ارزیابی میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در باغ چهلستون بهشهر

محورهای موضوعی : معماری و شهرسازی

وحید حیدر نتاج ¹ , فریال احمدی ²

1 - دانشیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران. *(مسوول مکاتبات)
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران.

تاریخ دریافت : 1398/08/18 تاریخ پذیرش : 1399/04/30 تاریخ انتشار : 1400/09/01

کلید واژه: معیارهای طراحی اکولوژیک, موزاییک منظر, باغ‌های مازندران, باغ چهلستون بهشهر,

چکیده مقاله :

زمینه و هدف: باغ های کرانه جنوبی دریای خزر به ویژه باغ های بهشهر از نمونه های برجسته باغ سازی ایرانی است که در بستر اکولوژیکی متفاوت با باغ های کویری احداث شده است. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اکولوژیک و تحلیل عناصر ساختاری باغ چهلستون شکل گرفته است تا به میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در طراحی باغ چهلستون بهشر دست یابد.روش بررسی: در پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی در سه مرحله تعیین، تبیین و تدقیق استفاده شده است. پس از جمع آوری و برداشت اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه ای، تفسیر اطلاعات و تبیین انگاره های مشترک در باغ ایرانی انجام شد. در گام بعدی انگاره های به دست آمده در مرحله قبل، در نمونه مطالعاتی (باغ چهلستون بهشهر) مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته و میزان تناسب و تطابق محدوده مطالعاتی با اصول طراحی باغ ایرانی ارائه گردیده است. در نهایت میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در باغ چهلستون بهشهر از طریق ارزیابی عناصر ساختاری محدوده مطالعاتی ارایه شده است.یافته ها: یافته های پژوهش نشان می دهد که فرم های مستطیل شکل، الگوی اصلی شکل دهنده منظر باغ چهلستون است. همچنین الگوی شکل دهنده فضاهای سبز (اعم از درخت کاری، گلکاری، چمن و ...) به صورت توده ای پیوسته و مستطیل شکل در کرت های اطراف و نواری ممتد در اطراف راه های اصلی، نشان از اهمیت دید کنترل شده از بیرون به سمت بنا در این نوع مناظر دارد.بحث و نتیجه گیری: استفاده از آب در مغایرت با رطوبت بالای محیط، طراحی در جهت شیب با مداخله در شکل زمین (پلکانی کردن زمین)، عدم تناسب کامل با معماری بومی به واسطه الگوبرداری از باغ ایرانی مناطق کویری، تأمین آب از مکانی دیگر و استفاده از درختان و گل های غیر بومی (درختان همیشه سبز) در محور اصلی باغ در محدوده مطالعاتی نشان می دهد بهره گیری از الگوی باغ ایرانی در توسعه باغ بر بهره گیری از معیارهای طراحی اکولوژیک برای طراحان در اولویت بوده است.

چکیده انگلیسی:

Background and Objective: The current study is applied to assess structural elements of landscape mosaic of Chehelsetoon garden to identify whether ecological design criteria have influenced on Chehelsetoon garden design or not.Material and Methodology: Descriptive- analytical has been used in three steps. Firstly, design criteria of Persian gardens have been studied. Secondly, design features of Chehelsetoon garden have been analyzed and compared with Persian garden criteria. Then adaption degree of design features of Chehelsetoon with Persian garden criteria has been determined.Findings: The results of the current research indicate that rectangular shapes are the main pattern of the landscape of studied area. In addition, continuous mass and rectangular shapes are recognized as the pattern of surrounding green spaces of the Chehelsetoon garden. It should be noted that green space of the main axis of garden is continuous strip patterns.Discussion and Conclusion: Using water in contrast with high humidity of the environment, land morphology intervention, incompatibility with vernacular landscape and using Persian garden pattern and planting non-native trees and flowers (evergreen trees) in the main axis of garden show that designer concentrate on developing Persian garden patters instead of ecological design criteria.

منابع و مأخذ:

 

 

مقاله پژوهشی

 

 

علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره بیست و سوم، شماره نه، آذرماه 1400(60-45)

                                                                

 

ارزیابی میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در باغ چهلستون بهشهر[1]

 

وحیدحیدرنتاج[2]^*

[e-mail]

فریال احمدی [3]

  

تاریخ دریافت: 18/8/98

تاریخ پذیرش: 30/4/99

 

چکیده

زمینه و هدف: باغ­های کرانه جنوبی دریای خزر به­ویژه باغ­های بهشهر از نمونه­های برجسته باغ­سازی ایرانی است که در بستر اکولوژیکی متفاوت با باغ­های کویری احداث شده است. از این­رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اکولوژیک و تحلیل عناصر ساختاری باغ چهلستون شکل گرفته­است تا به میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در طراحی باغ چهلستون بهشر دست یابد.

روش بررسی: در پژوهش حاضر از روش توصیفی- تحلیلی  در سه مرحله تعیین، تبیین و تدقیق استفاده شده است. پس از جمع آوری و برداشت اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه­ای، تفسیر اطلاعات و تبیین انگاره­های مشترک در باغ ایرانی انجام شد. در گام بعدی انگاره­های به­دست­آمده در مرحله قبل، در نمونه مطالعاتی (باغ چهلستون بهشهر) مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته­ و میزان تناسب و تطابق محدوده مطالعاتی با اصول طراحی باغ ایرانی ارائه گردیده­است. در نهایت میزان تأثیرگذاری معیارهای طراحی اکولوژیک در باغ چهلستون بهشهر از طریق ارزیابی عناصر ساختاری محدوده مطالعاتی ارایه شده­است.

