دردمندی عارفانه در نگرش فخرالدین عراقی

محورهای موضوعی : اسطوره

محمدجواد شمس ¹ , مجید فرحانی زاده ²

1 - دانشیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین
2 - دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

تاریخ دریافت : 1400/02/21 تاریخ پذیرش : 1400/05/26 تاریخ انتشار : 1400/10/01

کلید واژه: درمان, درد, عراقی‌, بُعد, قرب‌,

چکیده مقاله :

پژوهش حاضر به بررسی مفهوم عارفانۀ درد‌ در دیوان اشعار فخرالدین عراقی‌ می‌پردازد. این درد که همان درد دورافتادگی از خداوند است، جان بنده را از خواب غفلت بیدار و دلش را به دیدار دلدار مشتاق می‌کند و به جست‌وجو و طلب کوی یار می‌کشاند. گفتنی است دردمندی عارفانه در اشعار عراقی، به دو گونۀ متفاوت مطرح است: نخست به شکل دردی ناخوشایند و سهمناک که ذاتاً مطلوب طبع محب نیست و تحمّل این درد برای او بسیار دشوار و گاه ناممکن است، اما محب برای تکامل روحی و تعالی معنوی ناچار است نسبت به درد صبور و شکیبا باشد، تا روزی که به مقام وصال نائل و دردش درمان ‌شود.دردِ دوم به شکلی لذّت‌بخش و شیرین نمود یافته ‌است، به‌گونه‌ای‌ که عاشق بدان تمایل دارد و آن را درمان تلقّی می‌کند. بنیان این پژوهش بر اساس بررسی مفهوم درد، در دو نگرش معرفتی است: نخست نگرش بُعد و دوری، دوم نگرش قُرب. این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی هندسۀ فکری عراقی را در بارۀ معرفت درد قابل تفسیر می‌کند و تناقض موجود در شناخت درد در دیوان او را با تکیه بر نگرش‌های یادشده تا حدودی مرتفع می‌سازد.

چکیده انگلیسی:

The present study examines the mystical concept of distress in the poems of Fakhr-al-Din Iraqi. The concept refers to the separation from God; it awakens the soul of man from forgetfulness, makes him/her eager to meet the Beloved and leads him/her to seek God. The mystical concept of distress is presented in Iraqi poetry in two different ways: First, in the form of an unpleasant and intense pain that is not never desired by the devotee and it is hard and sometimes impossible for him/her to bear it; but, in order to achieve spiritual development, she/he has to be patient until reaching God. The second manifests itself in a pleasant way, so that the lover desires it and considers it as a cure. With regard to the concept of distress, the present study examines the two concepts of nearness (gorb) and distance (bod) from an epistemological perspective. Also, by using descriptive-analytical method, an attempt is made to study the issue of distress in Iraqi intellectual system, and to resolve the contradiction on the issue of distress in his poetry divan.

منابع و مأخذ:

 

قرآن کریم. 1376. ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، چ3، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
 ابن‌عربى، محیى­الدین. ‏بی‌تا.  الفتوحات‌المکیة، (4جلدی)، ج2، چ1بیروت: دارالصادر.
ــــــــــــــــــــ. 1384.  فتوحات مکّیه (17جلدی)، ج7، ترجمۀ محمد خواجوی، چ2، تهران: مولی.
 اسفراینی‌، نورالدین‌ عبدالرحمن.‌ 1383.  کاشف‌الاسرار، به‌ اهتمام‌ هرمان‌ لندن‌، چ2، تهران‌: دانشگاه تهران.

اسفندیار، سبیکه. 1389. «عنصر غالب‌ "درد" در مصیبت‌ نامه‌»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، س 3. ش 4. پ 10. صص: 207-228.

 انصارى‏، خواجه عبدالله. 1382. مناجات‌نامه، تصحیح محمد حماصیان، چ1‏، کرمان‏: خدمات فرهنگى کرمان.‏
 بقلى شیرازى‏، روزبهان. 1426ق. مشرب‌الارواح‏، تصحیح عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى، چ1‏، بیروت‏: دارالکتب‌العلمیة.
ـــــــــــــــــــــ. 1393. مقامات عارفان (ترجمۀ مشرب‌الأرواح)، ترجمه و شرح قاسم میرآخوری، چ1، تهران: فهرست.
پاینده، ابوالقاسم. 1382.  نهج‌الفصاحه، چ4، تهران: دنیای دانش.

