بررسی ارتباط میان شهرنشینی و رشد اقتصادی : مورد مطالعه کشورهای منتخب اسلامی

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

 

 

 

 

 

 

محورهای موضوعی : دو فصلنامه علمی - تخصصی اقتصاد توسعه و برنامه ریزی

بهاره ملکی ^{1 *}

1 - اقتصاد، دانشکده حقوق و علوم انسانی، دانشگاه خمینی شهر، ایران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/15 تاریخ پذیرش : 1403/11/18 تاریخ انتشار : 1403/11/23

کلید واژه: رشد اقتصادی, شهرنشینی, سرمایه گذاری مستقیم خارجی, شاخص توسعه انسانی, تجارت خارجی,

چکیده مقاله :

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

اقتصاددانان از دير باز قسمت عمده بحث­هاي خود را به بيان نظريات رشد اقتصادي اختصاص داده اند. الگوهاي جديد رشد، رويكردها و الزامات سياستي جهت تحقق يك رشد پايدار را گسترش تجارت، توسعه سرمايه انساني، ارتقاء بهره وري و سياست هاي كارآمد دولت مي دانند. با توجه به اين كه اغلب كشورهاي اسلامي، از جمله كشورهاي در حال توسعه و يا كمتر توسعه يافته بوده و با معضلاتي همچون سطح پايين درآمد سرانه و نرخ هاي نازل رشد اقتصادي روبرو مي باشند؛ لذا اين كشورها براي رهايي از چنين مشكلاتي نيازمند رشد اقتصادي سريع و مستمر هستند. یکی از مهم­ترین متغیرهای موثر بر رشد اقتصادی در مطالعات جدید شهرنشینی است. در کشورها با افزايش تمركز جمعيت در شهرها به هم ريختن رابطه بين روستاها، شهرک‌ها وشهرها و افزايش نابرابري توزيع در نظام شهري و به منظور تمركززدايي از ساختار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، مجموعه اقداماتي در چند دهه­ اخير صورت گرفته است. لذا هدف این تحقیق، بررسی ارتباط بین دو متغیر شهر نشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی می باشد. در هر نقطه از زمان، با توجه به سطح توسعه شهري يك كشور، ممكن است منابع به طور يكنواخت در بين شهرهاي مختلف پراكنده شوند و بنابراين درجه صرفه ­جويي­هاي ناشي از مقياس توليد كوچك گردد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که ­رابطه مثبت و معنی­دار بین شهرنشینی و رشد اقتصادی در کشورهای مورد مطالعه طی دوره زمانی 2023-2010  وجود دارد.

 

 

 

 

 

چکیده انگلیسی:

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Economists have long devoted most of their discussions to the economic growth theories. New patterns of growth, approaches and policy requirements to achieve a sustainable growth are business expansion, human capital development, productivity improvement and effective government policies. Considering that most of the Islamic countries are developing or less developed countries and they are facing problems such as low level of per capita income and low rates of economic growth; Therefore, these countries need rapid and continuous economic growth to get rid of such problems. One of the most important variables affecting economic growth in new studies is urbanization. In countries, with the increase in population concentration in cities, the disruption of the relationship between villages, towns and cities and the increase in the distribution inequality in the urban system, and in order to decentralize the economic, social and cultural structure, a series of measures have been taken in the last few decades.  . At any point in time, according to the level of urban development of a country, resources may be evenly distributed among different cities, and therefore, the degree of savings resulting from the scale of production will be small. Therefore, the aim of this study is to investigate the effect of urbanization on economic growth in a selection of Islamic countries using the combined data method. The results of this study show that there is a positive and significant relationship between urbanization and economic growth in the studied countries during the period of 2010-2023.

 

 

 

 

 

چکیده تصویری:

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تازه های تحقیق:

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

Translator

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مأخذ:

-حیدری، حسن و فیروز عبدالعليزاده(1395)، رابطه بین توسعه آموزش، رشد اقتصادی، شهرنشیني و فناوری اطلاعات و ارتباطات، فصلنامه پژوهش و برنامه ريزی در آموزش عالي، دوره88، شماره8، صص11-22.
- سامتي، مرتضي، فتح آبادی، مهدی و همايون رنجبر(1393)، اثرات صرفه های تجمع صنعتي وشهرنشیني بررشد اقتصادی:
شواهدی از بازارهای ايران، فصلنامه مدلسازی اقتصادی، سال هشتم، شماره8، صص88-82.
- شعبانی، محمدعلی، هوشمند، محمود ، ناجی میدانی، علی اکبر و محمد قربانی (1400)، بررسی اثرات سرریز فضای شهرنشینی بر رشد اقتصادی استان های ایران، پژوهشهای رشد و توسعه اقتصادی، سال دوازدهم، شماره چهل و هفتم، (12)، تابستان 1401، صص76-53.
-فرهنگ دوست، محمد(1397)، بررسی رابطه شهرنشینی و رشد اقتصادی در ایران، مطالعات نوين كاربردي در مديريت، اقتصاد و حسابداري، سال اول، شماره4، زمستان1397، صص91-81.
-نوبهار، الهام، پناهی، حسین و زهرا، مهری(1402)." بررسی رابطه بین نابرابری درآمد، شهرنشینی و رشد اقتصادی در استان های ایران". نشریه: برنامه ریزی و بودجه¬سال:1402. دوره:28،شماره:1صفحات:97-122.
-محرابیان،آزاده و نازيلا صدقي سیگارچي(1389)، تأثیررشد جمعیت بر رشد اقتصادی دركشورهای چهارگروه درآمدی، فصلنامه علوم اقتصادی،سال چهارم، شماره88، صص880-12.

-Abbasi, K. R., Shahbaz, M., Jiao, Z., & Tufail, M. (2021). How energy consumption, industrial Growth, urbanization, and CO2 emissions affect economic growth in Pakistan? A novel Dynamic ARDL simulations approach. Energy, 221, 119793.
- Anwar, A., Younis, M., & Ullah, I. (2020). Impact of urbanization and economic growth on
CO2 emission: a case of Far East Asian countries. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(7), 2531.
- Enflo, Kerstin. Missiaia, Anna. & Rosés Joan. (2019). “The More, the Merrier? Urbanization
And Regional GDP Growth in Europe over the 20th Century”. University of Southern
Denmark, Odense 25-26 April 2019, Preliminary draft. Do Not Cite Without Permission.
pp. 1-19.
-Liang, W., & Yang, M. (2019). Urbanization, economic growth and environmental pollution: Evidence from China. Sustainable Computing: Informatics and Systems, 21, 1-9.
- Liobikienė, G., & Butkus, M. (2019). Scale, composition, and technique effects through which The economic growth, foreign direct investment, urbanization, and trade affect greenhouse Gas emissions. Renewable energy, 132, 1310-1322.
-Lo, D. (2007). Urbanization and Economic Growth: Testing for Causality. Building and Real
Estate Workshop Paper
-Majeed, M. T., & Tauqir, A. (2020). Effects of urbanization, industrialization, economic growth, Energy consumption, financial development on carbon emissions: an extended STIRPAT Model for heterogeneous income groups. Pakistan Journal of Commerce and Social Sciences (PJCSS), 14(3), 652-681.
Nguyen, Ha Minh. & Nguyen, Le Dang. (2018). “The Relationship between Urbanization and Economic Growth: an Empirical Study on ASEAN Countries”. International Journal of Social Economics. Pp. 12-37.
- Schuffar, A. (2008). Regional Income Inequality and Urbanization Trends in China: 1978-2005.Région et Développement, 28, 88-110.
- Shaban, A., Kourtit,k., Nigkamp,p. (2022). "Causality Between Urbanization and Economic Growth: Evidence From the Indian States".Published in Frontiers in Sustainable… 20 May 2022 Economics, Geography .
- Shabu, T. (2010). The Relationship between Urbanization and Economic Development in Developing Countries. International Journal of Economic Development Research and
Investment, 1(2- 3), 30-36.
- Sun, J., Wang, J., Wang, T., & Zhang, T. (2019). Urbanization, economic growth, and
Environmental pollution: Partial differential analysis based on the spatial Durbin Model. Management of Environmental Quality: An International Journal, 30(2), 483-494.
-Wang, Q., & Su, M. (2019). The effects of urbanization and industrialization on decoupling
Economic growth from carbon emission–a case study of China. Sustainable Cities and
Society, 51, 101758.
- Wang, Q., Su, M., Li, R., & Ponce, P. (2019). The effects of energy prices, urbanization and
Economic growth on energy consumption per capita in 186 countries. Journal of cleaner Production, 225, 1017-1032
-Zheng, W., & Walsh, P. P. (2019). Economic growth, urbanization and energy consumption—A Provincial level analysis of China. Energy Economics, 80, 153-162.
-Zi, L. (2017). Urbanization and Economic Growth in China:An Empirical Research Based on VAR Model. Published 20 February 2017 Economics, Geography International journal of economics and finance.