یافته­ها: یافته­های پژوهش نشان می­دهد که فرم­های مستطیل شکل، الگوی اصلی شکل دهنده منظر باغ چهلستون است. همچنین الگوی شکل دهنده فضاهای سبز (اعم از درخت­کاری، گلکاری، چمن و ...) به صورت توده­ای پیوسته و مستطیل شکل در کرت­های اطراف و نواری ممتد در اطراف راه­های اصلی، نشان از اهمیت دید کنترل­شده از بیرون به سمت بنا در این نوع مناظر دارد.

بحث و نتیجه­گیری: استفاده از آب در مغایرت با رطوبت بالای محیط، طراحی در جهت شیب با مداخله در شکل زمین (پلکانی کردن زمین)، عدم تناسب کامل با معماری بومی به واسطه الگوبرداری از باغ ایرانی مناطق کویری، تأمین آب از مکانی دیگر و استفاده از درختان و گل­های غیر بومی (درختان همیشه سبز) در محور اصلی باغ در محدوده مطالعاتی نشان می­دهد بهره­گیری از الگوی باغ ایرانی در توسعه باغ بر بهره­گیری از معیارهای طراحی اکولوژیک برای طراحان در اولویت بوده­است.

 

واژه‌های کلیدی: موزاییک منظر، معیارهای طراحی اکولوژیک، باغ­های مازندران، باغ چهلستون بهشهر.

 

J. Env. Sci. Tech., Vol 23, No. 9, December, 2021

 

 

 

 

Evaluation of Effective Ecological Design Criteria on Designing Chehelsetoon Garden

 

Vahid Heidarnattaj [4]^*

[e-mail]

Ferial Ahmadi [5]

 

Admission Date: July 20, 2020

Date Received: November 9, 2019

 

Abstract

Background and Objective: The current study is applied to assess structural elements of landscape mosaic of Chehelsetoon garden to identify whether ecological design criteria have influenced on Chehelsetoon garden design or not.

Material and Methodology: Descriptive- analytical has been used in three steps. Firstly, design criteria of Persian gardens have been studied. Secondly, design features of Chehelsetoon garden have been analyzed and compared with Persian garden criteria. Then adaption degree of design features of Chehelsetoon with Persian garden criteria has been determined.

Findings: The results of the current research indicate that rectangular shapes are the main pattern of the landscape of studied area. In addition, continuous mass and rectangular shapes are recognized as the pattern of surrounding green spaces of the Chehelsetoon garden. It should be noted that green space of the main axis of garden is continuous strip patterns.

Discussion and Conclusion: Using water in contrast with high humidity of the environment, land morphology intervention, incompatibility with vernacular landscape and using Persian garden pattern and planting non-native trees and flowers (evergreen trees) in the main axis of garden show that designer concentrate on developing Persian garden patters instead of ecological design criteria.

 

Keywords: landscape mosaic, Ecological design criteria, Gardens of Mazandaran, Chehelsetoon garden.

 

 

مقدمه

 

آب و ابنیه در نظام معماری مشخصی به نام باغ ایرانی با هم تلفیق و محیطی مطلوب، ایمن و آسوده برای انسان به وجود می­آورد (1). این باغ­ها با تاریخ درخشان خود به عنوان یکی از بهترین الگوهای منظرسازی، محصول تعامل سازنده انسان ایرانی در مواجهه با طبیعت است (2). در باغ ایرانی نهایت مادی به بی­نهایت معنوی ارتقاء می­یابد. باغ تا آن­جا که ممکن است ساده و روشن شکل می­گیرد و ابهام  "مادی" در رابطه انسان و فضا باقی نمی­گذارد (3). به طور کلی باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، موظف به کارایی و سود دهی، مساعد با قناعت و صرفه­جویی و مجهز به پایداری است. با وجود این اوصاف، چنان طرح موجه و هماهنگی را داراست که اصول و ضوابط خود را در نقاط خوش آب و هوا و حتی مرطوب نیز توصیه کرده و به بهترین نتایج دست یافته است. باغ ایرانی پاسخ به نیاز است، از نیازهای اقلیمی تا نیازهای فردی حتی نیاز حیوانات اهلی و نیاز خود باغ، حداکثر کارایی را دارد، به غایت خودکفاست. در کل و در تمام جزییات بسی عواید و فواید دارد و صرفاً هوس و جولانگاه عبث نیست. ابعاد متعادل جماد، نبات، آب و رعایت مقیاس انسانی یکی از ویژگی­های برتر باغ ایرانی است. این خصیصه حاصل حاکمیت منطق عقلایی، نتیجه عنایت و تجارب و شرایط زیست­محیطی و مرهون رعایت تناسبات و پیمون است (4). بنابراین باغ ایرانی به عنوان یکی از مهم­ترین دستاوردهای تمدن ایران در نگرش به طبیعت و عناصر طبیعی بوده است. نگاه ایرانی به طبیعت و روابط بین عناصر آن و ارزش آن به گونه­ای که در تمامی ادیان و مذاهب ایرانی چه پیش از اسلام و چه در دین اسلام سفارش شده؛ محصولی را به نام باغ ایرانی به جهان عرضه کرده­است. آنچه تاکنون درباره این پدیده به ظاهر ساده اما شگفت نگاشته­ شده­است حاصل توصیفاتی است که از زبان و قلم غربیان به ما رسیده و یا تلاش­های اخیر در شناساندن این پدیده که به قلم پژوهشگران ایرانی نگاشته شده­است. در این میان باغ­های کرانه دریای خزر در اغلب کتاب­ها و سفرنامه­ها مغفول مانده است.