جهان‌بخت لیلی، امید و کریمی‌فرد، غلامرضا  .1396. «مطالعه تطبیقی درون‌مایه‌های غزل شریف رضی و فخرالدین عراقی»، کاوشنامۀ ادبیات تطبیقی، د 7. ش 26. صص: 21-41.

  دهخدا، علی‌اکبر. 1377.  لغت‌نامه، (16جلدی)، ج6، چ2، تهران: دانشگاه تهران و روزنه.
 رازى، محمدبن ابوبکر. 1422 ق. حدائق‌الحقائق، تصحیح سعید عبدالفتّاح، چ1، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
 راوندى، قطب‌الدین. 1407 ق‏.  الدعوات(سلوةالحزین)‏، چ1‏، قم‏: مدرسه امام مهدى.
 زرین‌کوب‌، عبدالحسین.‌ 1379.  صدای‌ بال‌ سیمرغ، چ2، تهران‌: سخن‌.
 زمانی‌، کریم‌. 1388.  میناگر عشق‌، چ7، تهران‌: نی‌.
 سجادی‌، سید جعفر. 1386.  فرهنگ‌ اصطلاحت‌ و تعبیرات‌ عرفانی‌، چ8، تهران‌: طهوری‌.
 سرّاج‌طوسی، ابونصر. 1388.  اللّمع فی التصوّف، تصحیح رینولد نیکلسون، ترجمۀ مهدی محبّتی، چ2، تهران: اساطیر.
سلمی، عبدالرحمان. 1424 ق.  طبقات‌الصوفیة، تصحیح مصطفى عبدالقادر عطا، چ2، بیروت: دارالکتب‌العلمیة.
 ــــــــــــــــــ.  1385.  نخستین زنان صوفى ، ترجمۀ مریم حسینى ، چ1، تهران: علم.
ـــــــــــــــــــ. 1426 ق.  المقدمة فی‌التصوّف، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلی، چ1، بیروت: دارالکتبالعلمیة.
 شفیعی‌ کدکنی‌، محمدرضا. 1380. زبور فارسی‌، چ2، تهران‌: آگاه‌.

شهبازی، ایرج. 1386. «رنج‌ از نگاه‌ مولانا»، پژوهش‌نامۀ ادب حماسی، د 3. ش پ 4. صص: 167-186.

طباطبایى، محمد حسین. 1371.  المیزان فى تفسیر القرآن، (20جلدی)، ج9، چ2، قم: اسماعیلیان.

عراقی‌، فخرالدین ابراهیم. 1384الف‌. دیوان‌ عراقی، چ2، تهران‌: نشر علم‌.
ـــــــــــــــــــــــ. 1384ب‌.  لمعات‌، تصحیح‌ محمد خواجوی‌، چ3م، تهران‌: مولی.

عطارنیشابوری‌، فریدالدین‌محمد.‌ 1383. تذکرۀالاولیاء، تصحیح‌ رینولد نیکلسون، چ2، تهران: اساطیر..

ــــــــــــــــــــــــــــــ. 1385.  منطق‌الطیر، تصحیح سیدصادق گوهرین، چ23، تهران: علمی‌فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. 1386‌.  مصیبت‌نامه‌، تصحیح‌ و تعلقیات‌ محمدرضا شفیعی‌کدکنی‌، تهران‌: سخن‌

غزالى‏، ابوحامد محمد. 1383. کیمیاى سعادت‏، تصحیح حسین خدیوجم‏، (2جلدی)، ج2، چ11، تهران‏: علمى و فرهنگى.

غزالی‌، احمد. 1385. سوانح‌ فی‌العشق‌، به‌ کوشش‌ احمد افشار، چ3‌، تهران‌: منوچهری‌.
فروزانفر، بدیع‌الزمان.‌ 1386.  شرح‌ مثنوی‌ شریف‌، (3جلدی)، ج1،  چ12، تهران: زوار.‌
قشیری، ابوالقاسم. 1385. رسالۀ قشیری، ترجمۀ حسن بن احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ9، تهران: علمی فرهنگی.

مستملى بخارى‏، اسماعیل. 1363. شرح‌التعرف لمذهب‌التصوف‏، تصحیح محمد روشن‏، (5جلدی)، ج5، چ 1‏، تهران‏: اساطیر.

