نقش آفرینی سازمان تامین اجتماعی بر رفاه اجتماعی ایران ازنظرشهروندان تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی در استان آذربایجان غربی

محورهای موضوعی : مطالعات توسعه اجتماعی ایران

طه عبداله پورمقدم ¹ , سروش فتحی ² , مهرداد نوابخش ³

1 - دانشجوی دکترای تخصصی جامعه شناسی گرایش جامعه شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب
2 - عضو هیات علمی
3 - استاد گروه جامعه شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1401/07/11 تاریخ پذیرش : 1401/10/25 تاریخ انتشار : 1386/10/01

کلید واژه: سازمان تامین اجتماعی, تامین اجتماعی, رفاه اجتماعی, رفاه,

چکیده مقاله :

هدف مطالعه حاضر شناسایی نقش سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی ایران می‌باشد. روش تحقیق این مطالعه به لحاظ هدف کاربردی و از نوع توصیفی پیمایشی می‌باشد. جامعه آماری تحقیق حاضر در مرحله اول شامل خبرگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه و در مرحله دوم کلیه شهروندان استان آذربایجان غربی بود که در مرحله اول تعداد 12 نفر از خبرگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه به روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی و در مرحله دوم تعداد 384 نفر مطابق فرمول کوکران و به روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند. در مرحله نخست، مهمترین عوامل شکل دهنده فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی و رفاه اجتماعی استخراج گردید. در مرحله دوم با استفاده از روش دلفی و مراجعه به خبرگان در طی دو دور، ضرورت هر یک از شاخص های استخراج شده بررسی گردید. بطوریکه پس از حذف 7 شاخص، شاخص های باقی مانده با ضریب کندال 652/0 مورد توافق صاحبنظران قرار گرفت. در مرحله سوم نیز اعضای گروه کانونی پس از بحث و تبادل نظر با هم، شاخص‌های مورد قضاوت اعضای پانل را به 2 بُعد و 6 مؤلفه تقسیم بندی کردند. ابزار تحقیق پرسشنامه نهایی شده حاصل از نظرات گروه دلفی در قالب 25 گویه بود. نتایج یافته‌ها بیانگر آن بود که فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی بر رفاه اجتماعی (05/0>P) شهروندان استان آذربایجان غربی تأثیر مثبت و معنی داری دارند. لذا می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد سازمان تأمین اجتماعی می‌تواند نقش مؤثری در تحقق سیاست‌های اجتماعی دولت داشته باشد.

چکیده انگلیسی:

The purpose of this study is to identify the role of social security organization in the social welfare of Iran. The research method of this study is applied in terms of purpose and descriptive survey. The statistical pulation of the present research in the first stage included experts and academic faculty members of the university and in the second stage all the citizens of West Azarbaijan Province, in the first stage the number of experts and academic faculty members of the university was 12 people using the purposeful snowball sampling method and in the stage Second, 384 people were selected according to Cochran's formula and by cluster sampling method. In the first stage, the most important factors shaping the activities of the social security and social welfare organization were extracted. In the second step, using the Delphi method and referring to experts during two rounds, the necessity of each of the extracted indicators was checked. So that after removing 7 indicators, the remaining indicators were agreed by the experts with the Kendall coefficient of 0.652. In the third stage, the focus group members divided the indicators judged by the panel members into 2 dimensions and 6 components after discussing and exchanging opinions with each other. the results of the findings indicated that the activities of the social security organization and its subsets have a positive and significant effect on the social welfare (P<0.05) of the citizens of West Azarbaijan province.

متن کامل:



نقش آفرینی سازمان تامین اجتماعی بر رفاه اجتماعی ایران ازنظرشهروندان تحت پوشش

سازمان تامین اجتماعی در استان آذربایجان غربی

 

1 – طه عبداله پورمقدم ¹، سروش فتحی ²، مهرداد نوابخش ³

چکیده

هدف مطالعه حاضر شناسایی نقش سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی ایران می‌باشد. روش تحقیق این مطالعه به لحاظ هدف کاربردی و از نوع توصیفی پیمایشی می‌باشد. جامعه آماری تحقیق حاضر در مرحله اول شامل خبرگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه و در مرحله دوم کلیه شهروندان استان آذربایجان غربی بود که در مرحله اول تعداد 12 نفر از خبرگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه به روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی و در مرحله دوم تعداد 384 نفر مطابق فرمول کوکران و به روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شدند. در مرحله نخست، مهمترین عوامل شکل دهنده فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی و رفاه اجتماعی استخراج گردید. در مرحله دوم با استفاده از روش دلفی و مراجعه به خبرگان در طی دو دور، ضرورت هر یک از شاخص های استخراج شده بررسی گردید. بطوریکه پس از حذف 7 شاخص، شاخص های باقی مانده با ضریب کندال 652/0 مورد توافق صاحبنظران قرار گرفت. در مرحله سوم نیز  اعضای گروه کانونی پس از بحث و تبادل نظر با هم، شاخص‌های مورد قضاوت اعضای پانل را به 2 بُعد و 6 مؤلفه تقسیم بندی کردند. ابزار تحقیق پرسشنامه نهایی شده حاصل از نظرات گروه دلفی در قالب 25 گویه بود. نتایج یافته‌ها بیانگر آن بود که فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی بر رفاه اجتماعی (05/0>P) شهروندان استان آذربایجان غربی تأثیر مثبت و معنی داری دارند. لذا می‌توان نتیجه گرفت که عملکرد سازمان تأمین اجتماعی می‌تواند نقش مؤثری در تحقق سیاست­های اجتماعی دولت داشته باشد.

کلید واژه ها: تامین اجتماعی، رفاه، رفاه اجتماعی، سازمان تامین اجتماعی.

 

The role of social security organization on the social welfare of Iran from the point of view of the covered citizens

Social security organization in West Azarbaijan province

Taha Abdullah Pourmoghadam, Soroush Fathi, Mehrdad Navabakhsh

 

Abstract

The purpose of this study is to identify the role of social security organization in the social welfare of Iran. The research method of this study is applied in terms of purpose and descriptive survey. The statistical population of the present research in the first stage included experts and academic faculty members of the university and in the second stage all the citizens of West Azarbaijan Province, in the first stage the number of experts and academic faculty members of the university was 12 people using the purposeful snowball sampling method and in the stage Second, 384 people were selected according to Cochran's formula and by cluster sampling method. In the first stage, the most important factors shaping the activities of the social security and social welfare organization were extracted. In the second step, using the Delphi method and referring to experts during two rounds, the necessity of each of the extracted indicators was checked. So that after removing 7 indicators, the remaining indicators were agreed by the experts with the Kendall coefficient of 0.652. In the third stage, the focus group members divided the indicators judged by the panel members into 2 dimensions and 6 components after discussing and exchanging opinions with each other. The research tool was the finalized questionnaire resulting from the opinions of the Delphi group in the form of 25 items. The results of the findings indicated that the activities of the social security organization and its subsets have a positive and significant effect on the social welfare (P<0.05) of the citizens of West Azarbaijan province. Therefore, it can be concluded that the performance of the social security organization can play an effective role in realizing the government's social policies.

Keywords: social security, welfare, social welfare, social security organization.

 

مقدمه

تأمین اجتماعی در مفهومی گسترده، یکی از هدف های اساسی پیامبران الهی بوده است. پیامبران در کنار دعوت انسان به بندگی خداوند، آنها را به رعایت عدل، پرهیز از ثروت اندوزی و کمک به نیازمندان دعوت کرده اند. سازمان تأمین اجتماعی بعنوان نهاد عمومی غیردولتی و بزرگترین سازمان بیمه گر کشور بیش از نیمی از جمعیت کشور را زیر چتر حمایت خود دارد و با ارائه خدمات در بخش های مختلف بیمه ای و درمانی، نقشی موثر و چشمگیر در تأمین رفاه، امنیت اجتماعی و آینده خانواده بزرگ تحت پوشش خویش ایفا می نماید که همین نقش تاثیرگذار، بر اهمیت جایگاه این سازمان در مناسبات اجتماعی، امنیتی، اقتصادی و ...کشور دلالت دارد. رابطه تنگاتنگ این سازمان با رفاه، سلامتی، حال و آینده جمعیت چند میلیونی تحت پوشش، باعث شده تا همواره این سازمان تلاش کند نقش محوری خود در رابطه با رونق تولید، اقتصاد و اشتغال را نیز به خوبی درک نموده و به ایفای تعهداتش بپردازد و علیرغم وجود تحریم ها و فشارهای ظالمانه، خود را موظف به کسب رضایتمندی مخاطبان شریف این سازمان دانسته و به رسالت خود که همانا پاسخگویی مطلوب به نیازهای بیمه ای و درمانی مخاطبان است، عمل نماید.

در گزارش سازمان ملل تصریح شده است که: امروزه اکثر مردم، بیشتر از ناحیه نگرانی­های مرتبط با زندگی روزمره احساس ناامنی می­کنند تا ترس از وقوع یک حادثه فاجعه­آمیز جهانی. امنیت شغلی، امنیت از جهت درآمد، امنیت از باب سلامتی، امنیت زیست محیطی، ایمنی از جرایم و جنایات، این­ها نگرانی­هایی هستند که در ارتباط با امنیت انسانی در سراسر جهان به ظهور می­رسند و در نهایت این گزارش اضافه می­کند: توسعه انسانی پایدار، توسعه­ای است طرفدار مردم، طرفدار ایجاد شغل و سازگار با طبیعت. در این گونه توسعه، کاهش فقر، اشتغال موالد، یکپارچگی اجتماعی و تحدید حیات زیست محیطی، بالاترین اولویت را پیدا می­کند» (زاهدی اصل، 1389: 42).

از این رو، شعار اصلي انجمن بين‎المللي تأمين اجتماعي نيز عبارت است از: «صلح پايدار بدون عدالت اجتماعي و عدالت اجتماعي بدون تأمين اجتماعي ممكن نخواهد بود.» (پناهی، 1384: 14).  لذا تامین اجتماعی از مسئله عدالت اجتماعی جدایی ناپذیر است. به خصوص رویکردی در عدالت که بین دو مفهوم آزادی و برابری به دومی گرایش نشان می دهد زیرا هرگونه گرایش به برابری در جامعه شدیدا نابرابر کنونی لاجرم باید با نوعی دخالت برای موازنه­ی رفاه انجام شود (عریضی، 1393: 2).

در ایران نظام تأمین اجتماعی که از سازمان عمومی غیردولتی می باشد نيز از اين قاعده مستثني نبوده و همانند بسياري از سازمان­ها اقدامات عملي براي طراحي اين سيستم انجام نشده است و مسیر پر فراز و نشیبی را طی می­کند. با وجود سابقه بیش از 50 سال برنامه­ریزی مدون و قریب به 90 سال پیشینه تاریخی در اقدامات رفاهی ایران، هنوز چتر ایمنی به طور کامل جامعه را پوشش نمی دهد. از این رو سازمان تأمين اجتماعي با وجود تمامي مزايايي که دارد، امروزه با مشکلات مهمي رو به روست که آينده آن را مورد تهديد جدي قرار داده است. برخورد واقع بينانه با اين مشکلات، ضرورت تفکيک اصل نظريه تأمين اجتماعي را تأكيد مي كند، که بدون ترديد از مهم ترين دستاوردهاي فکري بشر است و بايد مورد حمايت قرار گيرد و ساختارهاي خاص آن اصلاح شود.

