تحلیل ترامتنیّت حکایت‌های برگزیدة اسرارنامه

محورهای موضوعی : ادبیات عرفانی

زینب رضاپور ^{1 *} , مریم زمانی ²

1 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
2 - دانش‌آموختة کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

تاریخ دریافت : 1401/02/11 تاریخ پذیرش : 1401/06/02 تاریخ انتشار : 1401/07/01

کلید واژه: ژرار ژنت, عطّار نیشابوری, گشتار, اسرارنامه, ترامتنیّت,

چکیده مقاله :

یکی از راه‌های شناخت دقیق متون، بررسی تعامل بین آن‌ها است و ترامتنیّت یکی از رویکردهای خوانش متن است که به روشی نظام‌مند، روابط بین متون را نشان می‌دهد. بیشتر حکایت‌های اسرارنامه، ریشه در آثار پیش از آن دارد ولی شیوۀ تغییر و بازتولید آن‌ بسیار سنجیده و هدف‌مند بوده است. در این پژوهش به روش تحلیلی- تطبیقی بر اساس نظریة ترامتنیّت ژرار ژنت، به بررسی میزان و چگونگی ارتباط اسرارنامه با زیرمتن‌های آن پرداخته‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بهره‌گیری عطّار از زیرمتن‌ها به شکل ارتباط بینامتنی از نوع صریح و ضمنی و به منظور اعتباربخشی به روایت و تأیید مطلب صورت گرفته است. بیش‌ترین نوع رابطۀ ترامتنی اسرارنامه با زیرمتن‌های آن، از نوع زبرمتنی و از نوع همان‌گونگی و تراگونگی به روش گشتار کمّی و کاربردی است . فرایندهایی چون گشتار انگیزه، گشتار ارزش، گشتار کیفی، فزون‌سازی، انبساط، برش و تلخیص متن سبب تغییر گفتمان حکایات، برجسته‌کردن مطلب، افزودن عناصر داستانی و خارج کردن متن از حالت گزارشی به گونة روایی، ارزش‌کاهی یا ارزش‌گذاری شخصیّت‌های حکایات و متناسب‌کردن اهداف در روایت عطّار شده‌ است. فرامتنیّت در اسرارنامه از نوع تفسیری است و در تبیین دیدگاه‌های عرفانی عطّار، بسط بن‌مایه و نمادین کردن حکایاتی که در مآخذ اسرارنامه به صورت سطحی و تک‌ معنا نقل‌شده‌اند، موثّر بوده‌ است.

چکیده انگلیسی:

Examining the interaction between texts is one of the ways to know texts accurately; hypertextuality is an approach to text reading that shows relationships between texts in a systematic way. Most of the anecdotes of Asrar Nama (composed by Attār of Nishapur) have their roots in previous works, but they have been changed and reproduced in this book very thoughtfully and purposefully. By using analytical-comparative method and based on Gérard Genette’s theory of hypertextuality, the present article attempts to investigate the relationship between the Asrar Nama and its subtexts. The findings of the research show that Attar uses subtexts in the form of explicit and implicit intertextual relationship in order to validate the narrative and confirm the content. The most type of hypertextual relationship between Asrar Nama and its subtexts is trigonomy or homogeneity in a quantitative transformation and pragmatic transformation methods. Processes such as transformation of motivation, transformation of value, qualitative transformation, amplification, expansion, cutting and summarizing the text lead to change the discourse of the stories, to highlight the content, to add fictional elements, to turn the text from a report mode into a narrative mode, to devalue or value the characters of the anecdotes and to adjust the goals in the Attār's narration. Hypertextuality in Asrar Nama is interpretive; it has played an effective role in explaining Attar's mystical views, expanding the themes, and symbolizing the anecdotes that are monosemantically and superficially narrated in the sources of Asrar Nama. 

منابع و مأخذ:

آلن، گراهام. 1385. بینامتنیّت. ترجمۀ پیام یزدان‌جو. تهران: مرکز.