میبدى، ابوالفضل رشیدالدین. 1371. کشف‌الأسرار و عدةالأبرار، (10جلدی)، ج5، تصحیح علی اصغر حکمت، چ5، تهران: امیرکبیر.
 مینوى‏، مجتبى. 1363.  احوال و اقوال خرقانى‏، چ3، تهران‏: طهورى.

نیک‌روز، یوسف. 1387.«بررسی‌ مفهوم‌ درد در شعر عطار»، کاوش‌نامۀ زبان و ادب فارسی، س 9، ش 17: 209-247.

نیّری، محمدیوسف و اسکندری، مژگان. 1396. «مؤلّفه‌های فکری فخرالدین ابراهیم عراقی در غزلیات وی»، عرفان اسلامی، د 14. ش 53. صص: 13-33.

یوسف‌ثانی، سیدمحمود و موسوی، سیدیحیی. 1396. «پارادکس سازش و ستیز با درد در تصوّف»، پژوهش‌نامۀ عرفان. س9،. ش 17. صص: 232-253.

 

Holy Quran.

Ansari, Khājeh Abdollah. (2003/1382SH). Monājāt-nāmeh. Ed. by mohammad Hamaseyan, 1^st ed. Kerman: Xxadamāt-e Farhangī.

Attar Neyshabouri, Faridoddin. (2004/1383SH). Tazkeratol owlīya. Ed. by Nicholson. 2^nd ed. Tehran: Asatir.

______________________. (2007/1386SH). Mosībat-nāme. Edition and Explanation by Mohammad Reza Shafiei Kadkani. 3^rd ed. Tehran: Sokhan.      

______________________. (2007/1385SH). Manteqo al-teyr. Ed. by Seyyed Sadegh Goharin. 23^th ed. Tehran: Elmi Farhangi.

Baghli Shirazi, Rouzbahan. (2005/1426AH). Mašrab al-arvāh, Ed. by Hosseni-al Shazeli. 1^st ed. Beirut: dār al-kotod Elmiye.

______________________. (2014/1393SH). Maqāmāt-e Ārefān. Tr. by Ghasem Mirakhori. 1^st ed.  Tehran: Fehrest.

Dehkhoda, Aliakbar. (1998/1377SH). Loqat-nāme, 6^th Vol. 2^nd ed. Thran: Tehran University.

Ebn-e 'Arabi, Mohyi al-din. (n.d.). Al-fotūhāt-e Makkīyeh. 2^nd Vol. 1^st ed. beirut: Dār-ol sāder.

_______________________. (2005/1384SH). Fotūhāt-e Makkīyeh. Tr. by Mohammad Khajavi. 7^th Vol. 2^nd ed. Tehran: Mowla.

Esfarayeni, Nour al-din abd al-rahman. (2004/1383SH). Kāšef al- asrār. With the Effort of herman lenden, Tehran: zavvar.

Esfandiar, Sabike. (2019/1398SH.) “Onsor-e Qāleb-e Dard dar Mosībat-nām”. Sabk-ŝenâsī-ye Nazm va Nsr-e Fârsī. Year 3. No. 4. Serial Number 37. PP. 207-228.

Estaji , ebrahim & Majid Farhanizadeh. (2018/1397SH). “Este^’āre-ye Mafhūmī-ye Qam dar Aš^’ār-e Faxreddīne Iraqī”. Še^’r-pažūhī,  Vol. 10. Issue 3 - Serial Number 37, Pages 1-24.

Forouzanfar, Badi' al-zaman (2007/1386 SH). Sharh-e Masnavī-ye harīf. 1^st vol. 12^th ed. Tehran: zavvar.

Ghazzali, Mohammad. (2004/1383SH). Kimiyā-ye S’^,ādat. Ed. by Khadiv jam. 11^th ed. Tehran: Elmi va Farhangi.

Ghazzali, Ahmad. (2006/1385SH). Savāneh fe-al Ešq. With the Effort of Ahmad Afshar. 3^rd ed. Tehran: Manouchehri.

Ghosheyri, Abolqasem. (2006/1385SH). Resāle al- qošeyrīye. Tr. by Hasan ebn-e Ahmad-e Osmani. Ed. by Badiolzaman Forouzanfar. 9^th ed. Tehran: Elmi va  Farhangi.

Iraqi ,Fakhreddin (a). (2005/1384SH). Divᾱn-e kolliyᾱt. Ed. by saeed Nafisi. 4^th ed. Tehran: Sanaei.