تا اکنون گام های زیادی برای تعیین شاخص های رفاه در حوزه تامین اجتماعی بر داشته شده است. شاخص های اصلی رفاه آموزش و پرورش، بهداشت و درمان، تغذیه، مسکن، اشتغال، جمعیت، نیروی انسانی، درآمد و هزینه و شاخص های فرعی گذراندن اوقات فراغت، محیط زیست، امنیت جانی و مالی فرد می شود (هزار جریبی و همکاران، 1391: 46).  در حوزه رفاه شاخص دیگری که میزان رفاه افراد با آن سنجیده می شود به دو صورت سنجش ذهنی و عینی است. سنجش عینی استفاده از شاخص ها و نماگرهای بیرونی مانند شاخص های اقتصادی در درآمد سرانه، تعداد افراد زیر خط فقر، ضریب جینی یا شاخص های مانند دسترسی به آب سالم، امکانات شهری، اشتغال و بهداشت و .... است. شاخص ذهنی با تکیه بر اثر گذاری متغیرهای غیر مالی بر رضایت مندی افراد از گذران و سبک زندگی، اوقات فراغت و.... در واقع مربوط به شاد کامی افراد در زندگی می باشد. مهمترین تعهدات و خدمات سازمان تأمین اجتماعی در قبال بیمه‌گزاران شامل: حمایت در برابر حوادث، بیماری‌ها و بارداری،  مستمری بازنشستگی، مستمری از کارافتادگی، مستمری بازماندگان، مقرری بیمه بیکاری غرامت دستمزد ایام بیماری، پرداخت هزینه وسایل کمک پزشکی،کمک هزینه ازدواج و هزینه فوت می باشد (پرتال سازمان تأمین اجتماعی). بديهي است با توجه به نقش محوري سيستم مذكور در تحقق اهداف سازماني، ضرورت توجه به اين نظام مديريتي به طور محسوسي احساس مي شود. اين سازمان با گستره فعاليتي در سراسر كشور، مأموریت اصلی آن پوشش کارگران مزد و حقوق بگیر (به صورت اجباری) و صاحبان حرف و مشاغل آزاد (به صورت اختیاری) است. جمعیت تحت پوشش این سازمان، شامل حدود 15میلیون نفر بیمه شده و بیش از 4 میلیون نفر مستمری‌بگیر است که با در نظر گرفتن افراد خانواده بیمه‌شدگان، جمعیت تحت پوشش این سازمان برای خدمات درمانی به بیش از 43 میلیون نفر می‌رسد. دستيابي به اين مهم، ضرورت طراحي و برخورداري سازمان تامین اجتماعی را با استانداردهای تعیین شده نظیر سازمان بین‌المللی کار و سازمان بین‌المللی تأمین اجتماعی را همگام با توسعه شايستگي ها و مد نظر قرار دادن استراتژي ها و اهداف كلان سازمان مورد توجه قرار مي دهد، الزامي مي سازد. سيستمي كه در فرآيندي منطقي از شاخص هاي تامین اجتماعی در جهت تحقق استراتژي­هاي کلان نظام اقتصادی کشور استفاده مي كند بنابراین موضوع نقش فعالیت های  سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی ایران حداقل از سه  جنبه قابل تأمل و بررسي است:

 1- چنانچه نظام تأمین اجتماعی فاقد پویایی لازم بوده و در وضعیت فعلی خود ایستا و ساکن بماند، نمی­تواند پاسخگوي نیازهاي در حال تغییر جامعه باشد. علاوه بر این، هرگونه تلاش براي توسعه نظام تأمین اجتماعی چنانچه بدون شناخت کافی از آینده و مسیر پیش روي آن باشد، نه تنها در رسالت خویش و دستیابی به اهدافش (مبارزه با فقر، کاهش نابرابري و ارتقاي رفاه و توسعه ملی و...) شکست می­خورد، بلکه علاوه بر هزینه هاي اقتصادي که بر دولت و جامعه تحمیل می کند، بنا به حساسیت امنیتی که دارد پیامدهاي سیاسی غیرقابل جبرانی به جاي خواهد گذاشت.

2- نظام تامین اجتماعی، به دلیل ارتباط تنگاتنگ ساختاری با چارچوب های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، موظف به رعایت اصول، موازین و معیارهای مربوط به صورت عام یا خاص است.

3- چند وجهی بودن حوزه فعالیت­ها و مسئولیت­های این سازمان بنحوی که این سازمان را با طیف وسیعی از مخاطبان روبه می سازد و طبق قانون تامین اجتماعی مصوب سال 1354 مکلف به ارائه خدمات متنوعی از جامعه تحت زیر پوشش خود می باشد که مستلزم وجود مدلی متناسب با این شرایط است.

الگوها و دستورالعمل­هاي ارائه شده از سوي نهادهاي بین­المللی فعال در حوزه تأمین اجتماعی همواره به عنوان نظریه­­هاي سیاستی، مرجع سیاستگذاران این حوزه در کشورهاي سرتاسر جهان بوده است. بی­شک بررسی تکامل و روند توسعه­اي این نظام­هاي نظري، ما را در شناخت مسیر و مقصد آینده توسعه نظام تأمین اجتماعی مطابق با بستر اقتصادي و حکمرانی کشور یاري خواهد نمود. بنابراین نقش و عملکرد نظام تامین اجتماعی در رفاه  اجتماعی اشاره شده بدین لحاظ حائز اهمیت فراوان است، زیرا استقرار نظام مزبور می­تواند عملا موجبات تسهیل هر چه بیشتر اجرای سیاست­ها و تعدیل اقتصادی کشور فراهم آورد. بدون شک، حرکت به سمت تغییرات مزبور در مراحل اولیه واکنش­هایی را نیز در میان گروه­ها و طبقات اجتماعی جامعه ایجاد خواهد کرد که با به کارگیری راهبردها و تمهیدات موثر و متعادل، می­توان به میزان قابل توجهی از بروز اختلافات و چالش­های اجتماعی جلوگیری به عمل آورد. به عبارت دیگر، لازمه تعمیم نظام تامین اجتماعی در کشور، پذیرش نظام اقتصادی و اجتماعی جدید از سوی اکثریت افراد جامعه است.

بنابراین اهميت و ضرورت نقش فعالیت های سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی ایران  به شرح ذيل است:

- ایجاد آسایش و اطمینان خاطر از روند مطلوب و کم آسیب زندگی در طول عمر افراد

- ارتقاي كيفيت زندگي و افزايش سطح رفاه اجتماعي در جامعه

- ارزيابي و پايش برنامه­ها، خدمات و سياست­هاي رفاه اجتماعي

- رونق فعالیت‌های تولیدی و صنعتی موجب افزایش جمعیت تحت پوشش بیمه و تقویت منابع مالی این سازمان

- ارتقای بهره‌وری نیروی کار

- ایجاد امنیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی

- ایجاد زمینه­ی مناسب برای تحقق رشد و توسعه پایدار

- تحقق عدالت اجتماعی

 – تامین هزینه های سلامت (بهداشت و درمان ) با ایجاد انواع مراکز درمانی مستقیم و غیر مستقیم که باعث کاهش نگرانی افراد بیمه شده در حوزه سلامت خانواده هایشان می شود (موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، 1378: 5). 

لذا با توجه به بررسی­های انجام شده در کشورمان ایران متاسفانه شکاف­ها و خلاءهایی که در حوزه عملی یا کاربردي وجود دارد نتوانست صورت اجرایی و تحقق­پذیر به خود بگیرد و برنامه­ای که قرار بود جامعه را از گزند نابسامانی­های معیشتی و اجتماعی در امان دارد دچار چالش­ها و موانع فراوان شد. از این رو، سازمان تامین اجتماعی نیز از این قاعده مستثنی نیست. زیرا با وجود سابقه طولانی در اقدامات رفاهی ایران، هنوز چتر ایمنی به طور کامل جامعه را پوشش نمی­دهد. چنان که شاخص­هایی چون فقر شدید، فقر مطلق و فقر نسبی جمعیت قابل توجهی را متأثر می­نماید. از همین روی، در این رابطه پژوهش­های کمی که نشان­دهنده ارتقاي كيفيت زندگي و افزايش سطح رفاه اجتماعي در جامعه باشد، موجود نیست و این تحقیق تلاشی است در جهت پر کردن شکافی که از لحاظ نظري و به ویژه از جهت کاربردي در سازمان تامین اجتماعی ایران وجود دارد. نظر به اهمیت این موضوع، در این نوشتار به بررسی نقش سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی و برقراری رفاه اجتماعی پرداخته شده است. بنابراين، با بررسی نقش سازمان تامین اجتماعی، می­توان به سازوکارها، روش یا فنونی دست یافت كه بواسطه آن­ها به بهبود عملكرد اجرای خط مشی­های سازمان تامین اجتماعی ياري دهد، لذا با این توصیف، هدف کلی این مطالعه شناسایی نقش فعالیت های سازمان تامین اجتماعی بر رفاه اجتماعی ایران می‌باشد و در این راستا فرضیه زیر مطرح شد:

به نظر می‌رسد فعالیت های سازمان تامین اجتماعی، رفاه اجتماعی در سطح استان آذربایجان غربی را پیش بینی می‌کند.

 

ادبیات تحقیق و چارچوب نظری:

1- سازمان تامین اجتماعی:

در طول تاریخ، رویکردهای متنوعی به مقوله رفاه، و یا امنیت اجتماعی بوده است. هر چه از عهد قدیم به سمت جدید حرکت می‌کنیم، از مفهوم رفاه به عنوان احساس امنیت کاسته و بر مفهوم آسایش و آرامش و بهره مندی از لذت‌های زندگی افزوده می‌ شود. یعنی مفهوم رفاه و سیاست اجتماعی از برآوردن نیازهای اولیه به تأمین نیازهای ثانویه تعبیر می‌شود یا به تعبیر فراز این مقدمه از تأمین اجتماعی به رفاه اجتماعی گرایش پیدا می‌کنیم. اصطلاح تامین اجتماعی در چارچوب اساسنامه اتحادیه بین المللی تامین اجتماعی ISSA  به معنای هر طرح یا برنامه‌های است که به دست قوه مقننه یا هر ترتیب اجباری دیگر که اعضای جامعه را در مقابل بروز حوادث ناشی از اشتغال، بیمارهای ناشی از شغل، بیکاری، حاملگی، بیماری نقص عضو، پیری، بازنشستگی، بازماندگی و مرگ از طریق پرداخت‌های نقدی یا جنسی حمایت می‌کند (اخوان و همکاران،1396 :20). در تعریفی که در کتاب فرهنگ بیمه‌های اجتماعی آمده: ((تامین اجتماعی، برنامه‌های رفاهی است که به منظور کاهش مخاطرات در زندگی اقتصادی و نیز حفظ حمایت افراد به وجود آمده است. تامین اجتماعی با پرداخت پول و ارائه خدمات و امدادهای اجتماعی، مردم را در برابر کاهش یا قطع درآمد حاصل از بیکاری، پیری، بیماری، از کار افتادگی و مرگ در جهت تامین معاش افراد و خانواده و بازماندگان حمایت می‌کند)) (اخوان و همکاران ،1396 :19).