متن کامل:



 

            دوفصلنامه علمي- تخصصي اقتصاد توسعه و برنامه‌ريزي/ پاییز و زمستان 1403/ سال یازدهم/ شماره دوم 64

 

بررسی ارتباط میان شهرنشینی و رشد اقتصادی : مورد مطالعه کشورهای منتخب اسلامی

 

علی حسین سلمان¹،.بهاره ملکی² 

DOI: 10.82383/JDEP.2025.1192598

چکیده

اقتصاددانان از دير باز قسمت عمده بحث­هاي خود را به بيان نظريات رشد اقتصادي اختصاص داده اند. الگوهاي جديد رشد، رويكردها و الزامات سياستي جهت تحقق يك رشد پايدار را گسترش تجارت، توسعه سرمايه انساني، ارتقاء بهره وري و سياست هاي كارآمد دولت مي دانند. با توجه به اين كه اغلب كشورهاي اسلامي، از جمله كشورهاي در حال توسعه و يا كمتر توسعه يافته بوده و با معضلاتي همچون سطح پايين درآمد سرانه و نرخ هاي نازل رشد اقتصادي روبرو مي باشند؛ لذا اين كشورها براي رهايي از چنين مشكلاتي نيازمند رشد اقتصادي سريع و مستمر هستند. یکی از مهم­ترین متغیرهای موثر بر رشد اقتصادی در مطالعات جدید شهرنشینی است. در کشورها با افزايش تمركز جمعيت در شهرها به هم ريختن رابطه بين روستاها، شهرک‌ها وشهرها و افزايش نابرابري توزيع در نظام شهري و به منظور تمركززدايي از ساختار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، مجموعه اقداماتي در چند دهه­ اخير صورت گرفته است. لذا هدف این تحقیق، بررسی ارتباط بین دو متغیر شهر نشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی می باشد. در هر نقطه از زمان، با توجه به سطح توسعه شهري يك كشور، ممكن است منابع به طور يكنواخت در بين شهرهاي مختلف پراكنده شوند و بنابراين درجه صرفه­جويي­هاي ناشي از مقياس توليد كوچك گردد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که ­رابطه مثبت و معنی­دار بین شهرنشینی و رشد اقتصادی در کشورهای مورد مطالعه طی دوره زمانی 2023-2010 وجود دارد.

واژگان کلیدی: رشد اقتصادی، شهرنشینی، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، شاخص توسعه انسانی، تجارت خارجی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

 جهان داراي اقتصادهايي بسيار متفاوت و ناهمگون است. با اين وجود، رشد و توسعه اقتصادي از جمله اهدافي است كه هر اقتصادي دنبال مي كند. دليل اين مساله، وجود منافع و مزاياي فراواني است كه در روند رشد تحقق مي يابد. اما، دستيابي به رشد اقتصادي³ بالا و پايدار نيازمند پاسخ به اين سؤال است كه، چه عواملي نرخ رشد اقتصادي را تأمين مي كند؟ و يا نرخ رشد اقتصادي چگونه و از طريق چه عوامل و سياست هاي مختلف تحت تاثير قرار مي گيرد؟

مطالعه با موضوع شهر و کارکردهای آن در معناي امروزي رشته جديدي می باشد، اگرچه شهر و توجه به آن از قدمت بيشتري برخوردار است . در معناي اخير پس از انقلاب صنعتي می باشد كه شهر در كانون توجه اقتصادانان قرار مي گيرد، با اين حال، شهر هميشه مشغله فكري بشر بوده است، در دنياي كهن مطالعه شهر در آثار ارسطو، افلاطون و آگوستين، در قرون ميانه در نظريات ماكياولي همچنين در آثار فيلسوفان قرن هفدهم مانند "بودن" مطرح شده است و در طول قرن هیجدهم شهر در تئوري اجتماعي ژان ژاك روسو بازتاب مي‌يابد، اما هويت جامعه و شهر پس از انقلاب صنعتي است كه تغيير اساسي پيدا مي‌كند.  پس از اين تغييرات،  شهر در كانون توجهات صاحبنظران رشته هاي مختلف جامعه شناسي، جغرافيا، اقتصاد، برنامه ريزي و اقتصاد قرار مي گيرد. برای شناخت شهر عوامل کارکردی بسیاری وجود دارد. یکی از مهمترین مولفه های شناخت ساختار شهر، بررسی نظام شهری می باشد. نظام شهري عبارت است از مجموعه‌اي از شهرک‌ها و شهرهاي وابسته به يكديگر كه ساختار نظام سكونت­گاه‌هاي شهري را در يك منطقه يا كشور به وجود مي‌آورند.  یكي از مهم‌ترين مباحث در نظام شهري، چگونگي توزيع فضايي جمعيت است. از آنجا كه توزيع فضايي جمعيت در سطح نظام شهري، از يك طرف تحت تأثير عوامل مختلف به وجود مي‌آيد و از طرف ديگر بر عوامل مختلف اقتصادي، اجتماعي و مديريتي تأثير مي‌گذارد، این عوامل قابل بررسي و تحقیق می باشند.

