz.

Parsadoust, Manouchehr. (1991/1370SH). Rīšehā-ye Tārīxī-ye Extelāfāt-e ’xtelāfāt-e Īrān va Iraq. 5^th ed.  Tehran: Šerkat-e Sahāmī-ye Entešār.

ParsaPour, Rouzbe. (2013/1392SH). ”Arvand-Rūd Yādegār-ī az hezārān Sāl Tamadon-e Kohan-e Īrān ”. kānon-e Pažūhešhā-ye Daryā-ye Pārs .Markaz-e Motāle’āt-e Xalīj-e Pārs”. Esfand . Pp. 1-19.

Pourdavoud, Ebrahim. (1998/1377SH). Yaš-hā (Chapters of Avesta). 1&2 Vol. Tehran: Asatir.

__________________. (1998/1377SH).” Rūd-e Rangha = Arang”. Yašthā. 1^st Vol. Tehran: Asatir. Pp. 222-227.

__________________. (1964/1343SH). Avestā Nāme-ye Mīnū-ye  Āyīn-e Zartošt. With the Effort of  Jalil Doustkhah. Tehran:Morvvarid.

Qobadiani Marvezi, Naser ebn-e- Khosrow. (1994/1373SH). Safar- nāme-ye Nāser. Xosrow. With the Effort of Nader- Vazin Pour. 10^th ed. Tehran:  Elmi va Farhangi.

Rastgar Fasaei, Mansour.(2001/1380SH).”Ostūrehā-ye Peykar Gardānī”. Journal of Iranian Studies, Shahid Bāhonar University of  Kermān. Year 1. No. 1. Pp. 139-176.

Rezaei Dasht Arzane, Mahmoud. (2009/1388SH). “Bāztāb-e Namādīn-e  Āb dar Gostare-ye Asātīr ”.  Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Year 5. No. 16. Pp. 69-86.

Rezvanian, Ghodsiye & Mohammad Zarei . (2015/1394SH). “Bārresī-ye Tatbīqī-ye Eīzadān-e Dāvarī dar Avestā va  Šāh-nāme”.  Quarterly Journal of Mytho-Mystic Literature. Islamic Azad University-South Tehran Branch. Year 11. No. 41. Pp. 195-223.

Sāzemān-e Joqrāfiyāī-ye Nīrūhā-ye Mosalah. (2006/1385SH). Farhang-e Joqrāfiyāī-ye Ābādī-hā-ye Ostān-e Xūzestān  Šahrestānhā-ye Ābādān,Xoramšahr va Dašt-e Āzādeqān. 2 Vol. Tehran: Sazman-e Joqrāfiyāī-ye Nīrūhā-ye Mosalah.

Tafazzoli, Ahmad. (1997/1376SH). Tārīx-e Adebīyā-e Īrān-e pīš az Eslām. With the Effort of Jale Amouzgar. Tehran: Sokhan.  

Zarshena, Zohre & Nghme Hosseini. (2012/1391SH). ”Qesse-ye Pāūrva dar Ābān-Yašt”.  Journal of Iranian Languages and Dialects (Academy Special Issue). No. 1. Pp. 39-52.