بررسی و تحلیل جایگاه زهد در اندیشۀ مولوی

محورهای موضوعی : اسطوره

رضا رفایی قدیمی مشهد ¹ , غلام حسین غلام حسین‌زاده ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

تاریخ دریافت : 1397/06/05 تاریخ پذیرش : 1397/06/05 تاریخ انتشار : 1397/06/01

کلید واژه: عرفان, مولوی, عارف, زهد, قلندر,

چکیده مقاله :

زهد به ‌عنوان یکی از عوامل اصلی شکل‌ دهندۀ تصوف، از مباحث مهم و مورد توجه صوفیه است که در متون عرفانی از آن سخن به میان آمده است. در این پژوهش دیدگاه‌های مولانا جلال‌الدین محمد بلخی دربارۀ زهد بررسی شده است. مولانا تلقیات متفاوتی نسبت به زهد داشته و از منظرهای گوناگون به این مقوله نگریسته است. هدف پژوهش پاسخ به تبیین تلقیّات متفاوت مولانا در باب زهد و چرایی نگاه‌های متفاوت از سوی او است. نگارندگان برای نیل به این هدف، واژه‌های زهد و زاهد را در آثار منثور و منظوم مولانا بررسی و تحلیل کرده‌اند و تلاش می‌کنند جایگاه ارزشی زهد و کارکردهای آن را در هر یک از این دو دسته از آثار نمایان و دلیل یکسان نبودن نگاه مولانا به زهد را تبیین نمایند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا از سه منظر فقیه، عارف و قلندر به زهد نگریسته است. از منظر نخست، زهد جایگاه والایی دارد و از دو منظر دیگر، امری کم ارزش است. به‌ نظر می‌رسد میزان فردیت متفاوت مولانا در آثار مختلف، عامل ارزش‌گذاری متفاوت او در مورد زهد است.

چکیده انگلیسی:

Asceticism, as one of the main factors shaping Sufism, is an important topic for Sufis and has been spoken about it in the most mystical texts. In this research, Jalal al-Din Rumi's views about asceticism have been discussed. The present research claims that Rumi has different views about asceticism and he has looked at it from various perspectives. The aim of the article is to explain different perspectives of Rumi about asceticism and to answer this question why Rumi had different views on asceticism. In order to achieve the purposes of the research, the terms of asceticism (zohd) and ascetic (zahid) in the prose and verse texts of Rumi are analyzed and is tried to examine the position of asceticism and its functions in these texts; also Rumi's different views on asceticism are explained. The results show that Rumi has looked at asceticism from the perspectives of jurisconsults, mystics and qalandars (wandering darvishs and Bohemians). From the perspective of the jurisconsults, asceticism has a high value, but from two others it is worthless. It seems that the degree of individuality expressed in his various works is the reason of his different valuation of asceticism.

منابع و مأخذ:

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه .1365. ترجمۀ علی نقی فیض‌الاسلام. تهران: آفتاب.

پورنامداریان، تقی .1384. در سایۀ آفتاب: شعر فارسی و ساخت‌شکنی در شعر مولوی. چ2. تهران: سخن.

جعفری، محمدتقی .1357. مولوی و جهان‌بینی‌ها در مکتب‌های شرق و غرب. تهران: بعثت.

دشتی، علی .1382. سیری در دیوان شمس. چاپ دوم. تهران: انتشارات قلم آشنا.

دهخدا، علی‌اکبر .1339. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و سیّدجعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد .۱۳۸۷. معجم مفردات الفاظ قرآن. ترجمۀ حسین خداپرست. قم: نوید اسلام.

زرّین‌کوب، عبدالحسین .1392. ارزش میراث صوفیه. چ16. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــــ . 1373. بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی. چ5. تهران: علمی.

ــــــــــــــــــــ . 1390. سر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. چ13. تهران: علمی.

ـــــــــــــــــــ . 1393. جست‌وجو در تصوف ایران. چ13. تهران: امیرکبیر.

