بررسی و تحلیل «دنیای مطلوب» از منظر عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریة انتخاب «ویلیام گلاسر»

محورهای موضوعی : اسطوره

زهره فهامی ¹ , حسن پور آلاشتی ² , مسعود روحانی ³ , مصطفی گرجی ⁴

1 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی و اجنماعی، دانشکاه مازندران، بابلسر، ایران.
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
3 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران
4 - استاد دانشگاه پیام نور

تاریخ دریافت : 1400/06/03 تاریخ پذیرش : 1400/11/25 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: روزبهان بقلی, عین‌القضات همدانی, دنیای مطلوب, ویلیام گلاسر, نظریة انتخاب,

چکیده مقاله :

دنیای مطلوب در نظریة انتخاب ویلیام گلاسر، مجموعه‌ای از ایماژهای هستی است که انسان برای بهتر زیستن در ذهن دارد؛ این ایماژها نشان دهندۀ جهانی است که انسان آرزو دارد در آن زندگی کند. این مدل ایماژها از دنیای مطلوب، همان نوعی است که عرفای پیشین ما با برداشت از کتب مقدس و کشف و شهود شخصی به تصویر کشیده‌اند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی دنیای مطلوب از دیدگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی با توجه به نظریۀ انتخاب ویلیام گلاسر پرداخته است. دنیای مطلوب در گفتمان ادبی عرفانی از این نظر و در پاسخ به این مسأله حائز اهمیت است که عرفا با ترسیم دنیای آرمانی خود، پیروانشان را به سمت دنیایی قابل دسترس هدایت کرده‌اند؛ گاه نیز دنیای مطلوب آنان، دنیایی انتزاعی و غیرقابل دسترس است. عین‌القضات و روزبهان با زبانی استعاری تجربیات زیستة خود را تصویرگری کرده و با متونی واقع‌گرایانه، دنیایی فرا‌‌واقع‌گرایانه را تفسیر کرده‌اند و کیفیت دنیای مطلوبی را که در آن وصال حقّ تعالی و فنای فی‌الله محقق می‌شود را در مقام تشبیه به کبریاء الله، وجه الله، صحرای جبروت، ازل، گلستان ازل و جهان سرمد تعبیر کرده‌اند. این دو عارف با استفاده از انواع روش‌های توصیفی، تصاویر ذهنی افراد را تغییر داده و آنان را به دنیایی مطلوب ـ ولو انتزاعی ـ که در آن مطلوب‌های ذاتی و روان‌شناختی مانند آرامش و معنایافتگی حاکم است، رهنمون ساخته‌اند.

چکیده انگلیسی:

According to William Glasser's choice theory, a "Quality World" is a set of images about life that man has in mind for a good life; these images represent the world in which he/she aspires to live. They are similar to those portrayed by Muslim mystics through the interpretation of the holy books and personal discovery and intuition. The present article, by using descriptive-analytical method, attempts to study the views of Ayn al-Quzat Hamadani and Ruzbehan Baqli about "Quality World" based on Glasser's choice theory. In the mystical literary discourse, the "Quality World" is important because the mystics, by drawing a picture of their ideal world, have led their followers to an accessible world; however, sometimes their ideal world is an abstract and inaccessible one. They depict their lived experiences in metaphorical language and interpret a surreal world in their realist texts. Ayn al-Quzat Hamadani and Ruzbehan Baqli describe the "Quality World" with terms such as "divine majesty", "Face of God", "archangelic world", "the garden of eternity" and "eternal world"; in this world, the connection with the Almighty and the annihilation of God is realized. These two mystics change the mental images of people by using a variety of descriptive methods and lead them to a qauality world - albeit an abstract one - in which inherent desires, such as calmness and meaningfulness of life, prevail.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.

انصاری، خواجه عبدالله. 1368. رسائل خواجه عبدالله انصاری. تصحیح وحید دستگردی. چ5. تهران: کتاب فروشی فروغی.

باقری‌خلیلی، علی‌‌اکبر. 1388. «مبانی عیش و خوشدلی در غزلیات حافظ شیرازی». فصلنامه پژوهش‌های ادبی. س6. ش24. صص34ـ9.

برتلس، یوگنی ادواردویچ. 1387. تصوف و ادبیات تصوف. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.

بقلی‌شیرازی، روزبهان. 1383. عبهرالعاشقین (چاپ چهارم). تصحیح و مقدمه هانری کربن و محمد معین. تهران: منوچهری.

بقلی‌شیرازی، روزبهان. 1394. شرح شطحیات (چاپ هفتم). تصحیح و مقدمه هانری کربن. ترجمه محمد علی امیر معزی. تهران: طهوری.

تقوی کوتنائی، علیرضا و حق‌جو، سیاوش و بالو، فزراد و باقری خلیلی، علی اکبر. 1399. از قوس هرمنوتیکی ریکور تا نوبت‌های سه‌گانۀ تأویلی در اندیشه و آثار عین‌القضات همدانی. دو فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی. سال دوازدهم، شمارۀ 23، پاییز و زمستان 1399.