بسیاری از اقتصاددانان معتقدند كه تجمع فعالیتهای اقتصادی ميتواند به رشد و توسعه اقتصادی كمک نمايد و اثرات مثبتي داشته باشد،كه اين اثرات دارای منابع گوناگون است. برخي معتقد به افزايش بهرهوری بنگاههای انفرادی بهصورت مستقیم از طريق انتشار اطالعات بازاری يا فني هستند. در مقابل، عدهای اعتقاد به افزايش سود با كاهش هزينههای حمل و نقل به واسطه نزديکي به بازار مصرف و تهیهكنندگان نهادههای تولید ميباشند. لذا دستيابي به رشد اقتصادی و افزايش سطح زندگي و رفاه عمومي همواره جزو اهدافي است كه دولت های مختلف جهان در پي آن هستند؛ در مطالعات اقتصادی، شناسايي عواملي كه رسیدن به اين اهداف را تسهیل ميكنند نقش بسزايي دارند. از طرفي ديگر از ديرباز بررسي نقش جمعیت و آثار آن بر جوامع مختلف، كانون توجه انديشمندان بوده است(فرهنگ دوست، 1397).

 

1-بیان مساله

اقتصاددانان از دير باز قسمت عمده بحث­هاي خود را به بيان نظريات رشد اقتصادي اختصاص داده اند (لیانگ و یانگ⁴، 2019). از اواخر دهه هشتاد تحقيقات زيادي در زمينه الگوهاي رشد انجام گرفت كه منجر به ايجاد الگوهاي جديدي به نام « الگوهاي رشد درون زا » گرديد. اين الگوها معتقدند كه ساز و كارهاي دروني اقتصاد مانند آموزش، سطح مناسبي از علم و مهارت، پژوهش و... در رشد اقتصادي نقش دارند (وانگ و سو⁵، 2019).  

     البته هدف تئوري پردازان رشد درونزا، عدم توجه به عامل سرمايه و فناوري نيست، بلكه معتقدند هر دوي اين موارد از اجزاي ضروري رشد هستند اما به كار گيري مجموعه اي از سياست ها در كنار سرمايه و فناوري، نرخ رشد اقتصاد را تحت تاثير قرار مي دهد( وانگ و همکاران، 2019)⁶. الگوهاي جديد رشد، رويكردها و الزامات سياستي جهت تحقق يك رشد پايدار را گسترش تجارت، توسعه سرمايه انساني، ارتقاء بهره وري و سياست هاي كارآمد دولت مي دانند. به عبارت ديگر بر اساس اين مطالعات، رشد اقتصادي بر اساس مجموعه­اي از ساز و كارها اتفاق مي افتد كه در اين مجموعه، غير از نهاده هاي اوليه توليد، عوامل ديگري نيز دخيل هستند. با توجه به اين مسئله اگر زمينه لازم جهت كاركرد اين ساز و كارها ايجاد نشود، نمي توان يك رشد پايدار اقتصادي را انتظار داشت ( ژنگ و والش، 2019)⁷.                            

     با توجه به اين كه اغلب كشورهاي اسلامي، از جمله كشورهاي در حال توسعه و يا كمتر توسعه يافته بوده و با معضلاتي همچون سطح پايين درآمد سرانه و نرخ هاي نازل رشد اقتصادي روبرو مي باشند؛ لذا اين كشورها براي رهايي از چنين مشكلاتي نيازمند رشد اقتصادي سريع و مستمر هستند. یکی از مهم­ترین متغیرهای موثر بر رشد اقتصادی در مطالعات جدید شهرنشینی است (مجید و توقر، 2020)⁸.

نظام شهري عبارت است از مجموعه‌اي از شهرک‌ها و شهرهاي وابسته به يكديگر كه ساختار نظام سكونت‌گاه‌هاي شهري را در يك منطقه يا كشور به وجود مي‌آورند (انور و همکاران، 2020)⁹. يكي از مهم‌ترين مباحث در نظام شهري، چگونگي توزيع فضايي جمعيت است. از آنجا كه توزيع فضايي جمعيت در سطح نظام شهري، از يك طرف تحت تأثير عوامل مختلف به وجود مي‌آيد و از طرف ديگر بر عوامل مختلف اقتصادي، اجتماعي و مديريتي تأثير مي‌گذارد، درخور بحث و بررسي دقيق است. همزمان با افزايش درآمد و توليد در جهان، تقاضا براي خدمات شهري نيز افزايش يافته است، كه به دنبال آن شهرک‌ها و شهرها هم از نظرتعداد و هم از نظر اندازة جمعيتي رشد يافتند(لیوبیکینه و بوتکوس، 2019)¹⁰. چنين افزايشي در اندازه و تعداد شهرها، در طي دوره شهرنشيني¹¹ سريع يعني از اوايل قرن نوزدهم دركشورهاي توسعه يافته و از اواسط قرن بيستم در كشورهاي درحال توسعه به وقوع پيوسته اما افزايش ثروت عمومي به همان ميزان نبوده است. نتيجه‌ي اين امر ايجاد نابرابري در توزيع جمعيت در نظام شهري كشورها در دو قرن گذشته است (سان و همکاران، 2019)¹².

     مطالعات نشان مي‌دهد كه توزيع فضايي جمعيت و فعاليت در نظام شهري كشورهاي درحال توسعه، نامتعادل‌تر و نابرابرتر از كشورهاي توسعه يافته بوده است. با توجه به اينكه نابرابري در اندازه جمعيتي، زمينه ساز نابرابري درساير بخش‌ها نظير فعاليت‌هاي اقتصادي، اجتماعي و سياسي مي‌گردد و به دنبال آن مسائل و مشكلات عديده اي درسكونت گاه‌هاي شهري و غيرشهري به وجود مي­آيد، بسياري از دانشمندان در دوره‌هاي مختلف، ابعاد متفاوت نظام شهري و چگونگي توزيع جمعيت در نظام شهري را مورد بررسي قرار داده‌اند( عباسی و همکاران، 2019)¹³. برخي به تبيين نظام شهري پرداخته و عده‌اي نيز با ارائه مدل‌هايي سعي درشناخت ميزان تعادل و شناخت چگونگي نظام شهري داشته‌اند، برخي ديگر نيز راهكارهايي را در زمينه بهبود و افزايش ميزان تعادل آن ارائه کرده‌اند. در کشورها با افزايش تمركز جمعيت در شهرها به هم ريختن رابطه بين روستاها، شهرک‌ها وشهرها و افزايش نابرابري توزيع در نظام شهري و به منظور تمركززدايي از ساختار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، مجموعه اقداماتي در چند دهه­ي اخير صورت گرفته است، كه از آن جمله مي‌توان به سياست‌هاي معافيت‌هاي مالياتي براي صنايع مستقر در نقاط پيراموني، توسعه سامانه‌هاي حمل ­و­ نقل، تمركززدايي فضايي از طريق مطالعات طرح كالبدي ملي، طرح‌هاي آمايش منطقه‌اي و ناحيه‌اي اخيراً واگذاري اختيارات بيشتر به استان ها اشاره کرد که زمینه­ساز افزایش تولید و رشد اقتصادی را فراهم می­آورد. لذا هدف این تحقیق، بررسی ارتباط بین دو متغیر شهر نشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی می باشد.

 

 

2- پیشینه‌ تحقیق

2-1-پیشینه تحقیق خارجی 

-شابان و همکاران(2022)¹⁴ ، در مقاله ای تحت عنوان"علیت بین شهرنشینی و رشداقتصادی: شواهدی از ایالات هند"، بیان کردند که مطالعات فراوانی در مورد دوگانگی شهر و روستا وجود دارد. در ادبیات جریان اصلی اقتصادی و علمی منطقه ای، مراکز شهری معمولاً به عنوان ماشین های رشد، قطب های رشد یا کانون های رشد و شهرنشینی به عنوان محرک رشد اقتصادی توصیف شده اند. معمولاً فرض بر این است که تجمع عوامل تولید در مراکز شهری باعث ایجاد صرفه‌جویی در مقیاس می‌شود و رشد اقتصادی از این مراکز به مناطق پیرامونی سرازیر خواهد شد.همچنین نویسندگان عنوان کردند که اکثر این مطالعات یک رابطه علی یک طرفه بین شهرنشینی و رشد اقتصادی را فرض می کنند. با این حال، در مناطقی که نیروی محرکه مراکز شهری ضعیف‌تر است و سرمایه‌های سربار اجتماعی در آن‌ها وجود دارد، احتمالات فراوانی برای علیت معکوس وجود دارد. در مناطق غیر شهری به اندازه کافی توسعه نیافته است. در این شرایط حتی تغییرات جزئی اقتصادی در اقتصادهای غیرشهری باعث رشد جمعیت شهری خواهد شد. به همین دلیل، آنها در تحقیق خود ، با استفاده از آزمون علیت گرنجر، رابطه بین شهرنشینی و رشد اقتصادی در هند را در سطح ایالت طی سال‌های 1971-2020 بررسی کرده و به این نتیجه رسیدند که در هند اکثر ایالت ها علیت گرنجر یک طرفه را از رشد اقتصادی تا شهرنشینی نشان می دهند و این یافته نه تنها حاکی از قدرت پیشرانه کمتر مراکز شهری است، بلکه توسعه نامتوازن SOC بین مراکز شهری و روستایی را نیز نشان می‌دهد و از این رو باعث مهاجرت مردم به شهرها با افزایش درآمد به منظور استفاده از امکانات شهری می‌شود. .