مهم‌ترین وظایف سازمان تامین اجتماعی عبارت است از: جمع‌آوری و تمرکز وجوه مربوط به حق بیمه و درآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری، ارائه خدمات مختلف به بیمه شدگان در قالب خدمات درمانی و پرداخت مزایای نقدی، سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری از وجوه و ذخایر سازمان و توسعه و گسترش حمایت‌های بیمه‌ای به تمامی اقشار جامعه، اعم از مزدبگیر، حقوق بگیر، صاحبان حرف و مشاغل آزاد⁴. این سازمان، وظیفه پوشش اجباری بیمه کارگران، حقوق‌بگیران و پوشش اختیاری صاحبان حرف و مشاغل آزاد را برعهده دارد. این سازمان قدیمی‌ترین و بزرگترین سازمان تأمین اجتماعی و درمانی غیردولتی در کشور است که متعلق به بیمه‌شدگان می‌باشد. سازمانی که در حدود سی و هفت میلیون نفر از جمعیت کشور را بصورت اصلی و تبعی تحت پوشش خود دارد و با ده هلدینگ اقتصادی (شستا) با بیش از 300 شرکت در کشور فعالیت می‌کند که سهم این شرکت‌ها معادل حدود ده درصد از تولید ناخالص داخلی در کشور است نقش بسیار مهم و پررنگی می‌تواند در رفاه اقتصادی – اجتماعی کشور داشته باشد.

2- رفاه و مفهوم آن:

رفاه از جمله مفاهیمی است که در طول سالهای اخیر به صورت جدی مورد علاقه جامعه شناسان، اقتصاددانان و عالمان سایر رشته های مرتبط با توسعه قرار گرفته است. از دهه 1980 به بعد در تعریف رفاه تغییر و تحول بسیاری پدید آمده است. متون مرتبط با جامعه شناسی و اقتصاد نشان می دهد، در حال حاضر، که رفاه و بهزیستی – به معنای بهتر زیستن – تنها به اقشار آسیب پذیر و یا گروه خاصی از افراد جامعه محدود نمی شود، بلکه ابعاد گسترده تری پیدا کرده است ( بوم و همکاران،2011به نقل از هزار جریبی و صفری شالی).

فیتز پتریک در کتاب نظریه رفاه شش شاخص را برای تعریف رفاه در سطح خرد مورد تحلیل و نقد قرار می دهد این شش شاخص که هریک به جنبه هایی از رفاه توجه دارند عبارتند از: 1 – "خوشبختی و شادکامی " ؛ منظور همان رضایت و خرسندی از تحقق آرزوهاست که در وضعیت مرفه بودن ممکن است باعث شادکامی فرد شود.  2 – " تامین " ؛ بدین معنا که شخص از امنیت درآمد، اشتغال و مسکن بر خوردار باشد. 3 – " ترجیحات یا اولویتها " یعنی شخصی که ترجیحاتش تحقق یلفته است، نسبت به شخصی که آرزوهایش بر آورده نشده است از رفاه بیشتری بر خوردار است. ترجیحات به این تعبیر، تحقق و بر آورده شدن آرزوهاست. اهمیت این تعریف در قابل اندازه گیری بودن آن است. 4 – " نیازها " ؛ به معنای برآورده شدن احتیاجات به عنوان مظهر رفاه به سبب دلایل مساوات طلبانه آن، در میان تحلیل گران سیاست اجتماعی مقبولیت دارد. 5 – " استحقاق " ؛ این مفهوم بر نقطه ای متعادل بین مشارکت و پاداش دلالت دارد. بر این مبنا شخصی که کمتر از استحقاقش دریافت می کند نسبت به شخصی که به تناسب عملکردش دریافت می کند از رفاه و بهره وری کمتری بر خوردار است. 6 – " مقایسه های نسبی " ؛ در عالم واقع سطح رفاه هر فرد کاملا به سطح رفاه همگنانش، یعنی کسی که خود را با آن مقایسه می کند وابسته است. رفاه از این نظر، با این خصلت آدمی که خود را مرتبا با دیگران مقایسه می کند پیوند دارد (هزار جریبی و صفری شالی،1391: 9-10 ).

سه دیدگاه اصلی تفسیر رفاه:

سه دیدگاه اصلی تفسیر رفاه با عناوین ابزاری، محدود و نامحدود

1 – دیدگاه ابزاری:

ارتباط بین دستیابی به اهداف و رفاه کاملا ابزاری است. بیشترین علاقه و تلاش برای بدست آوردن هدفی خاص با دلایل خاص، فقط زمانی که در ارتباط با رفاه خود باشد، موجه به نظر می رسد. تامین رفاه خود فرد، فقط در مورد موضوعی که هدف او باشد معنا دارد. مثلا یک فرد خوش گذران تمایل دارد که بگوید رفاه یعنی داشتن زندگی شاد در سطح فردی و نه مثلا رفاه برای افراد جامعه. به این دلیل که داشتن یک زندگی شاد، موجب رضایت مندی خود او می شود (موسوی و محمدی،1388 :53 ).

2 – دیدگاه محدود :

این دیدگاه جامعه گرا و ارزشی نگر است. در صورتی که اهداف عقلانی و درست باشند، رسیدن فرد به اهداف به خودی خود موجب رفاه وی می شود. دیدگاه محدود از نظریات صاحب نظران بسیاری که جدیدا در مورد ماهیت رفاه نوشته اند، بهره می گیرد. درمیان آنان، طرفدارانی وجود دارند که رفاه را دستیابی به اهداف منطقی و عقلانی می دانند که دارای ماهیت ارزشی و توجیه عقلانی باشد. این قبیل متخصصین خواهند گفت که داشتن زندگی شاد به عنوان هدف، می تواند برای هر فرد شرایطی را در جهت ارتقاء رفاه ( بدون داشتن هدفی مانند خوردن شن و یا به قیمت ضرر دیگران ) ایجاد کند (موسوی و محمدی،1388 :54).

3 - دیدگاه نامحدود:

رسیدن فرد به اهدافش به خودی خود موجب افزایش رفاه وی می شود، صرف نظر از اینکه آن اهداف چه هستند، دستیابی به هر هدفی به اندازه ارزش هدف، منجر به افزایش رفاه می شود. به هر حال دیدگاه نا محدود می گوید نیل به هدف موجب افزایش در وجوه رفاه می شود. رفاه شخصی با دستیابی به هر هدفی که دارید و نه فقط چیزهایی که در نظر جامعه ارزش دارند، افزایش می یابد. دیدگاه نامحدود می گوید که دستاوردها نسبت به اهداف فرد موقعی موجب افزایش رفاه می شود که فرد از طریق تلاش های خود به آنها رسیده باشد. فرض کنید به فردی به طور غیر منتظره ارث زیادی برسد. اگرچه او همیشه هدفش پولدار شدن بوده، با دیدگاه نامحدود، او هیچ چیزی به دست نیاورده است. 

به هر حال می توان گفت که در دیدگاه نامحدود، مهم تلاشی است که آگاهانه برای دستیابی به هدفی خاص می کنید و به نتیجه می رسید. بنابراین کسانی که برنده بلیط بخت آزمایی شده اند یا ارث دریافت کرده اند نباید چندان احساس موفقیت و رضایت از عمل خویش داشته باشند (موسوی و محمدی،1388 :54).

3- رفاه اجتماعی:

واژه "رفاه" در کشورهای گوناگون معنای متفاوتی دارد. خانم ویکندن تفاوت معنایی رفاه اجتماعی را چنین می‌داند: «رفاه اجتماعی واژهای پویا و حساس به تغییرات سیاسی و اقتصادی است. کارکردی‌های آن با فرایند توسعه ارتباط دارد ودر نتیجه همراه با بسیاری از جنبه‌های دیگر ساختار اجتماعی که خدمات جدیدی را تولید می‌کنند، مشکلات جدیدی را به دلیل انطباق ایجاد می‌کنند یا ساخته‌های جدیدی را برمی‌انگیزند، رفاه اجتماعی نیز دستخوش تغییرات می‌شود» (غفاری و حبیب پور گتانی،1394 :139). رفاه عبارت است از مجموعه سازمان یافته‌ای ازقوانین، برنامه‌ها و سیاست‌هایی که در چارچوب موسسات رفاهی و نهادهای اجتماعی جهت پاسخ گویی به نیازهای مادی و معنوی و تامین سعادت انسان عرضه می‌شود تا زمینه رشد او را فراهم نماید (آرمان مهر و فرهمندمنش،1396: 6).

از قرن هیجدهم که جرمی بنتام و دیوید هیوم، رفاه را مترادف با بهره‌مندی یا مطلوبیت و به منزله خیر و خوشی تعریف کردند، پیگو (1965) آن را مقوله کمی قابل اندازه‌گیری با پول و مرتبط با آمال و آزوهای فرد در نظر گرفت و سولر (1974) بر ترجیحات و تمایلات فردی تاکید کرد. جان راولز (1972) هم رفاه را عادلانه بودن توزیع منابع می‌داند. فیتز پاتریک رفاه اجتماعی را در معنایی بسیار وسیع در نظر می‌گیرد و آن را «شادکامی، تامین ترجیحات و نیازها، رهایی و مقایسه‌های نسبی که یک فرد از نظر رفاه خود با دیگران دارد». تعریف می‌کند (فیتز پتریک، 2005).

گفتمان رفاه اجتماعی تا دهه‌های اخیر و تا قبل از چرخش فرهنگی در نظریه اجتماعی در دهه 1970، گفتمان مادی و تنها آن دسته از مقولات مادی، کمی، عینی، سنجش پذیر و اقتصادی به مثابه عوامل مولد یا مانع رفاه اجتماعی جامعه یا گروههای اجتماعی خاص محسوب می‌شده است. تحول اساسی در گفتمان رفاه اجتماعی از ابتدای دهه 1970 به بعد آغاز شد که نظریه‌های توسعه اقتصاد محور با چالش‌های اجتماعی و فرهنگی مواجه شد و بخصوص رویکردهای " نظریه نوسازی " نتوانست به توسعه در کشورهای جهان سوم یاری رساند و نظریه وابستگی، آندره گوندر فرانک و نظریه نظام جهانی والرشتاین و نظریه‌های فمنیستی و نظریه‌های انتقادی فمنیستی و نظریه‌های نئومارکسیتی مکتب فرانکفورت و مکتب مطالعات بیرمنگام به شدت اعتبار نظریه نوسازی و رویکردهای اقتصاد محور در رفاه را به چالش کشیدند (موسوی و محمدی،1388). در طول سال‌های دهه 1980 این مفهوم به شکل «رفاه اجتماعی، به مجموعه اقدامات و خدمات گوناگون اجتماعی در جهت ارضاء نیازهای افراد و گروه‌ها در جامعه و غلبه بر مسائل اجتماعی اطلاق می‌شود» تغییر کرد. در دهه 1990 «رفاه اجتماعی، مجموعه شرایطی تلقی می‌شود، که در آن خشنودی انسان در زندگی مطرح است» (باری، 1390: 22).