جهادی حسینی، سید امیر و رستمی زاده، نازنین. 1399. جستاری در ساختار مکتوبات عرفانی (بر پایۀ مکتوبات غزّالی، سنائی، مولانا و عین‌القضات). فصلنامۀ علمی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س16. ش61. صص104ـ75.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1376. سیر بی سلوک (چاپ سوم). تهران: ناهید.

خوشحال، طاهره و عباسی، زهرا. 1396. مردم‌گرایی و نوع‌دوستی در عرفان اسلامی و مقایسه آن با روانشناسی مثبت، پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا)، سال یازدهم، شماره2، 1396، صفحه54ـ29.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1393. «بیان‌ناپذیری تجربه عرفانی با نظر به آرای مولانا در باب «صورت» و «معنا»». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س10. ش34. صص 159-131.

سلیگمن، مارتین. 1389. شادمانی درونی. چ1. ترجمه مصطفی تبریزی و دیگران. تهران: دانژه.

فتوحی، محمود و علی‌نژاد، مریم. 1388. «بررسی رابطه تجربه عرفانی و زبان تصویری در عبهرالعاشقین». ادب پژوهی. ش10. صص25-7.

فهامی، زهره و همکاران. 1399الف. بررسی و تحلیل مهم‌ترین مطلوب‌های بشری در عبهرالعاشقین و شرح شطحیات با توجه به گزاره‌های انتزاعی و انضمامی. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. س17. ش63. تابستان 1400. صص246ـ215.  

ـــــــــــــــــــــــ . 1399ب. «تحلیل و نقد مقایسه‌ای مهم‌ترین مطلوب‌های بشری در نگاه عین‌القضات همدانی و روزبهان بقلی شیرازی با رویکرد به انتزاعی/ انضمامی بودن گزاره‌ها.» رساله دکتری دانشگاه مازندران.

قرشی، سید علی اکبر. 1353. قاموس قرآن. تهران: نشر دارالکتب اسلامیّه.

گلاسر، ویلیام. 1384. نظریه انتخاب. روانشناسی نوین آزادی شخصی. ترجمه مهرداد فیروزبخت. تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.

معالی، مهدی و عبدل‌آبادی، علی‌اکبر. 1398. نسبت دین با معنای زندگی و آلام وجودی از نگاه ویلیام جیمز. فلسفه دین. سال شانزدهم، شماره4 . صفحه630-613.

ملکیان، مصطفی. 1387. درس‌گفتارهایی در روش‌شناسی مطالعات مقایسه‌ای عرفان. چ1. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

ملکیان، مصطفی. 1398. زمین از دریچۀ آسمان (چاپ دوم). تهران: سروش مولانا.

نصر، سید حسین. 1383.آرمان‌ها و واقعیت‌های اسلام. چ1. ترجمه شهاب ‌الدین عباسی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.

نیری، محمدیوسف و لیلا روغن‌گیری. 1391. مقایسه تأویل‌های عرفانی روزبهان در عبهرالعاشقین و عرایس‌البیان. بوستان ادب. سال چهارم. ش3. پیاپی 13.

همدانی، عین‌القضات. 1393. تمهیدات. چ1. مقدمه و تصحیح عفیف عسیران. تهران: اساطیر.

ـــــــــــــــــــ . 1395. نامه‌های عین‌القضات همدانی. چ3. مقدمه علینقی منزوی. تهران: اساطیر.

Ansārī, Xājeh Abdo al-llāh. (1990/1368SH). Rasā’ele Xājeh Abdo al-llāh Ansārī. Ed. by Vahīd Dastgrdī. 5^th ed. Tehrān. Forūqī.

Bāqerī Xalīlī, Alī-akbar. (2010/1388SH). "Mabānī-ye Eyš va Xoš-delī dar Qazalī-yāte Hāfeze Šīrāzī". Journal of Literary Research. 6^th Year. No. 24. Pp. 9-34.   

Baqlī Šīrāzī, Rūz-behān. (2005/1383SH). Abharo al-āšeqīn. 4^th ed. Edition and Introduction by Henry Corbin and Mohammad Mo’īn. Tehrān: Manūčehrī.

Baqlī Šīrāzī, Rūz-behān. (2016/1394SH). Šarhe Šathīyāt. 4^th ed. Edition and Introduction by Henry Corbin. Tr. by Mohammad-alī Amīr Mo’ezzī. Tehrān: Tahūrī.

Bertel's, Evgenii Eduardovich . (2009/1387SH). Tasavvof va Adabīyāte Tasavvof. Tr. by Sīrūs Īzadī. Tehrān. Amīr-kabīr.

Fahāmī, Zohreh and Hasan-pūr Ālāštī, Hoseyn and Gorjī, Mostafā & Rowhānī, Mas’ūd. (2021/1399SH). “Tahlīl va Naqde Moqāyeseh-ī Mohem-tarīn Matlūbhā-ye Bašarī dar Negāhe Eyno al-qozāte Hamedānī va Rūzbahāne Baqlī Šīrāzī bā Rūy-karde be Entezā’ī/ Enzemāmī Būdane Gozārehā”. PhD Thesis.