باغ­های کرانه جنوبی دریای خزر به­ویژه باغ­های بهشهر از نمونه­های برجسته باغ­سازی ایرانی است که در بستری کاملاً متفاوت با باغ­های کویری احداث شده است. حال با این تفاوت اقلیمی، شباهت باغ­های شمال ایران با باغ­های اقلیم مرکزی ایران چگونه توجیه می­شود؟ برخی باغ ایرانی را حاصل تمایز شدید بین داخل و خارج محیط می­دانند. به تعبیر آنها باغ­های شمال کشور یا باغ­های سرزمین­های دیگر که از الگوی باغ ایرانی تبعیت می­کنند، اساساً باغ ایرانی نیستند بلکه از باغ­های ایرانی گرته­برداری شده­اند (5). ذکر این نکته حایز اهمیت است که طبیعت به مثابه یک منبع شناخت در زندگی و فرهنگ ایرانی ریشه­ای عمیق داشته و دارای تقدس و احترام ویژه­ای بوده است؛ با وجود این باغ ایرانی هندسه و نظم کلی خود را وامدار ذهن ایرانی است اما در طراحی جزئیات و فضاهای کوچک طبیعت اصل است؛ در واقع باغ ایرانی نگاهی دو سویه به انسان و طبیعت دارد (6). هیچ­کدام از این دو فدای دیگری نشده؛ بلکه در کنار هم و به نحو احسن فضاهای دلخواه ایرانیان را شکل داده­است. از این­رو پژوهش حاضر با هدف بررسی اکولوژیک و تحلیل عناصر ساختاری باغ چهلستون بهشهر شکل گرفته­ تا از این رهگذر به نوع منظرسازی و انگاره­های مؤثر در این نوع منظرسازی، دست یابد. لذا سؤال اصلی پژوهش حاضر به شرح زیر می­باشد:

نسبت باغ­های ایرانی با اکولوژی چیست؟ میزان تأثیرگذاری معیارها و مبانی طراحی اکولوژیک در طراحی باغ چهلستون بهشهر چگونه­است؟

به دلیل تفاوت شکلی بین باغ­های ایرانی و باغ­های اروپایی، این موضوع از دیرباز مورد توجه بسیاری از نویسندگان و سیاحان بوده است، اما اغلب آنها شکل ظاهری باغ را توصیف کرده و بعضاً دلایل و عواملی را ذکر کرده­اند که سبب شد مطالعه عمیق بر روی عوامل اصلی مغفول بماند. مطالعات و گزارش­هایی را که راجع به باغ ایرانی صورت گرفته می­توان به دو دسته عمده تقسیم کرد؛ دسته اول نوشته­های جهانگردان و محققان خارجی که شاید بهترین نمونه موجود "باغ­های ایرانی و کوشک­های آن" اثر دونالد ویلبر (7) باشد که اغلب به توصیف کالبدی باغ­های نقاط مختلف ایران و فضاهای آنها پرداخته­است. دسته دوم نوشته­های ایرانیان است که اغلب اقتباس از کتب خارجی بوده و تنها نحوه ارائه تغییر کرده­است. البته برخی به معرفی باغ ایرانی بر اساس تحقیقات و مطالعات میدانی پرداخته­اند. بهترین نمونه­ها تلاش­های مرحوم پیر نیا (8) است که به هندسه باغ ایرانی، عناصر کالبدی، عناصر طبیعی و فضاهای مختلف باغ پرداخته ­است. همچنین مسعودی (9) در رساله "مطالعه و تحلیل باغ­های ایرانی در منطقه کویری؛ باغ شازده ماهان" به بررسی نسبت بین باغ شاهزاده ماهان و میراث باغ­سازی ایرانی می­پردازد. در پژوهش مزبور تضاد بین باغ و محیط پیرامون به عنوان یکی از برجسته­ترین ویژگی باغ ایرانی تحلیل شده­است. حیدرنتاج (10) نیز در رساله "هنجار شکل­یابی باغ ایرانی؛ باغ­های کرانه جنوبی دریای مازندران به پژوهش بر روی باغ­های مازندران" و مقایسه آنها با ویژگی­های باغ ایرانی، عامل اقلیمی را در شکل و ایجاد باغ عامل فرعی دانسته و اصلی­ترین عامل را آیینی می­داند. لازم به ذکر است مطالعه و پژوهش مستقلی مبنی بر بررسی اکولوژیک بر باغ ایرانی و باغ­های بهشهر انجام نشده­است.

روش بررسی

مطالعه حاضر با هدف دست­یابی به نوع منظرسازی و انگاره­های مؤثر منظرسازی باغ چهلستون بهشهر، شکل گرفته است. لازم به ذکر است جهت دست­یابی به این مهم از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در سه مرحله تعیین، تبیین و تدقیق بهره گرفته شده است. در مرحله تعیین به جمع­آوری و برداشت اطلاعات مورد نیاز تحقیق با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای، بررسی اسناد و مدارک تاریخی و بررسی منابع اینترنتی در محدوده مطالعاتی پرداخته شده­است. سپس در گام بعدی پردازش، تبیین و تفسیر اطلاعات به دست آمده از مرحله نخست صورت گرفته است تا از این رهگذر بتوان به انگاره­های مؤثر مشترک در طراحی و منظرسازی باغ­های ایرانی دست یافت. سپس اصول به دست آمده از این مرحله، در نمونه مطالعاتی (باغ چهلستون بهشهر) مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته­است. در نهایت با توجه به نتایج حاصل از تحلیل­ها، میزان تناسب و تطابق محدوده مطالعاتی با اصول طراحی باغ ایرانی ارائه شده­است. با تأکید بر هدف اصلی مطالعه حاضر مبنی بر تعیین نوع منظرسازی باغ چهلستون بهشهر، پس از ارزیابی اصول طراحی باغ ایرانی، بار دیگر نمونه موردی مطالعاتی با تأکید بر ارزیابی­های عناصر ساختاری تشکیل­دهنده این نوع منظر (لکه، جریان، الگو و ...)، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته­اند. لازم به ذکر است که جهت دست­یابی به این مهم، نخست مفاهیم مورد نیاز، چون طراحی منظر، گونه­بندی منظرسازی و فرآیند ارزیابی عناصر ساختاری مناظر مورد مداقه قرار گرفته و در نهایت با نتایج به دست آمده از این قست، آنالیز عناصر ساختاری محدوده­های مطالعاتی ارائه شده­است.