احمدی، بابک. 1384. ساختار و تأویل متن. تهران: مرکز.

اسماعیلی، اصغر. 1394. «تأثیر اسرارنامۀ عطّار بر گلشن ‌راز شبستری بر اساس نظریۀ بینامتنیّت». مطالعات عرفانی.  ش21. صص34ـ5.

ایرانمنش، زهرا. 1400. «بررسی طرح‌واره‌ها در کشف‌المحجوب و تذکرةالاولیای عطار نیشابوری». ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش64. صص78ـ69.  

بامشکی، سمیرا. 1393. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

پارسانسب، محمّد. 1394. جستارهایی در قصّه‌شناسی. تهران: چشمه.

پرین، لارنس. 1387. تأمّلی دیگر در باب داستان. ترجمة محسن سلیمانی. تهران: سورة مهر.

پورنامداریان، تقی. 1377. «ابوسعید ابوالخیر از نگاه عطّار». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. ش20. صص5-28.

پورنامداریان، تقی و سمیرا بامشکی. 1388. «مقایسة داستان‌های مشترک مثنوی و منطق‌الطیر با رویکرد روایت‌شناسی ساخت‌گرا». جستارهای نوین ادبی. ش2. صص1-26.

پیرحیاتی، زهرا و علی حیدری. 1400. «بررسی تذکرة‌الاولیاء و مثنوی‌های عطّار بر اساس نظریۀ بیش‌متنیت ژرار ژنت».  پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). ش1. صص18ـ1.

تاج‌بخش، پروین و صادق، آمنه. 1394. «شگردهای طنزساز در اسرارنامه». پژوهش‌های ادبی و بلاغی. ش3. صص58ـ37. 

جلیلی، رضا و پروین‌دخت مشهور. 1397. «تحلیل حکایات اسرارنامه بر پایۀ نظریۀ کانون روایت (درونی و بیرونی) ژنت». مطالعات انتقادی ادبیات. ش8. صص17ـ1.  

چهری، طاهره، غلامرضا سالمیان و سهیل یاری. 1392. «تحلیل تقابل‌ها و تضادهای واژگانی در شعر سنایی». پژوهش‌های ادب عرفانی(گوهر گویا). ش2. صص158ـ141.

حسن‌زادة نیری، محمد‌حسن و گلسا خیراندیش. 1400. «بینامتنیّت در مثنوی‌های عطّار نیشابوری با حدیقۀ سنایی». متن‌پژوهی ادبی. ش9. صص134ـ113.  

حسنی، مسعود و فرهاد درودگریان. 1401. «بازنمایی گذار عرفانی ابوسعید ابوالخیر در چارچوب نظریة مناسک‌گذار».  ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش66. صص154ـ123. 

خدادادی، فضل‌الله و رضا سمیع‌زاده. 1398. «ساختار چندگانۀ روایت در اسرارنامۀ عطّار». مطالعات عرفانی. ش30. صص102ـ81. 

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1395. «تقابل‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. ش81. صص221ـ201.      

روضاتیان، مریم و فاطمه‌‌السادات مدنی. 1396. «بررسی بینامتنی حکایات مشترک تذکرة‌االاولیاء و منطق‌الطیر عطّار نیشابوری». ادب فارسی. ش1. صص112ـ95. 

صافی، حامد، مهدخت پورخالقی، فرزاد قائمی و سمیرا بامشکی. 1395. «بررسی داستان کیومرث در شاهنامه و تواریخ عربی متأثر از سیرالملوک‌ها بر اساس فزون‌متنیّت ژرار ژنت». متن‌شناسی ادب فارسی. ش29. صص34ـ17.

صنعتی‌نیا، فاطمه. 1369. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی‌های عطّار نیشابوری. چ1. تهران: زوار.