سجادی، سیّدجعفر. 1393. فرهنگ اصطلاحات و تعابیر عرفانی. چ10. تهران: طهوری.

سعدی، مصلح‌بن عبدالله. 1363. بوستان. شرح و توضیح از محمد خزائلی. تهران: جاویدان.

ــــــــــــــــــــــ . 1385. کلیات سعدی. به تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: هرمس.

سیّدترابی محمود آباد، سیّدحسن و احمد ذاکری. 1389. «زمینه‌های زهد و تصوف در اندیشة حسن بصری». عرفان اسلامی (ادیان و عرفان). س7. ش25. صص232-207.

شرتونی، سعید. 1392. اقرب‌الموارد فی فصح العربیۀ و الشوارد. چ3. تهران: اسوه.

شفیعی کدکنی، محمدرضا .1387. قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی. چ3. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1363. تذکرةالاولیا. به تصحیح دکتر محمد استعلامی. چ14. تهران: زوار.

قشیری، عبدالکریم‌بن هوازن. 1393. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ حسن‎بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ11. تهران: علمی و فرهنگی.

کاشانی، محمود. 1389. مصباح‌الهدایة و مفتاح‌الکفایة. تصحیح جلال‌الدین همایی. چ10. تهران: هما.

محسنی‌‌نیا، ناصر و عاطفه امیری‌فر. 1392. «زهد فلاطون خم‌نشین در مضمون‌سازی صائب تبریزی». پژوهش‌نامة ادبیات تعلیمی (پژوهش‌نامه زبان و ادبیات فارسی). س5. ش18. صص144-123.

مسبوق، سیّدمهدی و کبری الوار و علی عزیزی. 1392. «سیری در مضامین و معانی زهد در اشعار سنایی غزنوی و ابو اسحاق البیری». پژوهش‌های ادبیات تطبیقی. س1. ش2. صص114-113.

مصطفی، ابراهیم و محمد علی النجّار و احمد حسن الزّیات و حامد عبدالقادر. 1425ه.ق. المعجم‌الوسیط.1425ق. استانبول: دارالدعوة.

مولوی، جلال‌الدین محمد‌بن محمد. 1390. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد ا.نیکلسون. چ5. تهران: هرمس.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. فیه‌ما‌فیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ5. تهران: نگاه.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ . 1315. مجالس سبعه. به اهتمام فریدون نافذ اوزلوق. استانبول: بی‌نا.

ــــــــــــــــــــــــــــــ . 1376. کلیات شمس. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

نیکلسون، رینولد آلن. 1372. تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. چ2. تهران: سخن.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1393. کشف‌المحجوب. تصحیح محمود عابدی. چ9. تهران: سروش.

یاحقی، محمد جعفر. 1387. «طلیعه شعر زهد در زبان فارسی». نامة فرهنگستان. س10. ش2. صص43-25.

 

 

References

Holy Quran.

Nahj Al-Balāqe.

Attār Neyšābūrī, Frīd al-dīn Mohammad. (1984/1363 SH). Tazkerat al- owlīya. Ed. by Mohammad Estelāmī. Tehrān: Zavvār.

Daštī, Alī. (2003/1382 SH). Seyrī dar dīvān-e šams. Tehrān: Qalam-e Āšenā.

Dehxodā, Alī Akbar. (1960/1339SH). Loqat- nāme. Tehrān: University of Tehran Publication.

Hojvīrī, Abolhasan. (2014/1393SH). Kašf al-mahjūb. ed. by Mahmūd Ābedī. 9^th ed. Tehrān: Sorūš.

Ja’farī, Mohammad Taqī. (1978/1357SH). Mowlavī va jahānbīnī-hā dar maktab-hā-ye šarq va qarb. Tehrān: Be’sat.

Kāšānī, Mahmūd. (2010/1389 SH). Mesbāh al-hedāye. ed. by Jalāl al-dīn Homāyī. Tehrān: Homā.

