انسان در جهان‌بینی شمس تبریزی

محورهای موضوعی : اسطوره

سونیا فرهنگ فرهی ¹ , سهیلا موسوی سیرجانی ²

1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب
2 - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

تاریخ دریافت : 1396/06/27 تاریخ پذیرش : 1396/06/27 تاریخ انتشار : 1396/06/01

کلید واژه: انسان, عرفان, شمس تبریزی, جهان‌بینی, مقالات شمس,

چکیده مقاله :

جهان‌بینی فردی یا گروهی، به طور کلی، مجموعه نگرش‌های فرد یا گروهی خاص، در باب جهان هستی، خالق هستی و انسان را در بر می‌گیرد. اهمیت بررسی جهان‌بینی از آنجا سرچشمه می‌گیرد که اعمال انسان‌ها بر اساس جهان‌بینی آنها صورت می‌پذیرد. در سخنان باقی مانده از شمس تبریزی در مقالات، نکته‌ها و موضوع‌های فراوانی بیان شده است که با بررسی دقیق آنها می‌توان جهان‌بینی شمس تبریزی را دریافت. هدف این مقاله تبیین نگرش شمس در باب انسان - به عنوان یکی از مبانی شناخت جهان‌بینی وی- است. به منظور حصول نتیجه‌ای استوار و دقیق، در این پژوهش، همۀ مطالب وسخنان شمس تبریزی در کتابِ مقالات، مورد بررسی قرار گرفته و استدلال‌ها و شواهد مبتنی بر مجموعه سخنان وی است. با توجه به آنکه عارفان، اغلب به انسان، در سه ساحت انسان و خویشتن، انسان و خدا، و انسان و همنوعان توجه می‌کنند، مباحث این پژوهش نیز، غالب سخنان مهم شمس را در سه زمینۀ فوق در بر می‌گیرد. در این مقاله، مقام و جایگاه برجستۀ انسان در نگاه این عارف ـ که براساس نگرش وحدت وجودی وی بوده است ـ و توجه جدّی و مسئولانه شمس در برابر همۀ انسان‌ها (و نه فقط انسان کامل)، نشان داده شده است.

چکیده انگلیسی:

Individual or collective worldview includes individual or a group attitudes about the universe, the creator of the universe and mankind. The significance of the worldview comes from the fact that the actions of human beings are based on their worldview. In the book Maqalat-e Shams-e Tabrizi (Discourse of Shams-e Tabrizi), as the remnants of Shams-e Tabrizi, there are many points and issues that help us to know his worldview. The purpose of this article is to explain Shams’ view about humanity as one of the foundations of his worldview. In order to obtain a precise result, all the parts of Maqalat have been examined, and all arguments have been based on his words in the book. The mystics focus on man in three areas of "man and self, man and God, and man and his fellow men", so this research includes the important words of Shams in the three above-mentioned fields. In this article, the prominent position of man in the thoughts of Shams has been shown, the position which is based on his view about ‘unity of Being’. Also, his serious and responsible attention to all human beings (and not just the perfect man) has been considered.

منابع و مأخذ:

ابن‌عربی، محمدبن علی. 1392. فصوص الحکم. توضیح و تحلیل محمد علی موحد و صمد موحد. تهران: کارنامه.

استیس، والتر ترنس. 1388. عرفان و فلسفه. ترجمۀ بهاالدین خرمشاهی. تهران: سروش.

اسفندیار، محمود رضا، منیر السادات حسینی. 1389. «علم و معرفت از دیدگاه شمس تبریزی»، نامه الهیات، ش. 12

افلاکی، شمس الدین احمد. 1362. مناقب العارفین. ج 2، چ 2، تهران: دنیای کتاب.

آندرهیل، اِوِلین. 1392. عارفان مسیحی. ترجمۀ محمودیان، مویدی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

چیتیک، ویلیام. 1391. «حقیقت شمس تبریزی»، ترجمه معصومه نقدبیشی، هفت آسمان، ش. 56 و 57.

خدادادی، محمد. 1393. عرفان شمس. چاپ اول. تهران: اطلاعات. 