مبانی و رویکردهای نظری

طراحی منظر

از آنجایی که به هرگونه نظام­دهی به زمینه­های مرتبط با فعالیت انسان در محیط،  طراحی منظر گویند، می­توان طراحی منظر را به مثابه نگرش و تأملی آگاهانه به محیط و طبیعت پیرامونی دانست که با تکیه به اصول محافظتی از ارزش­های فضایی و محیطی در جهت ارتقاء توان اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر منطقه شکل می­گیرد. به واقع طراحی منظر، خلق محیط و منظرهای جذاب، برانگیزاننده، پرمعنی و پایدار است. از این­رو طراحی منظر در وهله اول، به صورت عاملی جهت ایجاد هماهنگی میان عوامل بوم شناختی، فن شناختی و فرهنگی به حساب می­آید (11). گاهی این طراحی مشابه طبیعت صورت می­گیرد و در نهایت به خلق منظری منتهی می­گردد که تجلی­گاه آشکاری از طبیعت می­نماید و گاه این طراحی به گونه­ای به منصه ظهور می­رسد که تسلط انسان بر طبیعت را نشان می­دهد و در حیطه مناظر غیر طبیعی (کنترل شده) یا نیمه طبیعی جای می­گیرد (تصویر 1).

در آنالیز و تحلیل مناظر چنان­چه در حیطه مناظر طبیعی یا کنترل­شده جای گیرد، در جهت دست­یابی به الگوهای شکل­گیری آن، نخست باید عناصر ساختاری (لکه، جریان، دالان و ...) مناظر مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند. بدیهی است تحلیل این عناصر، دست یابی به الگوهای تشکیل دهنده محدوده مطالعاتی را امکان­پذیر می­کند. این الگوها در نهایت بیانگر ایده­های مؤثر بر شکل­گیری کلیت منظر مطالعاتی است (تصویر 2).

 

تصویر 1- فرآیند طراحی و منظر سازی. مأخذ: نگارندگان

Figure 1. Landscape design process. Source: authors.

تصویر 2- فرآیند دست یابی به انگاره های مؤثر در طراحی مناظر. مأخذ: نگارندگان

Figure 2. Effective factors on landscape design process. Source: authors.

تحلیل عناصر ساختاری منظر مطالعاتی

 

کرانه جنوبی دریای خزر به واسطه برخورداری از اقلیم معتدل همواره مورد توجه صاحب منصبان بوده است. در دوره شاه عباس صفوی این منطقه که زادگاه مادر شاه نیز بوده است به عنوان پایتخت تفریحی وی از اعتبار بیشتری برخوردار شد. اسکندر بیک، منشی شاه عباس در کتاب عالم­آرای عباسی در ذکر آثار خیر و انشاء و احداث عمارات در خطه مازندران می­آورد: "... و در مازندران جنت­نشان احداث فرح­آباد جنت­نهاد در کنار دریا، که رودخانه موسوم به تجینه­رود از آن میان می­گذرد، ... و عمارت و باغات مرغوب واقعه در ساری و آمل و دریاچه و عمارات عالیه بارفروش­ده و در اشرف خان­های به تکلف بزیب و زینت و باغ و چشمه و حوض­خانه که در بالاخانه عمارات باغ مذکور ترتیب یافته آب را از مکان مرتفع به فنون غریبه بالا برده به حوض نقره می­ریزد و دیگر باغات و حمامات و عمارات دیگر در نیم فرسخی قصبه مزبور موسوم به باغات که در مکان مرتفع ترتیب یافته مشتمل بر تالارها و ایوان­ها و دریاچه و فواره­ها و حمام و باغچه فردوس­نما که از نظاره آنها دیده عقل را حیرت­افزا است" (12). این نوشته­های تاریخی به خوبی بیانگر این مطلب است که این منطقه قبل از احداث باغ نیز بغایت نیکو و مانند بهشت بوده است و تفاوتی فاحش بین درون و بیرون باغ دیده نمی­شود. این تفاوت را می­توان در باغ بحرالارم بابل (باغی احداث شده در دوره صفویه) دید که دارای ساختاری هندسه در بستر جزیره و در درون دریاچه­ای طبیعی شکل گرفته است (13). 

محیط طبیعی منطقه چنان پوشیده از جنگل و زیبایی­های طبیعی بود که دلاواله در توصیف اشرف چنین می­گوید: "من در نوشتن یادداشت­های روزانه خود تردید داشتم که آیا باید اشرف را شهری در میان جنگل بنامم یا آن را جنگلی بخوانم که به علت سکونت افراد حالت شهری به خود گرفته است" (14). "در این محل چشمه­های آب شیرین و زلال زیاد است و به اندازه­ای درخت در آنجا وجود دارد که خانه­ها در میان آنها گم شده است" (15). ارجاع به طبیعت بکر و در عین حال طراحی باغی منظم به شیوه باغ­های مرکزی ایران (16) را می­توان در باغ جهان­نمای مجموعه فرح­آباد ساری نیز مشاهده کرد.

 

                               

تصویر3- موقعیت باغ­های بهشهر در کنار هم با توجه به نوشته­های تاریخی و وضع موجود. مأخذ: نگارندگان

Figure 3. Location of Behshar's garden based on historical documents. Source: authors.