در سالهای اخیر با در نظر گرفتن ابعاد متنوع زندگی انسان، تعریف «رفاه اجتماعی، عبارت از مجموعه سازمان یافته‌ای از قوانین، مقررات، برنامه‌ها و سیاست‌هایی است که در قالب موسسات رفاهی و نهادهای اجتماعی به منظور پاسخگویی به منظور نیازهای مادی و معنوی و تامین سعادت انسان ارائه می‌شود تا زمینه رشد و تعالی او را فراهم آورد» مقبولیت بیشتری دارد (زاهدی اصل، 1390:43). طبق بررسی‌های اخیر، شاخص‌های اجتماعی به سه دسته شاخص‌های رفاه هنجاری، شاخص‌های رضایت از زندگی و شاخص‌های توصیفی تقسیم می‌شوند:

الف) شاخص‌های رفاه هنجاری:

این گروه از شاخص‌ها، اولین نوع شاخص‌های اجتماعی بوده که با توسعه اجتماعی ارتباط مستقیم داشته و تحت تاثیر ساختار و خط مشی برنامه‌های اجتماعی بوده اند. شاخص‌های رفاه هنجاری، جزء شاخص‌های مقیاسی تلقی می‌شوند که مشخصات آنها شامل مقدار و اندازه مشخص در ارتباط با موفقیت تغییرات اجتماعی ناشی از برنامه‌های توسعه هستند و به هر حال نسبت به تغییرات میزان رفاه، حساس می‌باشند.

ب) شاخص‌های رضایت از زندگی:

این شاخص‌ها، وضعیت بهزیستی جامعه را به صورت شاخص‌های ذهنی بررسی و میزان رضایت روانی از زندگی را اندازه گیری می‌کنند. روش محاسبه شاخص‌های مذکور بر اساس پایش و کنترل موقعیت‌های اجتماعی و روانی جامعه بر پایه تغییرات در کیفیت زندگی، مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.

ج) شاخص‌های توصیفی:

این نوع شاخص‌ها بر اندازه‌ها و کمیت‌های اجتماعی متمرکز هستند و مفاهیم اجتماعی را تجزیه و تحلیل می‌کنند. این نوع شاخص‌ها می‌توانند خط مشی‌های عمومی‌را به صورت عینی بیان کنند، اگرچه کاربرد آنها به این موضوع محدود نمی‌شود. شاخص‌های توصیفی می‌توانند وضعیت کلی جامعه را به صورت نشانگرهایی توصیف کرده و توضیح دهند (فیضی زاده و مدنی، 1390: 221).

4- نظریه‌های رفاه و تامین اجتماعی:

رفاه و تامین اجتماعی را بر اساس نظریات مختلف اقتصاددانان، جامعه شناسان و... می‌توان به صورت زیر برشمرد:

الف) تابع رفاه و تامین اجتماعی برگسون - ساموئلسون⁵

ب) تابع رفاه و تامین اجتماعی آرو⁶

ج) تابع رفاه و تامین اجتماعی فردگرایانه⁷

د) تابع رفاه و تامین اجتماعی هرسانی⁸

ه) تابع رفاه و تامین اجتماعی اتکینسون⁹

و) تابع رفاه و تامین مطلوبیت گرا¹⁰

ز) تابع رفاه و تامین اجتماعی راولس¹¹

ح) تابع رفاه و تامین اجتماعی سن¹²

برگسون و سامئلسون رفاه را تابعی از مطلوبیت افراد مختلف تعریف کردند و این تابع شامل متغیرهای است که رفاه را تحت تاثیر قرار می‌دهند؛ برای این که رفاه قابلیت اندازه گیری داشته باشد، تابع مطلوبیت را به دو متغیر مصرف و فراغت تقسیم نمودند. در ادامه، آرو با تبیین قضیه «امکان ناپذیری» را اثبات کرد، رفاه اجتماعی را تابعی از ترجیحات افراد مختلف در نظر گرفت تا از دادن مقادیر عددی به مطلوبیت اجتناب کند. اگر تابع رفاه و تامین اجتماعی را به صورت تابعی از مطلوبیت‌های افراد مختلف فرض کنیم به تابع رفاه و تامین اجتماعی فردی (فردگرایان) خواهیم رسید (صادقی و همکاران، 1389 :51). هرسانی نیز در سال 1955بین ترجیحات خصوصی (تابع مطلوبیت یک فرد) و ترجیحات شخصی یک فرد (تابع رفاه اجتماعی) تفکیک قائل شد. این دو، نشان دهنده ترجیحات شخصی یک فرد هستند، اما از دو نوع مختلف تابع رفاه اجتماعی یک فرد نشان می‌دهد که او بر پایه ملاحظات اجتماعی غیر خصوصی (با توجه به سایر ملاحظات اجتماعی و رفاه دیگران) چه چیزی را ترجیح می‌دهد و تابع مطلوبیت یک فرد نشان می‌دهد که او بطور طبیعی باید نفع شخصی خود را لحاظ کند بنابراین هر فرد دارای یک تابع رفاه اجتماعی خاص خود است. طبق این تعریف باید یک تابع رفاه اجتماعی وجود داشته باشد که فقط تابع مطلوبیت یک فرد نباشد، بلکه تابعی از مطلوبیت‌های افراد جامعه باشد. طبق این تعریف، تابع رفاه اجتماعی برابر است با مجموعه وزنی مطلوبیت‌های همه افراد (موسی خانی، 1388: 22).

بعد از هرسانی، تابع رفاه اجتماعی «اتکینسون» در اینجا رفاه اجتماعی با درآمدهای شخصی مرتبط است؛که رفاه اجتماعی تابعی فزاینده از درآمد اشخاص بود، مطرح شد و با افزایش درآمد، رفاه نیز افزایش می‌یابد. این تابع، یکی از توابع رفاه و تامین می‌باشد که قابلیت اندازه گیری دارد. تابع رفاه اجتماعی مطلوبیت گرایان نیز که توسط دالتون مطرح گردید، به صورت مجموع مطلوبیت‌های افراد مختلف جامعه تعریف گردید، در این تابع فرض اصلی، یکسان بودن تابع مطلوبیت همه افراد جامعه است و لذا با افزایش رفاه می‌توان به افزایش برابری و توزیع درآمد کمک نمود. سن نیز در سال 1973 نشان داد که حداکثر کردن رفاه در مطلوبیت گرایی، فقط در صورتی به یک توزیع درآمد منطقی می‌انجامد که همه افراد دارای تابع مطلوبیت یکسان و مشابه باشند، افزایش رفاه اجتماعی می‌تواند به افزایش نابرابری در توزیع درآمد کمک کند. به عبارتی، این اولین تابعی است که بحث توزیع درآمد را در خود جای داده است. راولس نیز در تابع رفاه خود، رفاه و تامین را تابعی از مطلوبیت‌های افراد می‌داند، با این تفاوت که در اینجا، حداقل مطلوبیت یک فرد لحاظ شده است. تغییرات رفاه افراد وابستگی خاصی به سطوح درآمدی و میزان کسب مطلوبیت آن‌ها دارد، در نتیجه برخی شاخص‌های ارائه شده به شاخص‌های توزیع نابرابری درآمدی و دیگر شاخص‌ها به مطلوبیت کسب شده تسط افراد مختلف بستگی دارد. ناکافی بودن معیار درآمد سرانه و رشد اقتصادی در تعیین رفاه و تامین شهروندان موجب شد که برخی اقتصادانان توجه خود را به شاخص‌هایی معطوف سازند که علاوه بر درآمد، به متغیرهای دیگری نیز پردازد. از مهم ترین این شاخص‌ها «شاخص سن» می‌باشد.

هشتمین مورد از توابع رفاه و تامین اجتماعی توسط آمارتیاسن برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال 1998 مطرح گردید. سن، گوپتا¹³ و استارت¹⁴ تابع رفاه را به صورت تابعی از مطلوبیت‌های افراد لحاظ کردند که در عین حال موقعیت اجتماعی اشخاص را نیز در برداشت. در تابع رفاه اجتماعی سن، رفاه اجتماعی تابعی از درآمد سرانه و ضریب جینی است (صادقی و همکاران، 1389: 148-146). 

6- پیشینه پژوهش

در خصوص فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی و تأثیر آن بر رفاه اجتماعی ابتدا تحقیقات داخلی و در  ادامه، تحقیقات خارجی ارائه شده است. عربی و همکاران (1393) به تحقیقی تحت عنوان مقایسه­ی معیارهاي رفاه اجتماعی، توزیع درآمد و فقر خانوارهاي روستایی استان خراسان شمالی و کشور طی سال­هاي 1390-1384 پرداختند. در این مطالعه برخی از مهم ترین شاخص­هاي رفاه اجتماعی و اندازه­گیري تغییرهاي نابرابري درآمد از جمله ضریب جینی، نسبت دهک­ها، ضریب انگل، شاخص رفاه اجتماعی، هزینه­ی سرانه­ی واقعی خانوار، شکاف مصرف شهر و روستا و خط فقر در روستاهاي کشور با استفاده از آمار هزینه و درآمد خانوارها در طی سال­های 1390-1384 محاسبه شده­ است. یافته‌هاي تحقیق نشان می‌دهد که روند نابرابري درآمد بر اساس شاخص‌هاي محاسبه شده در مناطق روستایی در سطح کشور و استان خراسان شمالی در طی دوره­ی بررسی داراي نوسان بوده و در سال 1390 کاهش چشمگیري داشته است. استان خراسان شمالی در مقایسه با کشور توزیع نابرابر درآمد را طی دوره­ی بررسی شده نشان می‌دهد. هم چنین نتایج نشان می­دهد که شاخص­هاي رفاه اجتماعی مناطق روستایی در طی سال‌هاي بررسی شده، روندي کاهشی در سطح استان خراسان شمالی و کشور داشته است و روستاهاي استان خراسان شمالی در مقایسه با کشور، وضعیت بدتري در زمینه رفاه خانوار داشته اند. هم چنین خط فقر روندي افزایشی داشته که یکی از دلیل‌هاي اصلی این افزایش، نرخ زیاد تورم بوده است. رفیعی و همکاران (1393) با استفاده از روش دلفی در دو دوره بین 25 نفر از متخصصین و صاحب نظران رفاه اجتماعی انجام شده است. یافته‌ها نشان دهنده آن است که؛ اشتغال (میانگین ۵۲/۹)، اقتصاد (۳۰/۹)، تامین اجتماعی (۷۶/۸)، سلامت (۴۲/۸)، آموزش (۴۵/۷) و مسکن (۶۵/۶) مهم ترین ابعاد، و میزان بیکاری (۱۴ رای)، درصد پوشش بیمه تامین اجتماعی (۱۰)، امید به زندگی در بدو تولد (۷)، میزان مالکیت مسکن (۷)، میزان باسوادی افراد بالاتر از ۶ سال (۶)، میزان ثبت نام در مدرسه (۵)، ضریب جینی (۵)، میزان تورم (۴) و درآمد ملی سرانه (۳) مهم ترین بیانگرهای رفاه اجتماعی در ایران می‌باشند.  مقایسه یافته‌های این پژوهش با مطالعات مشابه حاکی از در اولویت قرار داشتن ابعاد و بیانگرهای عینی و مادی رفاه اجتماعی در ایران می‌باشد. رمضانی فرخد (1390) به تحقیقی تحت عنوان تأمین اجتماعی اهرم تحقق عدالت پرداخت. نتایج پژوهش وی بیانگر آن بود که تأمین اجتماعی از چهار سازوکار، اقتصادي- اجتماعی- سیاسی- فرهنگی قادر خواهد بود عدالت را در جامعه برقرار کند. به طوري که تأمین اجتماعی قادر خواهد بود ضمن تأثیرگذاري بر ابعاد مختلف (اقتصادي، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی) سازوکارهایی را به وجود آورد تا بتواند ضمن انجام فعالیت خود عدالت را نیز در جامعه گسترش دهد. آدامز¹⁵ (2015) در مطالعه­ی خود به بررسي آثار توزيعي نظام اصلاح شده‌ي پرداخت يارانه­ی مواد غذايي در كشور مصر پرداخته است. نتايج اين پژوهش حاكي از آن بود كه در كشور مصر، بيشترين مقدار يارانه به كالاهايي اختصاص مي­يابد كه اقشار فقير و ثروتمند جامعه كم و بيش به يك ميزان از آن­ها بهره مي­برند. بنابراين بهترين راه هدفمندسازي يارانه در اين كشور، كاهش تدريجي يارانه­ي كالاهاي مشمول و حذف تدريجي كالاها از سبد حمايتي دولت است. اسبرگ و شارپ (2003) با ساختار جدیدی از شاخص رفاه اقتصادی (IEWB) که به شاخص رفاه بازار کار (ILMW) برای بر آورد رفاه بازار نیروی کار کشورهایOECD  استفاده کردند بر آوردها نشان می‌دهد که در دوره 1980 تا 2001 کشور نروژ بیشترین و کشور فنلاند و نیوزلند کمترین افزایش رفاه در بازارهای نیروی کار کسب کرده اند. مقایسه شاخص کلی رفاه با نرخ بیکاری نشان می‌دهد که ارتباط ضعیفی میان تغییرات این دو متغیر وجود داشته است.