------------------------(b). (2005/1384SH). Lam’āt. Ed. by Mmohammad Khajavi. 3^rd ed. Tehran: Mowla.

Jahanbakht Leili, Omid & Gholamreza Karimi Fard. (2017/1396SH). “Motale^’ye Tatbīqī-ye Qazal-e Šarīf Razī va Faxral-dīne Īrâqī”. Kâvoŝ-nâme-ye Adabiyât-e Tatbīqī. Volume 7. No. 26.  Pp. 21-41.

Meybodi, Abolfazl Rashid-e din. (1992/1371SH). Kašf-ol-asrār va 'Oddat-ol-abrār. 5^th Vol^. Ed. by Ali asghar hekmat. 5^thed. Tehran: Amirkabir.

Minovi, Mojtaba. (1983/1363SH). Ahvᾱl va aqvᾱl-e Xarqᾱnī. 3^rded. Tehran: Tahoori.

Mostamli Bokhari, Esmaeil. (1984/1363SH). Šarh al-ta’arrof le mazhab al- tasavvof.  Ed. by Mohammad Rowshan. 5^th vol. 1^st ed. Tehran:Asatir.

Nayyeri, Mohammad Yousef & Mojgan Eskandari. (2018/1397SH). “Mo^’allefehā-ye fekrīye Fakhruddin, Ibrahim Iraqi dar Qazaliyāt-e vey”. Erfān-e Eslâmī. Year 14. No. 53. Pp.13-33.

Nikrouz, Yousef. (2007/1387SH). “Barresī-ye Mafhūm-e Dard dar Še^’r-e Attâr”. Kāvoš-nāme-ye Zabān va Adab-e Fārsī. year 9. No. 17. Pp. 209-247.

Payandeh, Abolqasem. (2003/1382SH). Nahj –al fasāhe. 4^th ed. Tehran: Donyā-ye Dāneš.

Razi, Mohammad ebn-e Aboubakr. (2001/1422AH). Hadāyeq al-haqāteq. Ed. by  saeed abd al-fattah. 1^st ed. Cairo: Maktabeh al Saqāfah al-dīnīye.

Ravandi, Ghotb al-din (1987/1407AH). Da’vāt (selvat al hazīn). 1^st ed. Qom: Madrese-ye Emam Mahdi.

Sajjadi, Seyyed Jafar. (2007/1386SH). Farhang-e Estelāhāt va Ta'birāt-e Erfānī. 8^th ed. Tehran: Tahoori.

Sarraj Tousi, Abounasr. (2009/1388SH). Al-loma’ fī tasavvof . Ed. by Nicholson. Tr. By Mahdi Mohabbati. 2^st ed. Tehran: Asatir.

Shafiei Kadkani, Mohammad Reza. (2001/1380SH).  Zabūr-e Fᾱrsī, 2^nded. Tehran: Agah.

Solami, abd al-rahman. (2003/1424AH). Tabaqāt al sūfīyeh. Ed. by Mostafa abd al-qader Ata. 10^th ed. beirut: Dār al- kotod Elmīye.

-----------------------------. (2006/1385SH). Naxostīn Zanān-e Sūfī, Tr. by Maryam hossseini, 1^sted. Tehran: Elm.

------------------------------. (2005/1426AH). Moqaddameh fī al-tasavvof. Ed. by Asem Ebrahim al-kayyali. 1^st ed. Beirut: Dār al- kotod Elmīye.

Shahbazi, Iraj. (2007/1386SH). “Ranj az Neqâh-e Mowlânâ. Pajūheŝ-nâme-ye Adab-e Hâmâsī. Volume 3. No. 4. Serial Number 4. Pp. 167-186.

Tabatabaei, Mohammad Hossein. (1992/1371SH). Almīzān fī tafsīr al Qorᾱn. 9^th Vol. 2^nd ed. Qom: Esmaeiliyan.

Yousefsani, Seyyed Mahmoud & Seyyed Yahya  Mousavi. (2017/1396SH). “Pārādoks-e Sâzeŝ va Setīz bā Dard dar Tasavvof”. Pajūheŝh-nâme-ye Erfân. Year 9. No. 17. Pp. 232-253.

Zamani, Karim (2009/1388SH). Mīnāgar-e Ešg. 7^th ed. Tehran: Ney.

Zarrinkoob, Abdolhoseyn. (2000/1379SH). Sedā-ye Bāl-e Sīmorq. Tehran: Sokhan.