 

 

باغ چهلستون در حقیقت هسته اصلی مجموعه باغ­های بهشهر بوده و عمارت دیوان­خانه در آن قرار داشته است (تصویر 3). در وسط این باغ ساختمان بزرگی بنا گردیده که به چهل ستون شهرت داشت. "در جنب عمارت، استخر بزرگی به مساحت 500 مترمربع احداث شده بود" (17). باغ مزبور با دیوارهای بلند سنگی و سروهای چند صدساله، جوی آب سنگی، حوضچه­ها و سنگفرش­های اطراف آن که تا پشت عمارت امتداد می­یافت، با کمی تغییر همان­گونه که سیاحان تصویر آن را بازگو نموده­اند، باقی است. توصیفات پیترو دلاواله در سال 1027 ق درباره این باغ نشان می­دهد که حال وهوای باغ کمتر دچار تغییر شده است: "این باغ عبارت از مربعی است که در انتهای جلگه در پای تپه­های پردرخت واقع شده و پشت کاخ است. دیوان­خانه در وسط باغ واقع شده و بنایی است که طول آن سه برابر عرضش است. جلوی بنا خیابانی طولانی است که سنگفرش بوده وسط آن جویی جاری است و از حوضی که جلوی دیوان­خانه ساخته شده دائماً آب در این جوی روان است" (15). ملگونف نیز از حوضی مستطیل شکل صحبت می­کند که در حال حاضر اثری از آن نیست: "در برابر عمارت چهلستون حوضی است که عرضاً 50 قدم و طولاً 60 قدم و عمق آن یک ذرع و نیم و مسمی به حوض چراغان. در دو طرف آن جوئی است سنگی تا دروازه و اطراف آن سوراخ­هایی برای نهادن شمع دارد" (18). عمارت باغ از زمان ساخت در دوره شاه عباس اول تا حال حاضر دستخوش دگرگونی­های زیادی بوده است، ملگونف در مورد این عمارت می­نویسد: "عمارت چهل ستون عمارتی است که تالار او یک مرتبه و گوشوار او دو مرتبه و مشتمل بر 16 ستون چوبی است. اکنون در میان اطاق­های آن گودهای آتش و اجاق کنده، دیوارها سیاه، در و پنجره سوخته و کنده و به جز سه در، آنجا چیزی نیست. " (18). "این عمارت در دوره قاجار به طور اساسی تعمیر شد و در زمان پهلوی بنای فعلی ساخته شد" (15) که در حال حاضر ساختمان شهرداری بهشهر است (تصویر4).

 

تصویر 4- عمارت چهلستون (10).

Figure 4. Kooshk of Chehelsetoon.

 

 

 

لازم به ذکر است باغ چهلستون با وجود قرارگیری در اقلیم و جغرافیای متفاوت از باغ­های مرکزی، دارای ساختاری همانند آنها است:

• برخورداری از هندسه منظم مستطیلی (تصویر 5)؛


• وجود محور طولانی و ایجاد پرسپکتیو عمیق؛


• تراس­بندی زمین شیب­دار باغ.

 

 

تصویر5-  نقشه باغ چهلستون بهشهر؛ تقسیم باغ به دو بخش توسط عمارت اصلی، وجود نهر آب در سراسر مسیر اصلی باغ و تراس­بندی زمین باغ (19).

Figure 5. Map of Chehelsetoon garden.

 

تصویر 6- ساختار تراس­بندی باغ و حضور محور اصلی. مأخذ: نگارندگان.

Figure 6. Main axis and structure of garden's layout. Source: authors. 

 

یکی از ویژگی­های باغ ایرانی بهره­مندی حداکثری از منظره و فقدان مانع بصری است؛ لذا در این منطقه نیز الگوی فراگیر باغ ایرانی پیاده و درختان موجود قطع شده تا راستای دید عمیق به وجود آید:

- برخورداری از دید عمیق و پرسپکتیو طولانی با احداث بنا در ارتفاع و صفه­سازی (تصویر 6)؛

- ایجاد منظره عمیق و محدود داخلی با استفاده از تعبیه نهر در وسط محور و درختان تزیینی در حاشیه (تصویر 7)؛

- برخورداری از دید و منظر وسیع به اطراف به سبب موقعیت سایت.

همچنین وضعیت طبیعی منطقه و نقل قول جهانگردان حاکی از وجود درختان خودرو بومی است که در راستای اصول باغ ایرانی، این درختان نیز دستخوش تغییرات گشته­اند:

- وجود درختان بی­بر بلند قامت در حاشیه مسیر اصلی (تصویر 8)؛

- وجود درختان میوه بومی در داخل کرت­ها؛

 

 

تصویر 7- پرسپکتیو عمیق در محور اصلی باغ. مأخذ: نگارندگان.

Figure 7. Deep perspective in main axis. Source: authors.

 

تصویر8- ردیف منظم درختان بلند در حاشیه مسیر و نظم کاشت باغ. مأخذ: نگارندگان.

Figure 8. Regular row of tall trees and order of planting. Source: authors.

 

 

آب همواره نقش اساسی و محوری در باغ ایرانی داشته و کانون توجه بوده است، علیرغم فراوانی آب در منطقه و انتظار عدم توجه به این عنصر طبیعی در این ناحیه، می­توان شاهد اهمیت بالای آب همانند سایر باغ­های ایرانی بود؛ توجه به این نکته نیز مهم است که آب مورد نیاز باغ­های بهشهر از جمله باغ چهلستون طبق نظریه ملگونف از کوه هزار جریب بهشهر تأمین می­شده­است که با سیستم ثقلی به بالاترین نقطه باغ می­رسید (20).

• حضور آب در باغ به صورت حوض، نهر، فواره و آبشار (تصویر 9)؛


• نقش­آفرینی آب در محور اصلی به عنوان کانون توجه و عنصر زیباکننده محیط.