خدادادی، محمد، مهدی ملک ثابت. 1389. «رویت از دیدگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آن در مثنوی»، فصلنامه تخصصی مولوی پژوهی، ش. 9.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1390. «پژوهشی در چگونگی تاویلات قرآنی شمس»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش. 22

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1391. «جبر و اختیار و حدوث و قدم از دیدگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آنها در مثنوی»، پژوهش‌های ادبی، ش، 36 و 37 .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1389. «شمس تبریزی و تاویل های عرفانی او از احادیث نبوی، ادبیات و زبان ها»، ادبیات عرفانی، ش2.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1394. «ولی و ولایت در نظرگاه شمس تبریزی و بررسی بازتاب آن در مثنوی مولوی»، مطالعات عرفانی کاشان، ش21.

خوارزمی، تاج الدین حسین. 1385. شرح فصوص الحکم. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت‌نامه. تهران: دانشگاه تهران.

دستجردی، طاهره، 1378. «مولانا در بینش شمس»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی(دانشگاه اصفهان)، ش 16 و 17.

رضی، احمد. 1387. «ویژگی‌های زبان عرفانی شمس تبریزی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، ش16.

زُرمان، تئودور. 1377. تاریخ فلسفه. ترجمه پرویز بابایی. تهران: نگاه.

سپهسالار، فریدون بن احمد. 1325. رساله سپهسالار. تصحیح و مقدمه سعید نفیسی. تهران: اقبال.

سجادی، سیدجعفر. 1383. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سراج طوسی، ابونصر. 1388. اللمع فی التصوف. ترجمه مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

سعیدی، گل بابا. 1387. فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی. تهران: زوّار.

سلطان ولد، بهاء الدین محمد‌بن جلال الدین. 1389. ابتدانامه. چاپ اول. تهران: خوارزمی.

سینا، ابوعلی. 1332. اشارات و تنبیهات. مقدمه و حواشی احسان یار شاطر. تهران: انجمن آثار ملی.

شمس تبریزی، محمدبن علی. 1391. مقالات شمس تبریزی. تصحیح محمد علی موحّد. تهران: خوارزمی.

شولم، گرشوم گرهارد. 1392. گرایش‌ها و مکاتب اصلی عرفان یهود. ترجمه علی رضا فهیم. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.

صاحب الزمانی، ناصرالدین. 1387. خط سوم. چاپ 21. تهران: عطایی.

قشیری، عبد الکریم‌بن هوازن. 1381. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

محمدی، علی. 1389. «بررسی و تحلیل سبک‌شناختی-زبانی مقالات شمس تبریزی»، پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، ش2.

محمدی عسگرآبادی، فاطمه، مهدی ملک ثابت. 1392. «تقابل آرای شمس و مولوی در باب حلاج»، پژوهش‌های ادب عرفانی، س7، ش1.

محمدی عسگرآبادی، فاطمه. 1393. شمس عارفان. یزد: دانشگاه یزد.

معین، محمد. 1363. فرهنگ معین. تهران: امیرکبیر.

مک نیل، ویلیام. 1998. «تاریخ و جهان‌بینی علمی»، ترجمه جعفر مرادحاصلی، خردنامه. ش11.

محمد بن منوّر. 1384. اسرارالتوحید. به اهتمام ذبیح الله صفا. تهران: فردوس.

موحد، محمد علی. 1393. شمس تبریزی. چاپ اول، تهران: نو.

ـــــــــــــــــ .1387. باغ سبز. چاپ سوم. تهران: کارنامه.

ناصح، محمد مهدی. 1382. «فرهنگ و جهان‌بینی در آثار عرفانی فارسی»، مجله دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی بیرجند. ش 3.

نسفی، عزیزالدین. 1362. انسان کامل. تصحیح ماریژان موله، مقدمه هانری کربن، به کوشش سید ضیاء الدین دهشیری. تهران: طهوری.

نصرتی، عبدالله، 1379. «تعالیم اخلاقی و اجتماعی شمس»، مجله پژوهش علوم انسانی، ش1 و 2.

والی، علی اشرف. 1393. طلوع دوباره شمس. چ 1. تهران: ضیغمی.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. تصحیح ژوکوفسکی. تهران: طهوری.