-انفلو و همکاران (2019)¹⁵، در مقاله ای تحت عنوان" هر چه بیشتر، شادتر؟ شهرنشینی و رشد تولید ناخالص داخلی منطقه ای در اروپا در قرن بیستم"، رابطه شهرنشيني و رشد توليد ناخالص داخلي سرانه در 173 منطقه اتحاديه اروپا براي يك دوره بلندمدت از 1900 تا2010 به تفكيك 11 ميان دوره بررسي نموده اند. يافته هاي اصلي اين است كه اين رابطه تا سال 1970 و قبل از جنگ جهاني دوم با ضريب بسيار بزرگتر مثبت و قدرت اين روابط به مرور زمان كاهش مي يابد و بعد از دهه 1970 ضعيف و قابل توجه نيست. اين نتيجه را به پديدهاي متصل مينمايند كه في و اوپال¹⁶ (2012)، از آن به عنوان «شهرنشيني بدون رشد» در مورد كشورهاي در حال توسعه ياد می کند.

-نگیان و همکاران (2018)¹⁷، در مقاله ای تحت عنوان" رابطه بین شهرنشینی و رشد اقتصادی: یک مطالعه تجربی بر روی کشورهای آسه آن"، از آزمون علیت گرنجر و روش تخمین رگرسیون با داده‌های پانل استاتیک و پویا برای بررسی این ارتباط طی دوره زمانی 2004-1993برای هفت کشور آسه آن است: برونئی، کامبوج، اندونزی، مالزی، فیلیپین، تایلند و ویتنام استفاده کردند. نتایج تحقیق نویسندگان نشان داد که حداقل یک رابطه علی بین شهرنشینی و رشد اقتصادی وجود دارد و شهرنشینی بر رشد اقتصادی تأثیر مثبت دارد. با این حال، رابطه بین شهرنشینی و رشد اقتصادی غیرخطی است. شهرنشینی به آستانه ای می رسد که پس از آن ممکن است مانع رشد اقتصادی شود. آستانه برآورد شده برای مدل استاتیک 69.99 درصد و برای مدل پویا 67.94 درصد است.

-زی(2017)¹⁸، در مقاله ای تحت عنوان"شهرنشینی و رشد اقتصادی در چین :تحقیق تجربی بر اساس مدل "VAR، با استفاده از داده های سری زمانی از سال 1982 تا 2014 و ساخت مدل VAR، به ترتیب روابط پویا بین رشد اقتصادی و نرخ شهرنشینی جمعیت ساکن، نرخ شهرنشینی زمین و کیفیت شهرنشینی را تحلیل کرد و به این نتیجه رسید که: بین شهرنشینی جمعیت ساکن و رشد اقتصادی چینی‌ها یک رابطه علیت یک طرفه وجود دارد که اولی باعث رشد بلندمدت دومی می‌شود. علیت یک طرفه نیز بین نرخ شهرنشینی زمین و رشد اقتصادی چین وجود دارد.

- شابو(2010)¹⁹، در مقاله ای تحت عنوان "رابطه شهرنشینی و توسعه اقتصادی در کشورهای در حال توسعه"، به بررسي رابطه بین شهرنشیني و توسعه اقتصادی در كشورهای در حال توسعه پرداخت. با توجه به اين فرضیه كه بین شهرنشیني و توسعه اقتصادی رابطه دو طرفه وجود دارد. از يک طرف شهرنشیني باعث ترويج توسعه اقتصادی مي شود و از طرف ديگر مانعي برای توسعه اقتصادی محسوب مي شود. وی به اين نتیجه دست يافت كه در كشورهای در حال توسعه، رابطه ضعیفي بین رشد شهری و توسعه اقتصادی وجود دارد.

- اسچافار (2008)²⁰ ، در مقاله ای تحت عنوان "نابرابری درآمد منطقه ای و روند شهرنشینی در چین" طی دوره زمانی 2005-1978"، نشان داد كه استان های ساحلي در كشور چین بر خلاف استان های داخلي وارد مرحله ای جديد از توسعه اقتصادی شده اند كه در آن ها رشد اقتصادی شروع به گسترش كرده است. وی عامل اين موضوع را توسعه شهرنشیني در استان های ساحلي مي داند.

- لو(2007)²¹، در مقاله ای تحت عنوان" رشد اقتصادی و شهرنشینی: آزمون علیت" ، با استفاده ازآزمون علیت گرنجر، رابطه بین شهرنشیني و رشداقتصادی برای28كشور برای دوره2000-1950 را بررسي كرده است. وی به این نتیجه رسید  كه در بلندمدت رابطه پايدار بین اين دو متغیر وجود دارد و نیزآزمون گرنجر نشان داده كه در كشورهای در حال توسعه، شهرنشیني، علت و متغییرهای اقتصادی، معلول اند؛ در حالي كه دركشورهای توسعه يافته برعکس است.

 

2-2-پیشینه تحقیق داخلی 

-نوبهار و همکاران(1402)، در مقاله ای تحت عنوان" بررسی رابطه بین نابرابری درآمد، شهرنشینی و رشداقتصادی در استان­های ایران"، بیان کردند که
یکی از مهم ­ترین اهداف سیاستگذاران اقتصادی, توزیع عادلانه و مناسب درآمد بین اقشار مختلف جامعه است. با توجه به اهمیت بحث عدالت و توزیع عادلانه درآمد در ایران و وضعیت نامناسب شاخص ­های توزیع درآمد در استان­ های کشور، نویسندگان در این تحقیق به بررسی رابطه نابرابری درآمد با شهرنشینی و رشد اقتصادی در استان­ های ایران در دوره زمانی 1398-1385 پرداختند. در این راستا به منظور بررسی دقیق رابطه بین متغیرهای تحقیق،  از دو رویکرد برای بررسی مسئله تحقیق استفاده کردند. بدین منظور، ابتدا رابطه علّیت بین نابرابری درآمد با شهرنشینی و رشد اقتصادی با استفاده از روش دومیترسکو-هورلین مورد بررسی قرار گرفت. سپس به منظور تکمیل بحث و تعیین میزان اثرگذاری متغیرهای شهرنشینی و تولید ناخالص داخلی بر نابرابری درآمد، مدل نابرابری درآمد با در نظر گرفتن ساختار فضایی و با لحاظ دو متغیر شهرنشینی و GDP سرانه و چندین متغیر کنترل و با استفاده از رهیافت پانل فضایی مورد برآورد قرار گرفت. نتایج آزمون علّیت دومیترسکو-هورلین نشان­ دهندۀ وجود رابطه علّیت یک ­طرفه از شهرنشینی به نابرابری درآمدی و وجود رابطه علّیت دوطرفه بین تولید ناخالص داخلی و نابرابری درآمدی در استان ­های ایران است. نتایج حاصل از برآورد مدل به روش پانل فضایی نیز نشان داد که متغیرهای نرخ شهرنشینی، تولید ناخالص داخلی سرانه و باسوادی از مهم ­ترین متغیرهای اثرگذار بر نابرابری درآمدی در استان ­های کشور هستند.

-شعبانی و همکاران (1400)، در مقاله ای تحت عنوان"بررسی اثرات سرریز فضای شهرنشینی بر رشد اقتصادی استان های ایران"، عنوان کردند که شهرها نقش مهمی در توزیع جمعیت و رشد اقتصادی ایفا می کنند و یکی از جنبه هایی که در ادبیات اقتصاد شهری به آن پرداخته می شود، رابطه افزایش جمعیت شهری و رشد اقتصادی است. همچنین مطرح کردند که شهرنشینی ارتباط بین جمعیت، اشتغال، مهاجرت، ساختار کالبدی و محیط انسان ساخت است که توسعه آن در هر زمان و فضای جغرافیایی تحت تأثیر شرایط ملی و بین المللی است. با توجه به اینکه رشد اقتصادی یک منطقه جغرافیایی تحت تأثیر متغیرها و اثرات سرریز مناطق دیگر به ویژه همسایگان آن قرار دارد علاوه بر وابستگی فضایی ایجاد شده از طریق این متغیرها، اثراتی که در میان تمام مناطق جغرافیایی مشترک هستند نیز موجب ایجاد همبستگی در رشد اقتصادی واحدهای جغرافیایی می شوند. لذا لازم است میان وابستگی ایجاد شده توسط این عوامل و وابستگی فضایی ناشی از اثرات فضایی متغیرها تفاوت قائل شد زیرا در غیر این صورت نقش اثرات فضایی پررنگتر از آنچه واقعیت دارد نشان داده خواهد شد. نویسندگان برای کنترل این اثرات، الگوهای فضایی با و بدون این اثرات در 30 استان ایران را برآورد مرده و به این نتیجه رسیدند که حتی با در نظر گرفتن اثرات عوامل عام مشترک، همچنان وجود خودهمبستگی مثبت فضایی بین رشد اقتصادی استان ها وجود دارد اما نکته ای که نتایج اعمال اثرات عوامل عام مشترک نشان می دهد این است که در نظر گرفتن این اثرات، باعث کاهش شدت اثر فضایی شده است. همچنین بیان کردند که نتایج برآورد الگوی دوربین فضایی پویا، حاکی از آن است که رابطه شهرنشینی و رشد اقتصادی استان های ایران به صورت u معکوس است و اثرات سرریز شهرنشینی بر رشد اقتصادی استان های همجوار مثبت و معنی دار می باشد.