در زمینه عناصر انسان ساخت باغ نیز با توجه به کاربری این باغ و پیرو از اصول باغ ایرانی در این باغ، حضور گسترده و تأثیرگذار داشته است:

• احداث بنا در موقعیت مناسب از لحاظ برخورداری از منظر وسیع؛


• استفاده از ایوان ستون­دار به عنوان رابط بین فضای درون و بیرون و نظرگاه عمارت؛


• وجود دیوار در اطراف باغ (تصویر 10)؛


• وجود سردر در شمال باغ (ارتباط با باغ شمال و ورودی اصلی) و ضلع شرقی آن (ارتباط با باغ تپه).

 

تصویر9-  نقشه آبی باغ؛ نهر آب، استخر و آب­نماهای کوچک در طول مسیر. مأخذ: نگارندگان.

Figure 9. Garden water map. Source: authors.

 

تصویر 10- ساختار باغ؛ دیوار، عمارت و سردرها. مأخذ: نگارندگان.

Figure10. Garden structure. Source: authors.

 

 

در مرحله بعدی اصول کلی به کار رفته در طراحی باغ­های ایرانی در جدول 1 آمده است تا از این طریق میزان تناسب اصول به کار گرفته در باغ چهلستون بهشهر با اصول طراحی باغ ایرانی مورد تدقیق و ارزیابی قرار گیرد.

 

جدول 1- تدقیق انگاره­های مؤثر بر طراحی باغ ایرانی در باغ چهلستون بهشهر. مأخذ: نگارندگان.

Table 1. Effective factors on designing Persian gardens: Source: authors.

باغ چهلستون بهشهر			اصول به کار رفته در طراحی باغ ایرانی				باغ چهلستون بهشهر			اصول به کار رفته در طراحی باغ ایرانی
1	2	3					1	2	3
□	□	n	محصوریت		سایت پلان مجموعه	اصول طراحی باغ	□	n	□	محوطه ورودی	اصول طراحی کوشک
□	□	n	هم آوایی با طبیعت				□	n	□	فضای بسته
□	□	n	تقارن				□	□	n	فضای نیمه بسته
□	□	n	طرح هندسی				□	□	n	تقارن
□	n	□	طرح افقی
□	□	n	طرح پلکانی
□	□	n	سلسله مراتب				□	n	□	مرکزیت
□	n	□	قرارگیری بنای کوشک بالاتر از سطح زمین
□	n	□	قرارگیری کوشک در منتهی الیه سایت
□	□	n	درونگرانی
□	□	n	درختکاری	نرم	محوطه سازی
n	□	□	گلکاری
□	□	n	پله	سخت			□	n	□	بوم گرایی
□	□	n	سنگفرش
□	□	n	فواره
□	□	n	نهر
n	□	□	حوض
										جمع بندی
			تأکید بر دید از بیرون (سایت پلان) به سمت بنا با طراحی نهر در میان محور اصلی باغ و قرارگیری فضای سبز خطی در دو سوی آن
			محصوریت باغ
وحدت و یگانگی

1- نامتناسب           2- متناسب                3- کاملا متناسب

 

 

در گام بعدی، برای ارزیابی مناظر و تعیین نوع مداخلات مورد نیاز، درک صحیح فعل و انفعالات پیچیده (ابعاد منظر) که زمینه ایجاد این مناظر را فراهم آورده امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. این فعل و انفعالات پیچیده در قالب انگاره‌ها و جنبه‌های طبیعی، سیاسی، تحلیلی، مداخلاتی و فرهنگی (تصویر 11) و با ابعاد گسترده‌ای تعریف می‌شود (21). 

جهت دست­یابی به الگوهای شکل دهنده منظر مطالعاتی (باغ چهلستون بهشهر)، نوع و فرم الگوها، نوع و فرم لکه­ها و جریان­های موجود در باغ چهلستون بهشهر مورد تدقیق و ارزیابی قرار گرفته و نتایج حاصل از آن در جدول شماره 2 آمده است. علت بهره­گیری از این فرآیند، این است که  در طراحی اکولوژیکی منظر، بر ادراک صحیح فرآیندها و الگوهای تشکیل­دهنده موزاییک منظر تأکید شده­است (22). در واقع، مطالعه الگوهای منظر، روابط میان عناصر سازنده الگوها و تغییرات این الگوها در طول زمان، از جمله مهم‌ترین اهداف ارزیابی اکولوژیکی است (23). در این راستا ابتدا لکه­های تشکیل دهنده منظر شناسایی گردیده و سپس فرم هر کدام از این لکه­ها مورد تدقیق قرار گرفته است. همان­گونه که در منابع طراحی اکولوژیک آمده­است، لکه به منطقه‌ای غیرخطی اطلاق می­گردد که از محیط اطرافش جدا و دارای عملکردهای متفاوتی باشد (24). بنابراین با توجه به تعریف آورده شده، لکه­های موجود در باغ شامل آبراهه­های اصلی، کرت­ها، بنای کوشک و سردر، مسیرهای عبوری و حوض می­باشد. همچنین جریان موجود در سایت به جریان آب در آبراهه­های اصلی منتهی می­شود. همچنین با تأکید بر این مهم که شناخت الگوهای تشکیل‌دهنده مناظر از این جهت حائز اهمیت است که شناسایی آشفتگی‌های موجود در مناظر مطالعاتی را امکان‌پذیر می‌نماید (25). از این­رو در زمینه الگوهای شکل دهنده مطالعاتی باید اذعان داشت که نوع الگو، الگوهای غیر طبیعی که دست­ساخت انسان می­باشد و فرم آن از فرم­های مربع و مستطیل شکل تبعیت می­کند.

تصویر 11- فرآیند ارزیابی منظر (مأخذ: نگارندگان).