Aflākī, šams al-dīn Ahmad. (1983/1362SH). Manāqeb al-ārefīn. 2^nd ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Bahā’ al-valad. (2010/1389SH). Ebtedā-nāme. First ed. Tehrān: Xārazmī.

 Chittick‏, William. “Haqīqat-e šams-e tabrīzī”. Tr by Ma’sūme Naqdbīšī. Haft Āsemān. No 56 and 57.

Dastjerdī, Tāhere. (1999/1378SH). “Molānā dar bīneš-e šams”. Majale-ye Adabiyāt va Olūm-e Ensānī-ye Dānešgāh-e Esfahān. No 16 and 17.

Dehkhod𝑎̅ , Alī Akbar. (1998/1377SH). Loqat-nāmeh. Tehrān: Tehran University.

Ebn-e Sīna. (1962 / 1332SH). Eshārāt va tanbīh𝑎̅t. Introduction by Ehs𝑎̅n Yār š𝑎̅ter. Tehrān: Anjoman-e Āsār-e Mellī.

Ebn-e-Arabī , Mohammad ebn-e Alī. (2013/1392SH). Fosūs al-hekam. Explained by Mohammad Alī Movahhed & Samad Movahhed. Tehrān: Kārnāme.

Esfandiyār, Mahmūd Rezā & Monīr al-sa’ādāt-e Hoseinī. (2010/1389SH). “Elm va ma’refat az dīdgāh-e šams-e tabrīzī”. Nāme-ye Elāhiyāt. No 12.

Hojvīrī, Abol-hasan Ali. (2009/1388SH). Kashf-ol_mahjūb. Ed by V. Zhukovski. Introduction by Qāsem Ansārī. first ed. Tehrān: Tahūrī.

Mcnail, William Hardy. (1998/1377SH). “Tārīx va jahānbīnī-ye elm (History and scientific world view)” , Tr. by Ja’far Morad H𝑎̅selī. Kheradn𝑎̅me journal .No.11.

Mo’īn, Mohammad. (1984 / 1363SH). Farhang-e mo’īn. Tehran: Amīr Kabīr.

Mohammad ebn-e monavvar. (2005/ 1384SH). Asr𝑎̅r al-tohīd. With the Effort of Zabīhollah Saf𝑎̅. 2^ed ed. Tehrān: Ferdows.

Mohammadī, Alī. (2010/1389SH). “Barrasī va tahlīl-e sabk-šenāxtī-zabānī-ye maqālāt-e šams-e tabrīzī”. Pažūhešhā-ye Naqd-e Adabī va Sabk-šenāsī. No 2.

Mohammadī-ye Asgarābādī, Fāteme & Mahdī Maleksābet. (2013/1392SH). “Taqābol-e ārā-ye šams va molavī dar bāb-e hallāj”. Pažūhešhā-ye Adab-e Erfānī. Year 7. No 1.

Mohammadī-ye Asgarābādī, Fāteme. (2014/1393SH). Šams-e ārefān. Yazd: Yazd Uiversity.

Movvahed, Mohammad Alī. (2008/1387SH). Bāq-e sabz. 3^rd ed. Tehrān: Našr-e Kārnāme.

-----------------------------. (2014/1393SH). Šams-e tabrīzī. First ed. Tehrān: Našr-e no.

 Nasafī , Azīz od-dīn. (1983/1362 SH). Ensān-e-Kāmel. Ed. by Marijan Mole. Intro. by Henry Corbin. With the effort of Zia' al-din Dehshiri Tehrān: Tahūrī.

Nāseh, Mohammad Mahdī. (2003/1382SH). “Farhang va jah𝑎̅n-bīnī dar ās𝑎̅r-e erfānī-ye fārsī”. Dāneškade-ye adabīyāt va olūm-e ensāni-ye bīrjand .No 3 .

Nosratī, Abdollāh. (2000/1379SH).”Ta’ālīm-e axlāqī va ejtemā’ī-ye šams”. Majale-ye Pažūheš-e Olūm-e Ensānī. No 1 and 2.

Oizerman, Teodor Ilich. (1998 /1377SH). Masā’el-e tārīx-e falsafe (Problems of the history of philosophy). Tr. by Parvīz Ba̅ba̅yī. Tehrān: Nega̅h.