Fahāmī, Zohreh and Other. (2021/1399SH). Barrasī va Tahlīle Mohem-tarīn Matlūbha-ye Bašarī dar Abharo al-āšeqīn va Šarhe Šathīyat bā Tawajjoh be Gozāreha-ye Entezā’ī va Enzemāmī. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 17^th Year. No. 63. Pp. 215-246.

Fotūhī Mahmūd and Ali-nejād, Maryam. (2010/1388SH). "Barrasī-ye Rābete-ye Tajrobe-ye Erfānī va Zabāne Tasvīrī dar Abharo al-āšeqīn". Literary research. No. 10. Pp. 7-25.

Glasser, William. (2006/1384SH). Nazarīye-ye Entexāb. Ravan-šenasī-ye Novīne Āzādī-ye Šaxsī (‎choise Theory: a new psychology of PERSONAL. FREEDOM). Tr. by Mehr-dād Fīrūz-baxt. Tehrān. Moassese-ye Xadamāte Farhangī-ye Rasā.

Hamedānī, Eyno al-qozāt. (2015/1393SH). Tamhīd-āt. 1^st ed. Introduction and Edition by Afīf Asīrān. Tehrān: Asātīr.

Hamedānī, Eyno al-qozāt. (2017/1395SH). Nāmeha-ye Eyno al-qozāt Hamedānī. 3^rd ed. Introduction by Alī-naqī Monzavī. Tehrān: Asātīr.  

Holy Qor’ān.

Jahādī Hoseynī, Seyyed Amīr and Rostamī-zādeh, Nāzanīn. (2021/1399SH). Jostārī dar Sāxtāre Maktūbāte Erfānī (bar Pāye-ye Maktūbāte Qazzālī, Sanā’ī, Mowlānā and Eyno al-qozāt). Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 16^th Year. No. 61. Pp. 75-104.

Ma’ālī, Mehdī and Abdo al-ābādī, Alī-akbar. (2020/1398SH). "Nesbate Dīn bā Ma’nā-ye Zendegī va Ālame Vojūdī az Negāhe William James". Philosophy of Religion. 16^th Year. No. 4. Pp. 613-630.

Malekī-yān, Mostafā. (2009/1387SH). Dars-goftārhā-yī dar Raveš-šenāsī-ye Motāle’āte Moqāyeseh-ī-ye Erfān. 1^st ed. Tehrān: University of Religions and Religions Publications.

Malekī-yān, Mostafā. (2020/1398SH). Zamīn az Darīče-ye Āsemān. 2^nd ed. Tehrān: Sorūš Mowlānā.

Nasr, Seyyed Hoseyn. (2005/1383SH). Ārmānhā va Vāqe’īyathā-ye Eslām. 1^st ed. Tr. by Šahābo al-ddīn, Abbāsī. Tehrān. Daftare Pažūheš va Našre Sohrevardī.

Nayyerī, Mohammad-yūsef and Roqan-gīrī, Leylā. (2013/1391SH). Moqāyese-ye Ta’vīlha-ye Erfānī-ye Rūzbehān dar Abharo al-āšeqīn va Arāyeso al-bayān. Majale-ye Būstāne Adabe Dāneš-gāhe Šīrāz. 4^th year. No. 3. Autumn  2013. Serial Number. 13. 

Qoršī, Seyyed Alī-akbar. (1975/1353SH). Qāmūse Qorān. Tehrān: Dāro al-ketābe Eslāmī-yye.

Seligman, Martin E. P. (2011/1389SH). Šādmānī-ye Darūnī (‏‫Authentic happiness : using  your potential for lasting fulfillment). 1^st ed. Tr. by Mostafā Tabrīzī and Other. Tehrān: Dānže.

Soltānī Manzar and Pūr-azīmī Sa’īd. (2015/1393SH). "Bayān-nāpazīrī-ye Tajrobe-ye Erfānī bā Nazar be Ārāye Mowlānā dar Bābe "Sūrat" va "Ma’nā". Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 10^th Year. No. 34. Pp. 131-59.

Taqavī, kūtanā’ī, Alī-rezā and Haq-jū, Sīyāvaš and Bālū, Farzād & Bāqerī Xalīlī, Alī-akbar. (2021/1399SH). az Qose Hermenotīkī Rīkor tā Nobathā-ye Se-gāne-ye Ta’vīlī dar Andiše va Āsāre Eyno al-qozāte  Hamedānī. Two scientific journals of mystical literature of Al-Zahra University. 12^th Year. No. 23. Autumn and Winter (2021/1399SH). 

Xorram-šahī, Bahā’o al-ddīn. (1998/1376SH). Seyre bī Solūk. 3^rd ed. Tehrān: Nāhīd.

Xošhāl, Tāhereh and Abbāsī, Zahrā. (2018/1396SH). Mardom-garāyī va No’-dūstī dar Erfāne Eslāmī va Moqāyese-ye ān bā Ravān-šenāsī-ye Mosbat. Research in mystical literature (Goya Gohar). 11^th Year. No. 2. Pp. 29-54.