Figure 2. Landscape assessment process. Source: Authors

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2-تحلیل عناصر ساختاری منظر مطالعاتی. مأخذ: نگارندگان.

Table 2. Evaluation of structural element of study area.

نمونه مطالعاتی	نوع الگو	فرم الگو	فرم و نوع  لکه­ها							جریان­های موجود
			آبراهه اصلی	آبراهه فرعی	حوض	کرت	عمارت	سردر	مسیر	جریان پیوسته  آب
باغ چهلستون بهشهر	مستطیل شکل یکپارچه		نواری ممتد	-	مستطیل شکل	توده ای پیوسته و مستطیل شکل	مستطیل	مستطیل	نواری ممتد	■

 

 

 

ارزیابی عکس هوایی باغ چهلستون بهشهر در سال 1335 و 1398 نشان می­دهد که ارتباط میان باغ چهلستون با دیگر باغ­ها به واسطه جایگزینی بافت مسکونی از بین رفته­است. همچنین الگوی پوشش گیاهی (درختان سرو) مسیر اصلی باغ چهلستون از خطی گسسته به خطی پیوسته در حال حاضر تغییر یافته­است. در کرت­های باغ نظر الگوی پوشش گیاهی توده­ای گسسته به توده­ای پیوسته به دلیل افزایش تعداد درختان در گذر زمان تغییر پیدا کرده­است. اما الگوی مستطیل شکل موزاییک منظر باغ در طول زمان حفظ شده­است (تصویر 12 و 13). همچنین الگوی شکلی حوض جلوی عمارت باغ از مربعی شکل به دایره­ای در طول زمان تغییر یافته­است (تصویر 14 و 15). همچنین برخلاف الگوی باغ ایرانی در کنار مسیر آب، گل­کاری انجام شده­است.

 

 

تصویر 12- عکس هوایی باغ چهلستون بهشهر در سال 1335.

Figure12. Aerial photo of Chehelsetoon in year 1956.

 

تصویر 13-عکس هوایی باغ چهلستون بهشهر در سال 1398.

Figure 12. Aerial photo of chehelsetoon in year 2019.

 

تصویر 14- عمارت چهلستون و حوض مربعی جلوی آن (7).

Figure 14. kooshk of Chehelsetoon and square pool (7).

 

تصویر 15- عمارت چهلستون و حوض دایره­ای جلوی آن. مأخذ: آرشیو نگارندگان.

Figure 15. kooshk of Chehelsetoon and circular pool.

 

 

 

جدول 3- میزان تطبیق­پذیری معیارهای اکولوژیک در باغ چهلستون بهشهر. مأخذ: نگارندگان.

Table 3. Ecological criteria adaption in Chehelsetoon garden.

مبانی اکولوژیک				باغ چهلستون بهشهر
				3       2        1
طبیعی	پوشش گیاهی		محور اصلی باغ	□       □        n
			کرت	n       □        □
	هیدرولوژی و منابع آب			□       n        □
	توپوگرافی			□       n        □
	اقلیم		جهت­گیری	□       n        □
			رطوبت	□       □        n
			تابش	n       □        □
			باد	□       n        □
اجتماعی				n       □        □
فرهنگی				□       n        □
اقتصادی		هزینه در زمان احداث		□       n        □
		هزینه در زمان بهره برداری		□       n        □
جمع بندی		استفاده از درختان و گل­های غیر بومی (درختان همیشه سبز) در محور اصلی باغ تأمین آب از مکانی دیگر در جهت شیب با مداخله در شکل زمین (پلکانی کردن زمین) بر اساس شیب نه اقلیم استفاده از آب در مغایرت با رطوبت بالای محیط متناسب با نیاز کاربر در زمان احداث عدم تناسب کامل با معماری بومی به واسطه الگو برداری از باغ ایرانی

                                            1- نامتناسب           2- متناسب            3- کاملا متناسب

 

 

بحث و نتیجه­گیری

 

باغ ایرانی تجلی پیوند فرهنگی در بستری طبیعی است که از هر لحاظ واجد سرمایه­های طبیعی و فرهنگی حایز اهمیت می­باشد. اما با توجه به قرارگیری باغ­های ایرانی در مناطق مختلف اقلیمی در ایران، همواره این سؤال مطرح است که شاخصه­ها و معیارهای اقلیمی و اکولوژیکی بستر تا چه میزان بر الگوی شکل دهنده باغ­های ایرانی تأثیرگذار بوده است. در این پژوهش که با هدف بررسی میزان این تأثیرگذاری در طراحی باغ چهلستون بهشهر که در استان مازندران با اقلیم معتدل و مرطوب خزری قرار­گرفته­است، به تحلیل و ارزیابی عناصر ساختاری محدوده مطالعاتی و چگونگی تغییرات انجام شده در الگوی باغ در بازه زمانی 50 ساله با بهره­گیری از فرآیند ارزیابی اکولوژیکی موزاییک منظر پرداخته­شد. نتایج حاصل از ارزیابی عناصر ساختاری تشکیل دهنده باغ چهلستون بهشهر نشان می­دهد که:

• فرم­های مستطیل شکل الگوی اصلی شکل دهنده این منظر است. بنابراین این منظرسازی در حیطه منظرسازی­های کنترل شده قرار می­گیرد.


• با توجه به این مهم که در باغ چهلستون الگوی شکل دهنده فضاهای سبز (اعم از درخت­کاری، گلکاری، چمن و ...) به صورت توده­ای پیوسته و مستطیل شکل در کرت­های اطراف و نواری ممتد در اطراف راه­های اصلی می­باشد، می­توان نتیجه گرفت که با توجه به اهمیت دید از بیرون به سمت بنا در این نوع مناظر، طراحی فضاهای سبز به صورت کنترل شده طراحی شده­است.