روش شناسی پژوهش

مطالعه حاضر، بلحاظ هدف کاربردی و از حیث اجرا در دسته تحقيقات توصيفي-همبستگي قرار دارد که در سه مرحله انجام شده است. در مرحله اول تحقیق، شاخص‌ها و معیارهای مرتبط با موضوع بر اساس کتب و مقالات و منابع موجود استخراج شده است. روش تجزیه و تحلیل داده‌ها در این مرحله با استفاده از نظام مقوله استقرائی بوده است.

در مرحله دوم تحقیق از تکنیک دلفی استفاده شده است که در این مرحله از روش نمونه گیری هدفمند از نوع گلوله برفی برای تعیین اعضای پانل استفاده شده است بدین ترتیب که تعداد 12 نفر از خبرگان و اعضای هیئت علمی دانشگاه در رشته‌های جامعه شناسی توسعه، مدیران و مشاوران با سابقه سازمان تأمین اجتماعی انتخاب شدند و این روش در دو دور خاتمه یافت و از شاخص ضریب توافق کندال برای تعیین میزان اتفاق نظر میان اعضای پانل استفاده شد. سپس با تشکیل گروه کانونی که شامل 6 نفر از خبرگان و اساتید دانشگاهی بودند پرسشنامه تحقیق شامل دو بعد و 6 مؤلفه نهایی شد.

در مرحله سوم، جهت شناسایی نقش سازمان تأمین اجتماعی بر رفاه اجتماعی، از روش تحقیق کمی و به طور کلی مبتنی بر مدل معادلات ساختاری با نرم افزار SMSRTPLS3.2.9 استفاده شد. جامعه آماری در این مرحله از تحقیق شامل کلیه شهروندان استان آذربایجان غربی تحت پوشش بیمه سازمان تأمین اجتماعی بود که جهت برآورد نمونه از فرمول کوکران استفاده شد و حجم نمونه برابر با 384 نفر تعیین شد که در نهایت 250 پرسشنامه خالص و پرشده به محقق عودت داده شد. در این مرحله از روش نمونه گیری خوشه ای استفاده شد بدین ترتیب که، با توجه به نبود پهنه شرق و غرب و بر اساس تقسیمات جغرافیایی استان (شمال، جنوب و مرکز) خوشه اول شامل منطقه جغرافیایی و خوشه دوم، شهرستان انتخاب شد. در این مطالعه در مرکز استان، شهرستان ارومیه، و همچنین از جنوب استان دو شهر مهاباد و بوکان و از شمال استان، دو شهر خوی و سلماس انتخاب شد. سپس سهم هر خوشه متناسب با حجم جامعه مربوط به خودش محاسبه شد.

جدول 1: نمونه برآورد شده شهروندان استان آذربایجان غربی به تفکیک شهرهای منتخب

شهرستان	حجم جامعه	نمونه آماری برآورد شده
ارومیه	1040565	193
مهاباد	236849	44
بوکان	251409	46
خوی	348664	65
سلماس	196546	36
جمع کل	2074033 نفر	384 نفر

در ادامه نتایج یافته‌های گردآوری شده در این مرحله بر اساس نرم افزار SMARTPLS3.2.9 در قالب مدل اندازه گیری و مدل ساختاری مورد تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها

در این مرحله تعداد 32 شاخص توسط محقق از کتب، مقالات و پژوهش‌های متعدد داخلی و خارجی بشرح جدول ذیل استخراج گردید.

 

جدول 2: شاخص‌های گردآوری شده

ردیف	شاخص
1	میزان آگاهی از فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی
2	رضایت خاطر از روند تحولات در سازمان تامین اجتماعی
3	میزان آگاهی از فعالیت‌های اجتماعی سازمان تامین اجتماعی
4	رضایت از سیاست گذاری سازمان تامین اجتماعی
5	میزان  رضایت از خدمات و عملکرد پیمانی سازمان تامین اجتماعی
6	رضایت از دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی
7	میزان اعتماد به فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی
8	میزان رعایت قوانین و مقررات توسط سازمان تامین اجتماعی
9	تأمین نیازهای اساسی افراد بیمار
10	میزان  رضایت از خدمات درمانی، پزشکی و دارو مراکز سازمان تامین اجتماعی
11	رضایت از خدمات بهداشتی و درمانی
12	مفتخر به تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی
13	تأمین نیازهای اساسی افراد سالخورده
14	میزان همکاری بین سازمان تامین اجتماعی و بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی
15	وجود مکان مناسبي براي کارآفرينان جهت شروع يک تجارت
16	اعتماد به حکومت ملی
17	میزان احساس امنیت در جامعه
18	رضایت از جایگاه و منزلت اجتماعی خود
19	میزان رضایت از گسترش خدمات و فرصت‌های بهداشتی در ایام کرونا
20	رضایت از کیفیت زندگی خود
21	عدم تبعیض حکومت بین قومیت‌های مختلف برای رفاه
22	رضایت از سبک زندگی خود
23	شکاف بین امکانات مادی و رفاهی موجود با وضع مطلوب
24	رضایت از کوشش‌هاي حکومت براي نگهداري از محیط
25	میزان رضایت از مصرف زمان اوقات فراغت
26	رضایت از سلامت شخصی
27	میزان رضایت از دسترسی به امکانات و خدمات آموزشی
28	ارتقاء سرمایه انسانی
29	مقایسه وضعیت زندگی فعلی با وضع ایده آل
30	سهیم شدن زن‌ها مثل مردان در تامین مخارج خانواده
31	توجه صرف به رفاه و آسایش خود در اوضاع فعلی
32	ایجاد بسترها و ساختارها برای مشارکت همگانی

سپس نظرات کارشناسان و متخصصان سازمان تأمین اجتماعی در خصوص شاخص‌های تحقیق به کمک معیار لیکرت ارزش گذاری و با استفاده از ضریب توافق کندال در جدول 3 شاخص‌های مورد نظر تأیید و رد شد. اگر این ضریب بین 5/0 تا یک باشد شاخص‌ها از تطبیق قابل قبول و اگر بین صفر تا 49/0 باشد شاخص‌ها از تطبیق قابل قبولی برای تدوین گویه‌های پرسشنامه برخوردار نخواهند بود.

با توجه به یافته‌های گردآوری شده، در دور اول اعضای پانل تعداد 25 شاخص را از مجموع 32 شاخص که از مطالعات پیشین استخراج شده بودند، دارای تأثیر زیاد و خیلی زیاد بر تبیین جامعه شناختی نقش سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی تشخیص دادند یعنی اعضای گروه دلفی در دور اول 7 شاخص را رد کردند. در دور دوم، اعضای پانل مجدداً نظر خود را در خصوص عوامل و نیز میزان تأثیر و اهمیت هر یک از شاخص‌های تأیید شده در دور اول (یعنی 25 شاخص) اعلام کردند. در دور دوم اعضای پانل نظر خود را نیز همانند دور اول تکرار نموده بدین ترتیب نه شاخصی را از مجموع 25 شاخص باقیمانده در دور اول، حذف کردند و نه شاخصی را اضافه نمودند. لذا فرایند تکنیک دلفی در این پژوهش، در دو دور به سرانجام رسید. مقدار ضریب هماهنگی کندال برای سنجش میزان اتفاق نظر خبرگان در دور اول 623/0 بدست آمد. و در دور دوم ضریب هماهنگی کندال میزان توافق و اجماع خبرگان را برابر با 652/0 نشان می‌دهد.

جدول 3: نتایج محاسبات ضریب توافق کندال برای دورهای دوگانه دلفی

دور	تعداد (N)	ضریب کندال-وی
اول	12	623/0
دوم	12	652/0

از آنجا که ضریب توافقی کندال در دور دوم (652/0) نسبت به دور اول (623/0) افزایش پیدا کرده است لذا در این مرحله فرایند دلفی را خاتمه داده و در نهایت شاخص‌های تأیید شده نهایی به شرح جدول زیر تهیه و ارائه گردید:

جدول 4: شاخص‌های تأیید شده نهایی با تکنیک دلفی

ردیف	شاخص
1	میزان آگاهی از فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی
2	میزان آگاهی از فعالیت‌های اجتماعی سازمان تامین اجتماعی
3	میزان  رضایت از خدمات و عملکرد پیمانی سازمان تامین اجتماعی
4	رضایت از دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی
5	میزان اعتماد به فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی
6	میزان رعایت قوانین و مقررات توسط سازمان تامین اجتماعی
7	تأمین نیازهای اساسی افراد بیمار
8	میزان  رضایت از خدمات درمانی، پزشکی و دارو مراکز سازمان تامین اجتماعی
9	رضایت از خدمات بهداشتی و درمانی
10	مفتخر به تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی
11	میزان همکاری بین سازمان تامین اجتماعی و بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی
12	عادلانه بودن تخصیص بودجه و امکانات مربوط به امور بهداشتی
13	میزان احساس امنیت در جامعه
14	میزان رضایت از گسترش خدمات و فرصت‌های بهداشتی در ایام کرونا
15	عدم تبعیض حکومت بین قومیت‌های مختلف برای رفاه
16	شکاف بین امکانات مادی و رفاهی موجود با وضع مطلوب
17	رضایت از کوشش‌هاي حکومت براي نگهداري از محیط
18	میزان رضایت از مصرف زمان اوقات فراغت
19	رضایت از سلامت شخصی
20	میزان رضایت از دسترسی به امکانات و خدمات آموزشی
21	ارتقاء سرمایه انسانی
22	مقایسه وضعیت زندگی فعلی با وضع ایده آل
23	سهیم شدن زن‌ها مثل مردان در تامین مخارج خانواده
24	توجه صرف به رفاه و آسایش خود در اوضاع فعلی
25	ایجاد بسترها و ساختارها برای مشارکت همگانی

در ادامه با تشکیل گروه کانونی، 6 نفر از خبرگان و اساتید دانشگاهی صاحبنظر در این حوزه، بحث و تبادل نظر و بررسی شاخص‌های حاصل از مطالعات کتابخانه‌ای و پیشنهادی محقق در این جلسه منجر به شکل گیری پرسشنامه جامع تبیین جامعه شناختی نقش سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی شد که این پرسشنامه شامل همان شاخص‌هایی است که مورد قضاوت اعضای پانل دلفی قرار گرفت، این گروه پس از بحث و تبادل نظر با هم، شاخص‌های مورد قضاوت اعضای پانل را به 2 بُعد و 6 مؤلفه تقسیم بندی کردند که نتایج آن در جدول 6 عنوان شده است. ابعاد پرسشنامه شامل: 1) بعد فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی (دارای دو مؤلفه: فعالیت و خدمات درمانی)؛ 2) بعد رفاه اجتماعی (دارای چهار مؤلفه: امنیت اجتماعی، عدالت اجتماعی، سرمایه اجتماعی و همبستگی اجتماعی) و در کل 25 گویه می‌باشد. 

 

جدول 5: ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های نهایی شده توسط گروه کانونی

بعد	مولفه	شاخص	عنوان کد
نقش سازمان تامین اجتماعی	فعالیت	میزان آگاهی از فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی	S1
		میزان آگاهی از فعالیت‌های اجتماعی سازمان تامین اجتماعی	S3
		میزان  رضایت از خدمات و عملکرد پیمانی سازمان تامین اجتماعی	S5
		میزان اعتماد به فعالیت‌های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی	S7
		مفتخر به تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی	S12
		میزان رعایت قوانین و مقررات توسط سازمان تامین اجتماعی	S8
	خدمات درمانی	رضایت از دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی	S6
		تأمین نیازهای اساسی افراد بیمار	S9
		میزان  رضایت از خدمات درمانی، پزشکی و دارو مراکز سازمان تامین اجتماعی	S10
		رضایت از خدمات بهداشتی و درمانی	S11
		میزان همکاری بین سازمان تامین اجتماعی و بخش‌های مختلف دولتی و غیردولتی	S14
		عادلانه بودن تخصیص بودجه و امکانات مربوط به امور بهداشتی	S20
رفاه اجتماعی	امنیت اجتماعی	میزان احساس امنیت در جامعه	S30
		میزان رضایت از گسترش خدمات و فرصت‌های بهداشتی در ایام کرونا	S32
		میزان رضایت از مصرف زمان اوقات فراغت	S38
	عدالت اجتماعی	عدم تبعیض حکومت بین قومیت‌های مختلف برای رفاه	S34
		شکاف بین امکانات مادی و رفاهی موجود با وضع مطلوب	S36
		رضایت از کوشش‌هاي حکومت براي نگهداري از محیط	S37
	سرمایه اجتماعی	رضایت از سلامت شخصی	S39
		میزان رضایت از دسترسی به امکانات و خدمات آموزشی	S40
		ارتقاء سرمایه انسانی	S41
		مقایسه وضعیت زندگی فعلی با وضع ایده آل	S42
	همبستگی اجتماعی	سهیم شدن زن‌ها مثل مردان در تامین مخارج خانواده	S43
		توجه صرف به رفاه و آسایش خود در اوضاع فعلی	S44
		ایجاد بسترها و ساختارها برای مشارکت همگانی	S45

 

نتایج تحليل‎ عاملي اکتشافي در خصوص پرسشنامه فعالیت های سازمان تأمین اجتماعی حاکی از آن بود که با توجه به دو ملاك‌ KMO (برابر با 886/0) و سطح معنی داری آزمون بارتلت (001/0>p) می توان نتيجه‌ گرفت‌ كه‌ اجراي‌ تحليل‌ عاملي بر اساس‌ ماتريس‌ همبستگي‌ حاصل‌ در گروه‌ نمونه‌ مورد مطالعه‌، قابل‌ توجيه‌ خواهد بود. همچنین مقادير اشتراک استخراجي تمامی گويه‌ها بالاتر از مقدار 5/0 قرار داشته که تأييدي بر مناسب بودن داده ها و تحليل عاملي مي باشد. در جدول زير مقدار ويژه، درصد واريانس و درصد تراکمي عاملهاي باقيمانده در تحليل (عاملهايي که داراي مقدار ويژه بزرگتر يا مساوي 1 بودند) را قبل و پس از چرخش واريماکس نشان مي دهد.

جدول 6: مقادير ارزش ويژه، درصد واريانس و درصد واريانس تراكمي زيرمولفه‌هاي پرسشنامه فعالیت های سازمان تأمین اجتماعی

گويه	مقادير ويژه				مجموع مجذورات بعد از چرخش واريماکس
	مقدار ويژه	درصد واريانس	درصد تراکمي		مقدار ويژه	درصد واريانس	درصد تراکمي
1	844/6	034/57	034/57		655/4	794/38	794/38
2	561/1	008/13	042/70		750/3	247/31	042/70
3	906/0	549/7	591/77
4	695/0	790/5	381/83
5	510/0	249/4	630/87
6	462/0	849/3	480/91
7	402/0	348/3	828/94
8	176/0	466/1	294/96
9	157/0	306/1	600/97
10	120/0	997/0	597/99
11	108/0	898/0	495/99
12	061/0	505/0	100

 

‎ چنانكه‌ در اين‌ جدول‌ ديده‌ مي‌شود، ارزش‌هاي‌ ويژه‌ 2 گويه بزرگتر از يك‌ است‌، و درصد پوشش‌ واريانس‌ مشترك‌ بين‌ گويه‌ها براي‌ اين‌ دو مؤلفه بر روي‌ هم‌ 042/70 درصد كل‌ واريانس‌ متغيرها را تبيين‌ مي‌كند. به عبارت ديگر، چنانچه‌ از مجموعه‌ گويه‌ها بر پايه‌ مطالب بالا‌، دو مولفه‌ استخراج‌ شود، به‌ اندازه‌ 70 درصد كل واريانس تبيين‏ مى‏شود. پس از انجام تحليل عاملي و اجراي شيوه چرخش واريماکس براي ساده سازي مولفه ها، مشخص شد که بهترين راه حل عاملي، داراي دو مولفه است. نتايج ساختار عاملي چرخش واريماکس در جدول 7 نشان داده شده است. مقادير چرخش‌‎يافته‌ بر اثر 25 تكرار حاصل‌ شده‌ و پس‌ از اين‌ تعداد تكرار، در چرخش‌ واريماکس همگرايي‌ حاصل‌ شده‌ است‌. نتايج ساختار عاملي چرخش واريماکس نشان داد كه هیچ گويه اي از تحليل كنار گذاشته نشده است‌.

جدول 7: ماتريس ساختار چرخش يافته مجموعه 12 گويه‎اي پرسشنامه فعالیت های سازمان تأمین اجتماعی

گویه ها	مولفه اول	مولفه دوم
1. میزان آگاهی از فعالیت های اجتماعی سازمان تامین اجتماعی	884/0
2. میزان آگاهی از فعالیت های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی	851/0
3. میزان  رضایت از خدمات و عملکرد پیمانی سازمان تامین اجتماعی	833/0
4. میزان رعایت قوانین و مقررات توسط سازمان تامین اجتماعی	829/0
5. میزان اعتماد به فعالیت های اقتصادی سازمان تامین اجتماعی	806/0
6. مفتخر به تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی	784/0
7. عادلانه بودن تخصیص بودجه و امکانات مربوط به امور بهداشتی		867/0
8. میزان  رضایت از خدمات درمانی، پزشکی و دارو مراکز سازمان تامین اجتماعی		865/0
9. رضایت از خدمات بهداشتی و درمانی		855/0
10. میزان همکاری بین سازمان تامین اجتماعی و بخش های مختلف دولتی و غیردولتی		730/0
11. رضایت از دسترسی به خدمات بهداشتی درمانی		518/0
12. تأمین نیازهای اساسی افراد بیمار		422/0

 

نتایج تحليل‎ عاملي اکتشافي در خصوص پرسشنامه رفاه اجتماعی حاکی از آن بود که با توجه به دو ملاك‌ KMO (برابر با 807/0) و سطح معنی داری آزمون بارتلت (001/0>p) می توان نتيجه‌ گرفت‌ كه‌ اجراي‌ تحليل‌ عاملي بر اساس‌ ماتريس‌ همبستگي‌ حاصل‌ در گروه‌ نمونه‌ مورد مطالعه‌، قابل‌ توجيه‌ خواهد بود. همچنین مقادير اشتراک استخراجي تمامی گويه‌ها بالاتر از مقدار 5/0 قرار داشته که تأييدي بر مناسب بودن داده ها و تحليل عاملي مي باشد. در جدول 8 مقدار ويژه، درصد واريانس و درصد تراکمي عاملهاي باقيمانده در تحليل (عاملهايي که داراي مقدار ويژه بزرگتر يا مساوي 1 بودند) را قبل و پس از چرخش واريماکس نشان مي دهد.