عرب یوسف‌آبادی، فائزه و زهرا اختیاری و جواد مرتضایی و سمیرا بامشکی. 1392. «ترامتنیّت در مقامات حمیدی». پژوهش‌های ادبیّات تطبیقی. ش1. صص139ـ121.

عطّار نیشابوری، فریدالدین. 1392. اسرارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1383. منطق‌الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. تهران: سخن.

فاطمی، مرضیه‌سادات. 1386. «تحلیل ساختاری و محتوایی حکایت‌های اسرارنامة عطار». پایان‌نامة کارشناسی ارشد. دانشگاه قم.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1340.  شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فرید‌الدین عطار. تهران: دهخدا.

قاسمی‌فرد، حسین و سید حسین سیدی. 1397. «بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطّار نیشابوری». تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی. ش10. صص66ـ44.

کِنی، دبیلو. 1380. چگونه ادبیات داستانی را تحلیل کنیم؟. ترجمة مهرداد ترابی و محمد حنیف. تهران: زیبا.

مایر، فریتس. 1378. ابوسعید ابوالخیر: حقیقت و افسانه. ترجمة مهرآفاق بایبوردی. زیر نظر نصرالله پورجوادی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مکاریک، ایرنا ریما. 1385. دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمّد نبوی. تهران: آگه

میبدی، رشیدالدین ابوالفضل. 1382. کشف‌الأسرار و عدة‌الأبرار. به کوشش علی‌اصغر حکمت. ج2. تهران: ابن‌سینا.

نامورمطلق، بهمن. 1391. بینامتنیّت: از ساختارگرایی تا پسامدرنیسم. تهران: سخن.

ـــــــــــــــــــــــــ . 1386. «ترامتنیّت مطالعۀ روابط یک متن با دیگر متن‌ها». پژوهش‌نامۀ علوم انسانی. ش56. صص98ـ 83.           

ـــــــــــــــــــــــــ . 1391. «گونه‌شناسی بیش‌متنی». فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی. ش38. صص152ـ139.   

نصر اصفهانی، محمدرضا و مرضیه‌السادات فاطمی. 1390. «بررسی روایت‌شناسی حکایت‌های اسرارنامۀ عطّار». کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی. ش23. صص134ـ113. 

نیشابوری، ابواسحاق. 1382. قصص‌الأنبیاء. به اهتمام حبیب یغمایی. تهران: علمی و فرهنگی.

 

English Sources

Genette, G. 1997. Palmpsests: Literature in Second Degree.Trans: Channa Newman and Calude Doubinsky. Lincoln: University of Nebraska Press.

 

Ahmadī, Bābak. (2005/1384SH). Sāxtār va Ta’vīle Matn. Tehrān: Markaz.

Allen, Graham. (2006/1385SH). Beynā-matnīyat. (‎Intertextuality). Tr. by Peymān Yazdān-jū. Tehrān: Markaz.

Arab Yūsef  Ābādī, Fā’eze and Zahrā Extīyārī and Javād Mortezāyī & Samīrā Bāmeškī. (2013/1392SH). “Tarā-matnīyat dar Maqāmāte Hamidī”. journal of Language and comparative Literature. No. 1. Pp. 121-139.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2013/1392SH). Asrār-nāmeh. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Attār Neyšābūrī, Farīdo al-ddīn. (2004/1383SH). Manteqo al-tteyr. Ed. by Mohammad-rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Bāmeškī, Samīrā. (2014/1393SH). Revāyat-šenāsī-ye Dāstānha-ye Masnavī. Tehrān: Hermes.

Čehrī, Tāhereh and Qolām-rezā Sālemīyān & Soheyl Yārī. (2013/1392SH). “Tahlīle Tāqābolhā va Tazādhā-ye Vāžegānī dar Še’re Sanāyī”. Researches on Mystical Literature (gowhar-guya). No. 2. Pp. 141-158.

Esmā’īlī, Asqar. (2015/1394SH). “Ta’sīre Asrār-nāmeh-ye Attār bar Golšane Rāze Šabestarī bar Asāse Nazarīye-ye Beynā-matnīyat”. Mysticism Studies. No. 21. Pp. 5-34.

Fātemī, Marzīyeh Sādāt. (2007/1386SH). “Tahlīle Sāxtārī va Mohtavāyī-ye Hakāyathā-ye Asrār-nāmeh-ye Attār”. MA Thesis. University of Qom.

Forūzān-far, Badī’o al-zamān. (1961/1340SH). Šarhe Ahvāl va Naqd va Tahlīle Āsāre Šeyx Farīdo al-ddīn Attār Neyšābūrī. Tehrān: Deh-xodā.

Hasan-zāde Nayyerī, Mohammad-hasan and Golsā Xeyr-andīš. (2021/1400SH).  “Baynā-matnīyat dar Masnavīhā-ye Attāre Neyšābūrī bā Hadīqe-ye Sanāyī”. Literary Text Research. No. 9. Pp. 113-134.

Hasanī, Mas’ūd and Farhād Dorūd-garīyān. (2022/1401SH). “Bāz-namāyī-ye Gozāre Erfānī-ye Abū Sa’īd Abo al–xeyr dar Čārčūbe Nazarīye-ye Manāseke Gozār”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 66. Pp. 123-154.

Īrān-maneš, Zahrā. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Tarh-vārehā dar Kašfo al-mahjūb va Tazkerato al-owlīyā-ye Attāre Neyšabūrī”. Quarterly Journal of Mytho- Mystic Literature. Islamic Azad University- South Tehran Branch. No. 64. Pp. 69-78.

Jalīlī, Rezā and Parvīn-doxt Mašhūr. (2018/1397SH). “Tahlīle Hekāyāte Asrār-nāmeh bar Pāye-ye  Nazarīye-ye Kānūne Revāyat (Darūnī va Bīrūnī) Genette”. Critical studies of Literature. No. 8. Pp. 1-17.

‎Kenney, William Patrick. (2001/1385SH). Čegūne Adabīyāte Dāstānī rā Tahlīl Konīm? (How  to Analyze Fiction?). Tr. by Mehr-dād Torābī and Mohammad Hanīf. Tehrān: Zībā

‎ Makaryk, Irena Rima. (2009/1385SH). Dāneš-nāme-ye Nazarīyehā-ye Adabī-ye Mo’āser (Encyclopedia of contemporary literary theory: approaches, scholars, terms). Tr. by Mehrān Mohājer and Mohammad Nabavī. Tahrān: Āgāh.

Meier, Fritz. (1999/1378SH). Abū Sa’īd Abo al-xeyr: Haqīqat va Afsāne (wirklichkeit und Legende/‎AbuSaid-i Abul-Hayr). Tr. by Mehr-āfāqe Bāy-būrdī. Advisor: Nasro al-llāh Pūr-javādī. Tehrān: Markaze Našre Dāneš-gāhī.

Meybodī, Rašīdo al-ddīn Abo al-fazl. (2003/1382SH).  Kašfo al-asrār va Oddato al-abrār. With the Effort of Alī-asqar Hekmat. 2^nd Vol. Tahrān: Ebne Sīnā.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2013/1391SH). Beynā-matnīyat az Sāxtār-garāyī tā Pasā-modernīsm. Tehrān:  Soxan. 

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2013/1391SH). “Gūne Šenāsī-ye Bīš-matnī”. Journal of Literary Resarch. No. 38. Pp. 139-152.

Nāmvar Motlaq, Bahman. (2007/1386SH). “Tarā-matnīyat Motāle’e-ye Ravābete Yek Matn bā Dīgar  Matnhā”. Research Journal of Human Sciences. No. 56. Pp. 83-98.