• از آنجا که فرم­های نواری ممتد نشان دهنده تعیین و طراحی مکان عناصر موجود جهت هدایت استفاده­کنندگان در سایت است، می­توان بیان داشت که محل حرکت بازدیدکنندگان طراحی شده­است.

همچنین استفاده از آب در مغایرت با رطوبت بالای محیط، طراحی در جهت شیب با مداخله در شکل زمین (پلکانی کردن زمین)، عدم تناسب کامل با معماری بومی به واسطه الگوبرداری از باغ ایرانی، تأمین آب از مکانی دیگر و استفاده از درختان و گل­های غیر بومی (درختان همیشه سبز) در محور اصلی باغ در باغ چهلستون بهشهر، نشان می­دهد که بهره­گیری از الگوی باغ ایرانی در توسعه باغ بر بهره­گیری از معیارهای طراحی اکولوژیک برای طراحان در اولویت بوده­است. همچنین تغییر الگوهای پوشش گیاهی از توده­ای گسسته به توده­ای پیوسته، تغییر الگوی حوض از مستطیل به دایره نشان­دهنده مداخلات انجام شده در الگوی شکل­دهنده باغ در گذر زمان می­باشد و می­تواند در مرمت منظر محدوده مطالعاتی مورد توجه قرار گیرد.

 

Reference

1. Shahcheraghi, A. 2010. Paradigms of paradise, recognition and recreation of the Persian garden. Tehran: Acecr Tehran publisher. (In Persian)


2. Heidarnattaj, V., Mansouri, S.A. 2009. A Critical study on the Chaharbagh theory in creation of the Persian gardens. Baghe-e-Nazar, Vol 12, pp 17-30. (In Persian)


3. Mirfendereski, M.A. 2005. What is Persian garden? Where is Persian garden? Journal of Museums, Vol 41. (In Persian)


4. Naima, GH.R. 2007. Persian gardens. Tehran: Payam publisher. (In Persian)


5. Masoudi, A. 2010. Recognition of Persian gardens; Shahzadeh Mahan garden. Tehran: Faza publisher. (In Persian)


6. Mansouri, S.A. 2005. An introduction to the aesthetics of Iranian Garden. Baghe-e-Nazar, Vol 2 (3), pp 58-63. (In Persian)


7. Wilber, D. 1962. Persian gardens & garden pavilions. Tokyo: Charles E Tuttle publisher.


8. Pirnia, M.K. 1995. Persian gardens. Abadi, journal of architecture and urban development. Vol 4(15), pp 4-9. (In Persian)


9. Masoudi, A. 2009. Study and analysis of Persian gardens; Shahzadeh Mahan garden. D. dissertation. Tehran: Islamic Azad University. (In Persian)


10. Heidarnattaj, V. 2011. The norm of forming Persian gardens; gardens on south coast of Caspian Sea. D. dissertation. Tehran: University of Tehran. (In Persian)


11. Motloc, J. 2000. Introduction to landscape design. Wiley publisher, second edition.


12. Torkaman, E. 2002. History of the Abbasid. Tehran: Amirkabir publisher. (In Persian)


13. Heidarnattaj, V. 2017. The role of landscape elements (water and geographic context) in the configuration of Bahrol-eram garden. Baghe-e-Nazar, Vol 14 (54), pp 5-20. (In Persian)


14. Askari, A. 1972. Behshahr. Tehran: Iranchap publisher. (In Persian)


15. Setoudeh, M. 1988. From Astara to Astarabad. Tehran: Ministry of Culture and Higher Education. (In Persian)


16. Rezazadeh, E., Heidarnattaj, V. 2018. Recognition Farahabad Jahan-Nama garden based on archaeological evidence and historical indications. Pazhouhesh-Ha-Ye- Bastanshenasi Iran, Vol 7(14), pp 207-220. (In Persian)


17. Ghalebandi, H. 2018. History and geography of Behshahr. Sari: Asar publisher. (In Persian)


18. Melgonov, G. (1997). South shores of the Caspian Sea. Translated by Amir Hoshang Amini. Tehran: Ketabsara publisher. (In Persian)


19. Nazar Research Institute. 2006. Strategic plan of organizing Abbasabad Behshahr complex. Ministry of Cultural heritage, tourism, and handicraft. (In Persian)


20. Mesbah Namini, S. 2005. The Process of the Creation of the Behshahr Complex Gardens. Baghe-e-Nazar, Vol 1 (2), pp 55-68. (In Persian)


21. T Forman, Richard, Godren, Michel. 1986. Landscape ecology. John Wiely and sons.


22. Ahmadi, F. Landscape restoration methodology of natural landscapes in Iran emphasis on landscape ecology approach. D. dissertation. Tehran: Tarbiat Modares University. (In Persian)


23. Botequilla Leitao, A., & Ahern, J. (2002). Applying landscape ecological concepts and matrics in sustainable landscape planning. landscape and urban planning, 65-93.


24. Botequilla Leitao, A., Miler, j., Ahern, J., & McGarigal, K. (2006). Measuring landscapes. Washington: Island press.


25. Bastin, O. 2001. landscape ecology towards a unified discipline? landscape ecology: 757-766.

 

 

 

 

[1]- مقاله حاضر مستخرج از طرح پژوهشی تحت عنوان "ارزیابی میزان تأثیر گذاری معیارهای طراحی اکولوژیک بر شکل­گیری باغ ایرانی؛ مطالعه موردی: باغ چهلستون بهشهر" می­باشد که با استفاده از اعتبار ویژه پژوهشی دانشگاه مازندران در سال­های 1398 و 1399اجرا شده­است.

2- دانشیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران. ^*(مسوول مکاتبات)

4-  استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران.

[4]- Associate Professor, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran. *(Corresponding Author)

2- Assistant Professor, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran