بازتاب اندیشة آفرینش بنی در شاهنامة فردوسی و مثنوی مولوی

محورهای موضوعی : اسطوره

رضا ساریخانی ¹ , قدمعلی سرّامی ² , عبدالحسین فرزاد ³

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشیار زبان و ادبیّات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

تاریخ دریافت : 1400/05/14 تاریخ پذیرش : 1400/07/07 تاریخ انتشار : 1401/01/01

کلید واژه: اسطوره, انسان, جهان, فطرت, نوع دوستی,

چکیده مقاله :

از کلیدی‌ترین مباحث در ادب حماسی و عرفانی به‌ویژه در شاهنامه و مثنوی، جلوه‌های نوع دوستی انسان است. در این آثار، خاستگاه متفاوت آفرینش و خلقت، تصاویر متفاوتی از انسان و جلوه‌های نوع ‌دوستیش پدید آورده است که بر ضروری بودن این کاوش صحّه می‌گذارد. پژوهش حاضر به روش تحلیلی ـ توصیفی می‌کوشد به بازتاب اندیشة آفرینش بنی در شاهنامه و مثنوی بپردازد. در تصویر آفرینش، بنی از آمیزشِ نیروهای مخفی در یک بن، گیتی و انسان پدید می‌آید.یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مهر و پیوند، هدف نهایی زندگی انسان‌هایی است که خود را آفریده‌ء مهر و آمیزش می‌دانند. فردوسی و مولوی نیز با چنین مهری در اشعارشان، سعی در آفرینش ایرانی تازه دارند؛ ایرانی که گوهرش مردمی و جهانی است. این مردمی بودن، به فرد و جامعه، بی آن که شخصیّتشان را بگیرد و یا بزداید، معنا و جان می‌دهد و مردمی بودن جهانی، تنوّع و هماهنگی همگان را می‌پسندد و می‌پرورد.

چکیده انگلیسی:

One of the key issues in epic and mystical literature, especially in Shāhnāmeh and Masnavi Manavi, is the manifestations of altruism. These two works show that the different views on the origin of creation refer to different images of man and the "radical creation" in Shāhnāmeh and Masnavi Manavi by using analytical-descriptive method. According to the concept, the universe and man emerged from the fusion of hidden forces in a "root". The findings of the research show that the ultimate goal of life of people who consider themselves as creatures of love is kindness and connection. In their poems, Ferdowsi and Rumi depict this love and try to get a new Iranian concept of creation, a concept whose essence is "popular" and "universal". The attribute of being "popular" gives meaning and life to the individual and the society, without destroying their personality; and the attribute of being "universal" fosters diversity and harmony for all.

منابع و مأخذ:

آموزگار، ژاله. 1374. تاریخ اساطیر ایران. چ اوّل. تهران: امیر کبیر.

تبریزی،ابن خلف محمّد حسین، (1344)برهان قاطع، به قلم محمّد عباسی، چاپ اوّل، تهران: فریدون علمی.

اوستا. ۱۳۸۵. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. ج۱، چ 10، تهران: مروارید.

بندهشن. 1395، تصحیح مهرداد بهار، چ5. تهران: توس.

بیدآبادی، سوری. 1381. تکامل در آثار صوفیه. چ اوّل، تهران: ترفند.

تبریزی، ابن‌خلف. ۱۳۴۴. برهان قاطع، چ1. تهران: فریدون علمی.

توسی، اسدی. ۱۳۵۴. گرشاسپ نامه. چ 2، تهران: طهوری.

جمالی، منوچهر. بی تا، انسان اندازه^ء حکومت. چ اوّل، انگلیس: لندن.

حافظ، شمس‌الدّین محمّد. 1371. دیوان حافظ. تصحیح قزوینی و غنی. چ 4، تهران: اساطیر.

رزمجو، حسین. 1368. انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی فارسی، چ1. تهران: امیرکبیر.

زادسپرم. 1366.  گزیده‌های زادسپرم. به کوشش محمد تقی راشد محصل. چ3. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سرامی، قدمعلی. ۱۳۸۵. از هرگز تا همیشه، چ 2، تهران: ترفند.

ــــــــــــــ . ۱۳۹۲. بر ستیغ های حماسه. چ اوّل، تهران: ترفند.

ــــــــــــــ . ۱۳93.  از رنگ گل تا رنج خار. چ 6، تهران: علمی و فرهنگی.

صفاری، نسترن. ۱۳۸۳. موجودات اهریمنی در شاهنامه فردوسی، چ اوّل، کرج: جام گل.

عطار، فرید الدین نیشابوری. ۱۳۶۸. دیوان شیخ فرید الدین عطار نیشابوری، چ پنجم، تهران: جاویدان.

فردوسی، ابوالقاسم. ۱۳۷۹. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. چ 5. جلدهای 3، 5، 6 و 7، تهران: قطره.

کوورجی، جهانگیر. ۱۳۷۱. پژوهش‌هایی در شاهنامه. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. چ1. تهران: زنده رود‌.

مولوی، جلال الدین محمّد.1395. گزیدة غزلیات شمس. به کوشش شفیعی کدکنی.چ6.تهران: امیر کبیر.

ــــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۰. گزیده فیه ما فیه. تلخیص، مقدمه و شرح محی الدین الهی قمشه‌ای، چ 8. تهران: علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــ ..1384.کلّیات شمس تبریزی.تصحیح فروزانفر، چ18، تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــــــــ . ۱۳91. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون، چ7. تهران: امیرکبیر.

نسفی، عزیزالدین. ۱۳62.  الانسان الکامل. چ9. تهران: طهوری.

یوسفی، غلامحسین. ۱۳65. برگ‌هایی در آغوش باد (مجموعه‌ای از مقاله‌ها، پژوهش‌ها، نقدها و یادداشت‌ها). چ1. تهران: توس.

ب) مقالات

اسماعیل‌نیا گنجی، حجت‌الله و همکاران. 1398. تحلیل ساختاری کمال دیوان و امشاسپندان با نگاهی به آیین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی. فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش57. صص39ـ13.

رسولی، آرزو. 1392. داستان آفرینش انسان از منظر اسطوره‌شناسی تطبیقی. مجلة تاریخ ایران. س6.ش15. صص42ـ27.

سرامی، قدمعلی. 1387. داستان سودابه و سیاوش از منظری دیگر. فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س4. ش13. صص122ـ77. 

سیف، عبدالرضا. 1384. بازتاب شاهنامه فردوسی در مثنوی معنوی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران). س56. ش2. صص58ـ39.

کاویانی، محمّد و سمیّه سادات موسوی. 1389. تحلیل روانشناسی دیدگاه مولوی در موضوع دوستی. مجله علامه. ش26. س10.دصص126ـ97.

کتابی، احمد. 1399. جلوه‌های انسان دوستی در شاهنامه. روزنامه اطلاعات. چهارشنبه ۲۴اردیبهشت‌ماه. ص6. 

English source

Barthes, Roland.1974. S/Z. Tr. by Richard, Howard & Richard, Miller. New York: Hill and Wang.

Darbandi, A. & Davis, D.. 1984., The conference of the birds. London: Penguin

Āmūzegār, Žāle. (1996/1374SH). Tārīxe Asātīrī-ye Īrān. 1^st ed. Tehrān: Amīr kabīr.

Attār, Farīdo al-ddīn Neyšābūrī. (1990/1368SH). Dīvāne Šeyx Farīdo al-ddīne Attāre Neyšābūrī. 5^th ed. Tehrān: Jāvīdān.

Avestā (Avesta). (2006/1385SH). Gozāreš va Pažūheše Jalīl Dūst-xāh (Reporting and research by Jalīl Dūst-xāh. 1^st Vol. 10^th ed. Tehrān: Morvārīd.

Bondahešn. (2016/1395SH). Ed. by Mehr-dād Bahār. 5^th ed. Tehrān: Tūs.

Bīd-ābādī, Sūrī. (2003/1381SH). Takāmol dar Āsāre Sūfīye. 1^st ed. Tehrān: Tarfand.

‎ Ferdowsī, Abo al-qāsem. (2001/1379SH). Šāhnāme. (bar Asāse Nosxe-ye Mosko). With the Effort of Sa’īd Hamīdīyān. 5^th ed. 3^rd & 5^th & 6^th and 7^th Vol. Tehrān: Qatre.

 Hāfez, Šamso al-ddīn Mohammad. (1993/1371SH). Dīvāne Hāfez. Ed. by Qazvīnī and Qanī. 4^th ed. Tehrān: Asātīr.

Holy Qor’ān.

 Jamālī, Manūčehr. n.d. Ensān Andāze-ye Hokūmat.1^st ed. England: London.