جدول 8: مقادير ارزش ويژه، درصد واريانس و درصد واريانس تراكمي زيرمولفه‌هاي پرسشنامه رفاه اجتماعی

گويه	مقادير ويژه				مجموع مجذورات بعد از چرخش واريماکس
	مقدار ويژه	درصد واريانس	درصد تراکمي		مقدار ويژه	درصد واريانس	درصد تراکمي
1	221/4	468/32	468/32		698/3	445/28	445/28
2	327/2	903/17	371/50		377/2	284/18	729/46
3	040/2	689/15	060/66		195/2	886/16	614/63
4	408/1	834/10	895/76		726/1	280/13	895/76
5	690/0	304/5	199/82
6	646/0	970/4	168/87
7	449/0	451/3	619/90
8	379/0	914/2	533/93
9	332/0	553/2	086/96
10	241/0	856/1	942/97
11	124/0	952/0	894/98
12	087/0	669/0	563/99
13	057/0	437/0	100

 

‎ چنانكه‌ در اين‌ جدول‌ ديده‌ مي‌شود، ارزش‌هاي‌ ويژه‌ 4 گويه بزرگتر از يك‌ است‌، و درصد پوشش‌ واريانس‌ مشترك‌ بين‌ گويه‌ها براي‌ اين‌ چهار مؤلفه بر روي‌ هم‌ 89/76 درصد كل‌ واريانس‌ متغيرها را تبيين‌ مي‌كند. به عبارت ديگر، چنانچه‌ از مجموعه‌ گويه‌ها بر پايه‌ مطالب بالا‌، چهار مولفه‌ استخراج‌ شود، به‌ اندازه‌ 77 درصد كل واريانس تبيين‏ مى‏شود. پس از انجام تحليل عاملي و اجراي شيوه چرخش واريماکس براي ساده سازي مولفه ها، مشخص شد که بهترين راه حل عاملي، داراي چهار مولفه است. نتايج ساختار عاملي چرخش واريماکس در جدول 9 نشان داده شده است. مقادير چرخش‌‎يافته‌ بر اثر 25 تكرار حاصل‌ شده‌ و پس‌ از اين‌ تعداد تكرار، در چرخش‌ واريماکس همگرايي‌ حاصل‌ شده‌ است‌. نتايج ساختار عاملي چرخش واريماکس نشان داد كه هیچ گويه اي از تحليل كنار گذاشته نشده است‌.

جدول 9: ماتريس ساختار چرخش يافته مجموعه 13 گويه‎اي پرسشنامه رفاه اجتماعی

گویه ها	مولفه اول	مولفه دوم	مولفه سوم	مولفه چهارم
1. میزان رضایت از دسترسی به امکانات و خدمات آموزشی	956/0
2. ارتقاء سرمایه انسانی	952/0
3. رضایت از سلامت شخصی	949/0
4. مقایسه وضعیت زندگی فعلی با وضع ایده آل	938/0
5. رضایت از گسترش خدمات و فرصت های بهداشتی در ایام کرونا		913/0
6. میزان احساس امنیت در جامعه		877/0
7. میزان رضایت از مصرف زمان اوقات فراغت		864/0
8. شکاف بین امکانات مادی و رفاهی موجود با وضع مطلوب			863/0
9. رضایت از کوشش هاي حکومت براي نگهداري از محیط			834/0
10. عدم تبعیض حکومت بین قومیت های مختلف برای رفاه			806/0
11. سهیم شدن زن ها مثل مردان در تامین مخارج خانواده				762/0
12. توجه صرف به رفاه و آسایش خود در اوضاع فعلی				748/0
13. ایجاد بسترها و ساختارها برای مشارکت همگانی				742/0

 

در مرحله بعدی، یافته‌های حاصله از نظرات شهروندان در خصوص پرسشنامه تحقیق مورد واکاوی و تفحص قرار گرفته است. در این بخش از مطالعه، ابتدا به ارزیابی مدل اندازه گیری پرداخته و در ادامه آزمون ساختاری مدل مورد بررسی قرار گرفته است.

ارزیابی مدل اندازه گیری

به منظور بررسی پایایی مدل سنجش از روایی همگرا¹⁶ و روایی افتراقی¹⁷ به روشهای تحلیل عاملی تاییدی و میانگین واریانس استخراج شده (AVE)¹⁸ استفاده شده است. با توجه به معیار فرنل و لارکر (1981) بارهای عاملی بزرگتر از 5/0 از اعتبار مناسبی برخوردارند. همچنین ميانگين واريانس استخراج شده در بين سازه‌ها نیز باید بزرگترمساوي از 5/0 باشد (چن، 1998).

 

جدول 10: بارهای عاملی متغیرهای تحقیق

سازه­ها	سوال	نماد اختصاری	بارعاملی	آماره­ی تی	ضریب آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	AVE
فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی	1	S1	725/0	18/21	936/0	945/0	612/0
	2	S3	809/0	35/29
	3	S5	692/0	28/17
	4	S6	679/0	94/15
	5	S7	791/0	28/26
	6	S8	803/0	67/27
	7	S9	327/0	حذف گویه
	8	S10	786/0	06/31
	9	S11	791/0	47/28
	10	S12	792/0	26/25
	11	S14	864/0	48/45
	12	S20	849/0	33/42
رفاه اجتماعی	13	S30	548/0	60/9	932/0	942/0	629/0
	14	S32	557/0	03/10
	15	S34	585/0	54/11
	16	S36	450/0	حذف گویه
	17	S37	496/0	حذف گویه
	18	S38	499/0	حذف گویه
	19	S39	858/0	61/36
	20	S40	885/0	46/46
	21	S41	881/0	70/44
	22	S42	821/0	23/29
	23	S43	896/0	51/65
	24	S44	895/0	46/74
	25	S45	874/0	54/51

همان­طور که در جدول فوق مشاهده می‌شود که همه­ی بارهای عاملی (به غیر از بارهای عاملی گویه‌ها‌ی شماره s9، s36، s37 و s38) در جدول حداقل در سطح 4/0 هستند. بنابراین روایی همگرایی داده‌ها در این قسمت به طور کامل مورد تائید قرار می‌گیرد. همچنین مقادیر آماره­ی تی این متغیرها بیشتر یا مساوی 96/1 باشد حاکی از آن است که آن گویه در سطح اطمینان 95 درصد، برای سازه موردنظر مناسب بوده است. همان­طور که در جدول 6 مشاهده می­شود میانگین واریانس استخراج شده برای همه­ی متغیرها بالاتر از 5/0 بوده و در حد مطلوبی قرار دارد. بنابراین روایی همگرایی سازه­ها در این قسمت نیز تایید می­شود. همچنین پایایی ترکیبی و ضریب آلفای کرونباخ بدست آمده برای تمامی سازه­ها نشان می­دهد که سازگاری درونی مدل­های سنجش سازه­ها در حد مطلوب قرار دارد. برای بررسی روایی افتراقی، روش فرنل و لارکر (1981) به کار برده شده است؛ به این ترتیب که اگر ریشه­ی دوم (جذر) مقادیر میانگین واریانس استخراج شده (AVE)هر سازه، بزرگتر از مقادیر همبستگی آن سازه با سازه­های دیگر باشد، روایی افتراقی تأیید می‌شود. جدول 11 نتایج آزمون میانگین واریانس بین سازه­ها (بررسی روایی افتراقی) را نشان می­دهد. مقادیر قطری، جذر مقادیرAVE  هستند.

جدول 11: میانگین واریانس بین سازه­ها (بررسی روایی افتراقی)

سازه‌ها	1	2
فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی	782/0
رفاه اجتماعی	770/0	793/0

همان­گونه که در جدول 11 مشاهده می­شود، جذر میانگین واریانس استخراج شده برای تمامی سازه­ها، بیشتر از همبستگی با سایر سازه­ها است، به عبارت دیگر معیار فرنل و لارکر (1981) در تمامی سازه­ها محقق شده است؛ بنابراین روایی افتراقی سازه­ها تأیید می­گردد.

ارزیابی مدل ساختاری

در این بخش به بررسی مدل ساختاری پرداخته و مدل کلی تحقیق مورد برازش قرار می‌گیرد. برای این منظور، معنی‌داری و ضرایب مسیر مدل تحقیق با استفاده از روش بوت استرپ و آماره آزمون تی استیودنت مورد بررسی قرارگرفته است. ضریب تعیین نسبت به ضریب همبستگی معیار گویاتری به شمار می‌رود و مهم‌ترین معیاری است که با آن می‌توان رابطه بین دو متغیر را توضیح داد. این ضریب بیان‌کننده درصد تغییرات تابع به‌وسیله متغیر مستقل است. در نهایت قابلیت پیش­بینی مدل نیز با استفاده از آزمون ناپارامتری استون گیسر مورد ارزیابی قرار گرفته است. در آزمون استون گیسر دو مقدار (مقادیر ) ارایه می­شود: CV.Redundancy و CV.Communality. مقدار CV.Redundancy به ارزیابی مدل ساختاری و مقدار CV.Communality به ارزیابی مدل سنجش می­پردازد (تننهاوس، 2005).  مثبت و بزرگ، نشان از قابلیت بالای پیش­بینی مدل دارد. مقادیر ، 02/0، 15/0 و 35/0 به ترتیب نشان دهنده­ی توانایی ضعیف، متوسط و قوی یک سازه برون­زا در پیش­بینی یک متغیر برون­زا است (وونگ، 2013). مقادیر  منفی نشان دهنده­ی تخمین بسیار ضعیف متغیر پنهان است. ضرایب تعیین و مقادیر ، ضرایب مسیر و مقادیر آماره تی مدل تحقیق به ترتیب در جدول 12 و نگاره­های 1 و 2 نشان داده شده است.

جدول 12: ضرایب تعیین مدل تحقیق

سازه­ها	ضریب تعیین ()	CV.Red	CV.Com
رفاه اجتماعی	593/0	341/0	539/0
فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی	-	-	510/0

همان‌طور که در جدول فوق مشاهده می‌گردد مقادیر ضرایب تعیین برای متغیرهای مکنون مدل، بیان‌کننده میزان تأثیرپذیری متغیر وابسته از متغیر مستقل است. در حقیقت از مقادیر جدول فوق استنباط می‌شود که 3/59 درصد از تغییرات سازه­ی رفاه اجتماعی به‌وسیله سازه­ فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی بیان می‌شود. بررسی مقادیر  در جدول 8 نشان می­دهد که هیچ یک از مقادیر منفی نبوده و حداقل مقادیر لازم برای پیش­بینی، برآورده شده است.

آزمون معیار نیکویی برازش (GOF)

مهم‌ترین شاخص برازش مدل در تکنیک حداقل مجذورات جزیی شاخص GOF است. این شاخص با استفاده از میانگین هندسی شاخص R2 و میانگین شاخص‌های اشتراکی قابل محاسبه است. معیار GOF توسط تننهاوس و همکاران (۲۰۰۴) ابداع گردید و طبق رابطه زیر محاسبه می‌شود.

GOF = √average (Commonality) × average (R2)

ازآنجاکه در حداقل مربعات جزئی مقدار Commonality با AVE برابر است وتزلس و همکاران (۲۰۰۹) فرمول زیر را ارائه کرده‌اند:

GOF = √average (AVE) × average (R2)

وتزلس و همکاران (۲۰۰۹) سه مقدار برای ارزیابی شاخص GOF در نظر گرفته‌اند: ضعیف: اگر بین 1/0 تا 25/0 باشد، متوسط اگر بین 25/0 تا 36/0 باشد و قوی: اگر از 36/0 بیشتر باشد. تننهاوس و همکاران معتقدند شاخص GOF در مدل PLS راه حلی عملی برای این مشکل بررسی برازش کلی مدل است. این شاخص همانند شاخص‌های برازش در روش‌های مبتنی بر کوواریانس عمل می‌کند. همچنین می‌توان از آن برای بررسی اعتبار یا کیفیت مدل PLS به‌صورت کلی استفاده کرد. این شاخص نیز همانند شاخص‌های برازش مدل لیزرل عمل می‌کند و بین صفر تا یک قرار دارد و مقادیر نزدیک به یک نشانگر کیفیت مناسب مدل هستند. بدین ترتیب مقدار GOF محاسبه‌شده برابر با 606/0 به دست آمد که حاکی از برازش کلی قوی مدل است.