Masbūq, Seyyed Mahdī et al. (2013/1392SH). “Masīrī dar mazāmīn va ma’ānī-ye zohd dar aš’ār-e sanā’ī-ye qaznavī va abū eshāq al-bīrī”. Pažūheš-hā-ye Adabiyāt-e Tatbīqī. 1^st Year. No. 2.

Mohsenī niyā, Nāser & Ātefe Amīrī. (2013/1392SH). “Zohd-e felātūn-e xom-nešīn dar mazmūn-sāzī-ye sā’eb-e tabrīzī”. Pažūheš-nāme-ye Adabiyāt-e Ta’līmī. 5^th Year. No. 18. Pp. 123-144.

Mostafā, Ebrāhīm and et al. (2004/1425AH). Al- Mo'jam al-vasīt.  Istanbul: Dar al-da’vat.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (2015/1394 SH). Fih-e mā fīh. Ed. by Badī’ al-zamān Forūzānfar. 5^th ed.  Tehrān: Negāh.

___________________________. (2011/1390SH). Masnavī-ye Ma’navī. ed. by R. A. Nicholson. 5^th ed.   Tehrān: Hermes.

___________________________.  (1936/1315SH). Majāles-e sab'e. ed. by F.N. Ūzlūq. Istanbul.

___________________________.  (1997/ 1376SH). Koliyāt-e šams. Badī’ al-zamān Forūzānfar. Tehrān: Amīrkabīr.

Nicholson. R. A. (1993/1372SH). Tassavof-e eslāmī va rābete-ye ensān va xodā (The Idea of personality in sufism). Tr. by Mohammad Rezā Šafī’ī Kadkanī. Tehrān: Soxan.

Pūrnāmdāriyān, Taqī. (2005/1384SH). Dar sāye- ye āftāb. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Qošeyrī, Abdolkarīm. (2014/1393SH). Resāle-ye qošeyrī-ye. ed.

Badī’ al-zamān Forūzānfar. 11^th ed.  Tehrān: Elmī Va Farhangī.

Raqeb-e Esfahanī, Hossein ebn-e Mohammad. (2008/1387SH). Mo'jam- e mofradāt-e alfāz-e qor’ān. Tr. by Hossein Xodāparast. Qom: navid-e Eslām.

Sajjādī, Seyyed Ja’far. (2014/1393SH).  Farhang-e estelāhāt-e erfānī. 10^th ed.   Tehrān: Tahūrī.

Sa’dī. Mosleh ebn-e  Abdollāh. (1984/1363SH). Būstān. ed. by Mohammad Xazā’lī. Tehrān: Javīdān.

_________________________. (2006/1385SH). Koliyāt. ed. by Mohammad Alī Forūqī.Tehrān: Hermes.

Seyyed Torābī Mahmūd Ābādī, Seyyed Hasan & Ahmad Zākerī. (2010/1389SH). “ Zamīne-hā-ye zohd va tasavvof dar andīše-ye hasan basrī”. Erfān-e Eslāmī. 7^th  Year. No. 25. Pp. 207-232.

Šafī’ī Kadkanī, Mohammad Rezā. (2008/1387SH). QalandarīYe dar tārīx. 3^rd ed.    Tehrān: Soxan.

Šartūnī, sa’īd. (2013/1392SH). Aqrab al-mavāred. 3^rd ed. Tehrān: Osve.

Yāhaqī, Mohammad Ja’far. (2008/1387SH). “Talī’e-ye še’r dar zabān-e fārsī”. Nāme-ye Farhangestān. 10^th Year. No. 2. Pp. 25-43.

 Zarrīnkūb, Abdolhossein. (2013/1392SH). Arzeš-e mīrās-e sūfīye. 16^th ed.  Tehrān: Amīrkabīr.

____________________.(1994/ 1373SH). Bahr dar kūze. 5^th ed. Tehrān: Elmī.

____________________. (2011/1390SH). Serr-e ney. 5^th ed. Tehrān: Elmī.

____________________. (2014/ 1393SH). Jostojū dar tasavvof-e īrān. 13^th ed.  Tehrān: Amīrkabīr.