Kūvarjī, Jāhān-gīr. (1993/1371SH). Pažūhešhā-yī dar Šāhnāme. Report and edit by Jalīl Dūst-xāh. 1^st ed. Tehrān: Zendeh-rūd.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad Balxī. (1987/1365SH). Gozīde-ye Qazalīyāte Šams (Selection of Shams lyric poems). With the Effort of Šafī’ī Kadkanī. 6^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad Balxī. (2002/1380SH). Gozīde-ye Fīhe mā Fīh. Introduction and Explained by Qomše’ī, Mohyīo al-ddīn Elāhī. 8^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad Balxī. (2006/1384SH). Kollīyāte Šamse Tabrīzī (Generalities of Shams Tabrizi). Ed. by Forūzān-far. 18^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Mowlavī, Jalālo al-ddīn Mohammad Balxī. (2012/1391SH). Ed. By Reynold Nicholson. 7^th ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Nasafī, Azīzo al-ddīn. (1984/1362SH). Ensāne kāmel. 9^th ed. Tehrān: Tahūrī.

Razm-jū, Hoseyn.(1990/1368SH). Ensāne Ārmānī va Kāmel dar Adabīyāte Hemāsī va Erfānī-ye Fārsī. 1^st ed. Tehrān: Amīr Kabīr.

Saffārī, Nastaran. (2006/1383SH). Mowjūdāte Ahrīmanī dar Šāhnāme-ye Ferdowsī. 1^st ed. Karaj: Jāme Gol.

Sarāmī, Qadam-alī. (2007/1385SH). az Hargez tā Hamīše. 2^nd ed. Tehrān: Tarfand.

Sarāmī, Qadam-alī. (2013/1392SH). bar Setīqhā-ye Hemāse. 1^st ed. Tehrān: Tarfand.

Sarāmī, Qadam-alī. (2014/1393SH). az Range Gol tā Ranje Xār. 6^th ed. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Tabrīzī, Ebne Xalaf Mohammad Hoseyn. (1966/1344SH). Borhāne Qāte’. Written by Mohammad Abbāsī. 1^st ed. Tehrān: Fereydūne Elmī.

Tabrīzī, Ebne Xalaf. (1966/1344SH). Borhāne Qāte’. 1^st ed. Tehrān: Fereydūne Elmī.

Tūsī, Asadī. (1976/1354SH). Garšāsp-nāme. 2^nd ed. Tehrān: Tahūrī.

Yūsefī, Qolām-hoseyn. (1987/1365SH). Barghā-yī dar Āqūše Bād (A collection of articles, research, reviews and notes). 1^st ed. Tehrān: Tūs.

Zād Esparam. (1988/1366SH). Gozīdehā-ye Zād Esparam. With the Effort of Rāšed Mohassel, Mohammad-taqī. 3^rd ed. Tehrān: Mo’assese-ye Motāle’āt va Tahqīqāte Farhangī.

مقالات

Esmā’īl-nīyā Ganjī, Hojjato al-llāh and Others. (Add: Forsatī Jūybārī, Rezā and Hoseyn-alī Pāšā Pāsandī). (2020/1398SH). Tahlīle Sāxtārī-ye Kamāle Dīvān va Amšās-pandān bā Negāhī be Āyīne Mazdīsnā va Ōstūrehā-ye Pīšā-ārīyāyī. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 57. Pp. 13-39.

Kāvīyānī, Mohammad and Mūsavī, Somayye Sādāt. (2010/1389SH). Tahlīle Ravān-šenāsī-ye Dīd-gāhe Mowlavī dar Mowzū’e Dūstī. Allameh Magazine. No. 26. 10^th Year. P.p. 97-126.

Ketābī, Ahmad. (2021/1399SH). Jelvehā-ye Ensān Dūstī dar Šāhnāme. Information newspaper. 2020 May 13 Wednesday. P. 6.

Rasūlī, Ārezū. (2013/1392SH). Dāstāne Āfarīneše Ensān az Manzare Ōstūre-šenāsī-ye Tatbīqī-ye Īrān. Iranian Journal of History. 6^th Year. No. 15. P.p. 27-42.

Sarāmī, Qadam-alī. (2008/1387SH). Dāstāne Sūdābe va Sīyāvaš az Manzarī Dīgar. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. 4^th Year. No. 14. P.p.77-122.

Seyf, Abdo al-rezā. (2005/1384SH). Bāztābe Šāhnāme Ferdowsī dar Masnavī-ye Ma’navī. Faculty of Literature and Humanities (Tehran). 56^th Year. No. 2. P.p.39-58.