Qošeyrī, Abd al-karīm. (2002/1381SH). Resāle-ye qošeyrīye. Tr. by Abū Alī Hasan ebn-e Ahmad Osmānī. Ed by Badī’ al-zamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Razī, Ahmad. (2008/1387SH). “Vīžegīhā-ye zabān-e erfānī-ye šams-e tabrīzī”. Majale-ye Adabiyāt va Olūm-e Ensānī-ye Mašhad. No 16.

Sa’īdī, Golbābā. (2008/1387 SH). Farhang-e jāme’-e estelāhāt-e erfāni. Tehrān: Zavv𝑎̅r.

Sāheb al-zamānī, Nāser al-dīn. (2008/1387SH). Xat-e sevvom. 21^th ed. Tehrān: Atā’ī.

Sajj𝑎̅dī, seyyed ja’far. (2008/1387SH). Farhang-e estel𝑎̅h𝑎̅t va ta’bīrāt-e erf𝑎̅nī.Tehrān: Tahūrī.

šams-e-Tabrīzī, shams al-dīn Mohammad. (2012/1391SH). Maq𝑎̅l𝑎̅t-e-šams-e Tabrīzī. Ed. by Mohammad Alī Movahhed. Tehrān: Khārazmī.

Sarr𝑎̅j-e-Tūsī, Abūnasr. (2009 / 1388SH). Al-loma’ fī tasavvof. Tr. by Mahdī Mohabbatī. Tehrān: Asātīr.

Scholem, Gershom Gerhard. (2013/1392 SH).  Gerāyešhā va makāteb-e aslī-ye erfān-e yahūd (Major trends in jewish mysticism). Tr. by Alīrezā Fahīm. Tehrān: Adya𝑛̅ & Maz𝑎̅heb University.

Sepahsālār, Ferydūn ebn-e Ahmad. (1946/1325 SH). Resāle-ye sepahsālār. Edition and Introduction by Sa’īd Nafīsī. Tehrān: Eqbāl.

Stace , Walter Terence. ( 2009/1392 SH ). Erfān va falsafe (Mysticims and Philosophy). Tr. by Bahā’dīn Xorramsh𝑎̅hī. Tehrān: Sorūš.

Underhill, Evelyn. (2012/1392SH). Ārefān-e masīhī (The mystics of the church). Tr. by Hamīd Mahmūdiyān &  Ahmad Rezā Moa’yedī. Tehra̅n: Markaz-e Moāle’āt va Tahqīq-e Mazāheb.

Vālī, Alī ašraf. (2014/1393SH). Tolū’-e dobāre-ye šams. First ed. Tehrān: Zeyqamī.

Xārazmī , T𝑎̅j al-dīn Hosein. (2006/1385SH). Šarh-e fosūs-al-hekam. Ed by Najīb Māyel Heravī. Tehrān : Mowla.

Xodādādī, Mohammad. (2014/1393SH). Erfān-e šams. First ed. Tehrān:  Etelā’āt.

Xodādādī, Mohammad & Mahdī Maleksābet. (2012/1391 SH). “Jabr va extiyār va hodūs va qedam az dīdgāh-e šams-e tabrīzī va barrasī-ye  bāztāb-e ānhā dar masnavī. ”Pažūhešhā-ye Adabī. No 36 and 37.

Xodādādī, Mohammad et al. (2010/1389 SH). “Ro’yat az dīdgāh-e šams-e tabrīzī va barrasī-ye  bāztāb-e ān dar masnavī”. Fasl-nāme-ye Taxasosī-ye Molavī Pažūhī. No 9.

---------------------------------. (2010/1389 SH). “šams-e tabrīzī va ta’vīlhā-ye erfānī-ye ū az ahādīs-e nabavī”. Adabiyāt-e Erfānī. No 2.

---------------------------------. (2011/1390 SH). “Pažūhešī dar čegūnegī-ye ta’vīlāt-e qor’ānī-ye šams”. Pažūheš-e Zabān va Adabiyāt-e Fārsī. No 22.

---------------------------------. (2015/1394 SH). “Valī va velāyat dar nazargāh-e šams-e tabrīzī va barrasī-ye  bāztāb-e ān dar masnavī”. Motāle’āt-e Erfānī-ye Kāšān. No 21.