 

نگاره 1: ضرایب مسیر مدل تحقیق

 

نگاره 1 ضریب مسیر مدل تحقیق را نمایش می‌دهد.

 

نگاره 2: مقادیر آماره­ی تی مدل تحقیق

 

نگاره 2، آماره تی مدل را نمایش می‌دهد که چنانچه مقدار آماره تی برای مسیری بزرگتر از 96/1 باشد، می­توان نتیجه گرفت که این مسیر معنی­دار بوده و فرضیه مورد نظر در سطح خطای 05/0 مورد تایید قرار می­گیرد.  جدول 13، نتایج حاصل از آزمون تی را نشان می­دهد.

جدول 13: نتایج آزمون تی: آزمون فرضیه ی تحقیق

فرضیه	متغیر		ضریب مسیر	آماره­ی تی	نتیجه
	مستقل	وابسته
1	فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی	رفاه اجتماعی	770/0	576/22	تأیید

نتایج بدست آمده در جدول فوق بیانگر تأیید فرضیه می‌باشد چرا که ضریب آماره تی والیو از مقدار 96/1 بالاتر می‌باشد و همچنین از نظر علايم پارامترهاي برآوردي، علامت ضریب مسیر مثبت مي باشد، لذا با اطمینان 95 صدم می‌توان ادعا کرد که فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی بر رفاه اجتماعی کشور ایران تاثیر مثبت و معناداری دارد.

نتیجه گیری

پژوهش حاضر با هدف شناسایی نقش فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی در رفاه اجتماعی ایران در بین شهروندان استان آذربایجان غربی، انجام شد. تجزیه و تحلیل داده‌ها با استفاده از مدل سازی معادلات ساختاری واریانس محور به کمک نرم افزار  SmartPLS3 انجام پذیرفت. نتایج حاکی از تأثیر مثبت و معنی دار فعالیت‌های سازمان تأمین اجتماعی بر رفاه اجتماعی بود. مدل یابی معادلات ساختاری PLS طی دو گام صورت گرفت: در گام اول مدل اندازه گیری از طریق تحلیل‌های روایی، پایایی و تحلیل عاملی تأییدی مورد بررسی قرار گرفت و در گام دو، مدل ساختاری جهت روابط بین متغیرهای مکنون و تعیین شاخص‌های برازش مدل بررسی شد. بر اساس یافته‌های حاصله و با استفاده از معیارهای روایی همگرا و واگرا و پایایی نتایج قابل قبول و مطلوبی حاصل شد و لذا به لحاظ اندازه گیری، مدل تحقیق تأیید شد.همچنین در خصوص مدل ساختاری پژوهش، نتایج بیانگر آن بود که کلیه ضرایب مربوط به مسیرها در مدل از مقدار 96/1 بیشتر بود که معنادار بودن مسیرها و مناسب بودن مدل ساختاری را نشان داده است و همچنین، حاصل شدن مقدار 606/0 برای GOF حاکی از برازش کامل مدل بود.

در خصوص فرضیه پژوهش مبنی بر "به نظر می‌رسد فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی، رفاه اجتماعی در سطح استان آذربایجان غربی را پیش بینی می‌کند." نتایج حاصل از مدل معادلات ساختاری در خصوص این فرضیه نشان داد که فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی بر رفاه اجتماعی در سطح استان آذربایجان غربی تأثیر مثبت و معنی داری دارد. نتایج مطالعه رمضانی فرخد (1390) و زارع و اسدی (1390) با نتیجه این بخش از مطالعه حاضر همسو می‌باشد. محقق در راستای تبیین این فرضیه بر این باور است که فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی یکی از مهمترین فاکتورهای دخیل در رفاه اجتماعی می‌باشد. هرچه میزان فعالیت‌های سازمان تامین اجتماعی بیشتر باشد رفاه اجتماعی بیشتر می‌شود و همچنین این افزایش فعالیت‌های سازمان منجر به ارایه خدماتی ناب و ارزشمند خواهد شد. با مقایسه شاخص‌های رفاه اجتماعی در طول برنامه‌های توسعه اقتصادی در ایران نشان داده می‌شود که شاخص‌های رفاه اجتماعی در ایران (شاخص اجتماعی برگسون- ساموئلسون، آرو، هرسانی، اتیکسون، راولز و سن) تغییر چندانی نکرده اند و در این راستا دولت جهت افزایش نرخ شاخص‌های یاد شده باید در همه سیاست‌های اجرایی خود تجدید نظر کرده و بیشتر نسبت به گذشته رفاه حال شهروندان خود را مد نظر قرار دهد. در این زمینه لزوم اصلاح نظام تامین اجتماعی، اصلاح نظام مالیاتی به منظور توزیع بهینه درآمد و ثروت، هدفمند سازی یارانه‌ها به روش درست و اقتصادی، گسترش فعالیت‌های کسب و کار و... می‌تواند در افزایش سطح رفاه شهروندان نقش اساسی ایفا کند. سازمان تامین اجتماعی به لحاظ اینکه یک صندوق مشاعی و بین نسلی است باید ساختار و کارکردهای تعهدی و بین نسلی داشته باشد. به همین دلیل باید تعادل بین منابع و مصارف بودجه در این سازمان کارکردی متفاوت با بودجه رایج در شرکت‌ها و دولت‌ها داشته باشد. بنابراین سازمان باید در چارچوب موازین اقتصادی و بر اساس روش‌های متداول در سازمان‌های بیمه گر دنیا که به روش ذخیره سازی مازاد حق بیمه‌ها عمل می‌کنند به سرمایه گذاری ذخایر و منابع خود جهت استفاده افراد تحت پوشش خود برای بهتر شدن شرایط رفاه اقتصادی و اجتماعی آنها انجام دهد. 

بر اساس نتایج بدست آمده در این پژوهش به باور من محقق نتایج زیر ملموس تر از سایرین بود. اکثر مردم اصلا از سرمایه گذاری های سازمان تامین اجتماعی مطلع نبودند و سازمان را بیشتر سازمانی که وظیفه ای همچون سازمان بازنشستگی کشوری برای سایر افراد شاغل در جامعه که زیر مجموعه ارگانهای دولتی نیستند عهده دار است و جدا از پرداخت مستمری بازنشستگی به افراد تحت پوشش خود، تنها خدمت دیگر سازمان را ارائه خدمات درمانی به افراد تحت پوشش خود از طریق مراکز درمانی ملکی خود " درمان مستقیم " و مراکز درمانی طرف قرارداد در بیرون از سازمان "درمان غیر مستقیم " می دانستند.

در داخل سازمان هم از زمان دولت نهم به بعد اکثر تصمیم گیری ها و سرمایه گذاری های سازمان بیشتر رنگ سیاسی به خود گرفته و سرمایه گذاری ها به جای آنکه در خدمت رفاه حال افراد تحت پوشش باشد بیشتر در راستای کمک به اهداف سیاسی دولت ها بوده است. به این علت است که درآمد و هزینه های سازمان با هم همخوانی ندارد و هزینه های سازمان بیشتر از درآمدها بود و این باعث شده یکی از بزرگترین صندوق های بازنشستگی عمومی غیر دولتی در جهان جهت جبران هزینه های افراد تحت پوشش خود به استقراض از بانکها روی آورده است. این سیاست در آینده نه چندان دور باعث بوجود آمدن مشکلات فراوانی در تامین مستمری افراد بازنشسته و ارائه خدمات به افراد تحت پوشش خود می شود. سازمان بیشتر وابسته تر به دولت شده و استقلال آن کم رنگ‌تر و این باعث بوجود آمدن مهم ترین مشکلات و چالش های پیش آمده برای بازنشستگان و افراد تحت پوشش سازمان در سال‌های اخیر و آتی خواهد شد.

پیشنهادات

با توجه به نتایج بدست آمده پیشنهادهای زیر ارائه می‌گردد:

-       دستیابی به رفاه اجتماعی و رفاه اقتصادی در سند چشم انداز بدون مشارکت مناسب و موثر دولت، سازمان تامین اجتماعی و افراد ذینفع امکان پذیر نیست پس برای اینکه رفاه اجتماعی و رفاه اقتصادی به عناصری در خور توجه در برنامه ریزی ملی (سند چشم انداز) و برنامه‌های توسعه تبدیل شود؛ دولت‌ها باید مسئولیت‌های اداری و مالی بیشتری از آنچه در گذشته بر عهده داشته اند بپذیرند.

-       نظر به دخالت دولت در برنامه ریزی‌ها و تصمیم گیری‌های اساسی سازمان تأمین اجتماعی دوره‌هاي مختلف از جمله بازنشستگي پيش از موعد، كاهش نرخ حق بيمة سهم كارفرما در برنامةهای مختلف توسعه و... که باعث اخلال در روند برخي از شاخص‌های رفاهی افراد تحت پوشش سازمان تأمین اجتماعی شده است، لذا پیشنهاد می‌شود كه بخش بيمه اي و حمايتي به صورت عملكردي از همديگر تفكيك گردند.

-       به قوای مجریه و مقننه پیشنهاد می‌شود که در مديريت نظام تأمين اجتماعي و حذف انحصاري تصدي گري دولت در بخش بيمه و درمان و افزايش سهم بخش خصوصي در نظام تأمين اجتماعي، بازنگري اساسي اعمال شود.

-       با توجه به عملكرد ضعيف سازمان‌هاي تأمين اجتماعي و بازنشستگي كشوري در كاهش فقر و ارتقاء كيفيت زندگي افراد تحت پوشش، لازم است براي رفع اين نقيصه طرح‌هاي حمايتي خاص تأمين اجتماعي با توجه به تجارب كشورهاي توسعة يافته در كشور به اجرا در آيد.

-       پيشنهاد مي‌گردد محققان و پژوهشگران بعدي براي بررسی بیشتر، تأثیرگذاري نرخ ارز پایه پولی کشور را بر وضعیت رفاه اجتماعی مورد بررسی قرار دهند.

-       پیشنهاد می‌شود این پژوهش در سایر استان های دیگر نیز تکرار شود و نتایج بدست آمده در سطح ملی تجزیه و تحلیل و مقایسه شود.

 

20

 

---

[1] 1-دانشجوی دکترای جامعه شناسی گرایش اقتصادی و توسعه،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران

[e-mail]

[2] 2 – دانشیار گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران غرب، تهران، ایران ( نویسنده مسئول )

[e-mail]

[3] 3 – استاد گروه جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم وتحقیقات تهران، ایران

[e-mail]  

[4] - ماده 5 اساسنامه سازمان تامین اجتماعی مصوب 10/6/1358 هیات وزیران  

[5]  Bergson and Samuelson 

[6]  Arrow

[7]  Individualistic

[8]  Harsany

[9]  Atkinson

[10]  Utilitarian

[11]  Rawlse

[12]  Sen

[13]  Gupta 

[14]  Staret

[15]  Adams

[16]  Convergent Validity

[17]  Discriminant Validity

[18] Average Variance Extracted (AVE)

---