Nasre Esfahānī, Mohammad-rezā and Marzīyeh al-sādāt Fātemī. (2011/1390SH). “Barrasī-ye Ravāyāt-šenāsī-ye Hekāyathā-ye Asrār-nāme-ye Attār”. Persian language and literature exploration magazine. No. 23. Pp. 113-134.

Neyšābūrī, Abū Eshāq. (2003/1382SH). Qessaso al-anbīyā. With the Effort of Habīb Yaqmāyī. Tahrān: Elmī va Farhangī.

Pārsā-nasab, Mohammad. (2015/1394SH). Jastārhā-yī dar Qesse-šenāsī. Tehrān: Češmeh.

Perrine, Laurence. (2008/1387SH). Ta’ammolī Dīgar dar Bābe Dāstān (Story and Strocture). Tr. by Mohsen Soleymānī. Tehrān: Sūre Mehr.

Pīr-hayātī, Zahrā and Alī Heydarī. (2021/1400SH). “Barrasī-ye Tazkerato al-owlīyā va Masnavīhā-ye Attār bar Asāse Nazarīye-ye Bīš-matnīyate Gérard Genette”. Mystical Literature Research Journal (Gohar Goya). No.1. Pp. 1-18.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī. (1998/1377SH). “Abū Sa’īd Abo al-xeyr az Negāhe Attār”. Journal of Faculty of Literature and Human Sciences, Tarbiat Moalem University. No. 20. Pp. 5-28.

Pūr-nāmdārīyān, Taqī  and Bāmeškī, Samīrā. (2009/1388SH). “Moqāyese-ye Dāstānhā-ye Moštarake Masnavī va Manteqo al-tteyr bā Rūy-karde Revāyat-šenāsī-ye Sāxt-garā”. Magazine of new literary essays. No. 2. Pp. 1-26.

Qāsemī-fard, Hoseyn and Seyyed Hoseyn Seyyedī. (2018/1397SH). “Barrasī va Tahlīle Kār-kardhā-ye Axlāqī-ye Tamsīl dar Asrār-nāme-ye Attār Neyšābūrī”. Jornal of Reserch Allegory in persian Language  and Literature. No. 10. Pp. 44-66.

Rowhānī, Mas’ūd and Mohammad Enāyatī Qādī-kalāyī. (2016/1395SH). “Taqābolhā-ye Dogāne dar Qazalīyāte Attāre Neyšabūrī”. Half-Yearly Persian Language and Literature. No. 81. Pp. 201-221.

Rowzātīyān, Maryam and Fāteme Sādāt Madanī. (2017/1396SH). “Barrasī-ye Beynā-matnī-ye Hekāyāte Moštarake Tazkerato al-owlīyā va Manteqo al-teyre Attār Nayšābūrī”. Persian literature magazine. No. 1. Pp. 95-112.

Sāfī, Hāmed and Mah-doxt Pūr-xāleqī and Farzād Qā’emī & Samīrā Bāmeškī. (2016/1395SH).”Barrasī-ye Dāstāne Kīyūmars dar Šāhnāme va Tavārīxe Arabī-ye Mota’aser az Seyaro al-molūkhā bar Asāse Fozūn-matnīyat Gérard Genette”. Journal of Persian Literature Textology. No. 29. Pp. 17-34.

San’atī-nīyā, Fātemeh. (1990/1369SH). Ma’āxeze Qessas va Tamsīlāte Masnavīhā-ye Attāre Nayšabūrī. 1^st ed. Tehrān: Zavvār.

Tāj-baxš, Parvīn and Sādeq, Āmene. (2015/1394SH). ”Šeqerdhā-ye Tanz-sāz dar Asrār-nāmeh”. Journal of literary and rhetorical research. No. 3. Pp. 37-58.

Xodā-dādī, Fazlo al-llāh and Rezā Samī’-zādeh. (2019/1398SH). “Sāxtāre Čand-gāne-ye Revāyat dar  Asrār-nāme-ye Attār”. Mysticism studies. No. 30. Pp. 81-102.