-فرهنگ دوست (1397)، در مقاله ای تحت عنوان" بررسی رابطه شهرنشینی و رشد اقتصادی در ایران"، بیان کرد که دستيابي به رشد اقتصادی و افزايش سطح زندگي و رفاه عمومي همواره جزو اهدافي است كه دولت های مختلف جهان در پي آن هستند؛ در مطالعات اقتصادی،شناسايي عواملي كه رسیدن به اين اهداف را تسهیل ميكنند نقش بسزايي دارند. از طرفي ديگر از ديرباز بررسي نقش جمعیت و آثار آن بر جوامع مختلف، كانون توجه انديشمندان بوده است. وی در مقاله خود رابطه شهرنشیني و رشد اقتصادی در ايران طي دوره ای40ساله را با استفاده از روش اقتصادسنجي تصحیح خطای برداری (VECM) مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که در بلندمدت، افزايش جمعیت شهری منجر به افزايش رشد اقتصادی مي گردد. همچنین يافته های تحقیق به صورت كلي نشان مي دهند كه افزايش شهرنشیني از طريق صرفه جويي در مقیاس و تخصص گرايي، آثار قابل توجهي را بر رشد، بهره وری، اشتغال و تولید دارد.

-حیدری وعبدالعلي زاده(1395)، در مقاله ای تحت عنوان" رابطه بین توسعه آموزش، رشد اقتصادی، شهرنشیني و فناوری اطلاعات و ارتباطات"، به بررسي رابطه بین توسعه آموزشي، رشد اقتصادی، شهرنشیني و فناوری اطلاعات و ارتباطات پرداخته است. نتايج به دست آمده از تجزيه و تحلیل داده ها نشان داد كه آموزش بر رشد اقتصادی و شهرنشیني تأثیر مثبت دارد، شهرنشیني بر رشد اقتصادی و آموزش دارای تأثیر مثبت است، رشد اقتصادی برآموزش تأثیر مثبت و بر شهرنشیني اثر منفي دارد و فناوری اطلاعات و ارتباطات بر رشد اقتصادی و شهرنشیني تأثیرمثبت و بر رشد هزينه های آموزشي تأثیرمنفي دارد.

- سامتي و همکاران(1393)، در مقاله ای تحت عنوان "اثرات صرفه های تجمع صنعتي وشهرنشیني بر رشد اقتصادی: شواهدی ازبازارهای ايران "، به بررسي این اثرات پرداختند. نویسندگان با استفاده از نتايج برآورد شده از طريق تابع تولید گسترش يافته سولو نشان دادند که نظريه هسته پیرامون در استان های ايران صادق نیست. به گونه ای كه اثرات سرريز بازارهای خارجي مثبت ومعنادار ولي اثربازار داخلي از نظر آماری معنادارنیست. بنابراين توسعه زيرساخت های حمل ونقل وتقويت ارتباطات بازارها در نمايان شدن اثرسرريزبازارهای خارجي نقشي تعیین كننده در رشد اقتصادی استان ها دارد. 

- محرابیان وصدقي سیگارچي(1389)، درمقاله ای تحت عنوان " تأثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی دركشورهای چهار گروه درآمدی، به بررسي تأثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی دركشورهای چهار گروه

درآمدی طي سال های (2007-1985)، پرداختند. با استفاده از روش پنل ديتا، نشان دادند كشورهايي با گروه درآمدی بالای جمعیت،اثر منفي بر رشد اقتصادی دارند ولي در ساير گروههای درآمدی اين اثر مثبت است.

بررسی ارتباط میان شهرنشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی موضوعی است که می‌تواند از جنبه‌های مختلفی مورد مطالعه قرار گیرد.

 

 

3-تصریح مدل

برای انجام تحلیل تجربی و بررسی تاثیرشهرنشینی بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی²² طی دوره زمانی 2023-2010، با استناد به مطالعات پیشین و به ویژه مطالعه نگیان و همکاران(2018)، الگوی زیر تصریح می‌شود:

 

 

 (1)

نویسنده مقاله فوق ضمن معرفی الگویی جدید در بررسی رابطه بین شهرنشینی و رشد اقتصادی، افزایش رشد اقتصادی را ناشی از افزایش بهره­وری نیروی کار و کاهش هزینه­های تولید، زمینه افزایش تولید و افزایش رشد اقتصادی را فراهم می­آورد. در مطالعات لیانگ (2010)، توجه به ویژگی­های بافت شهری و ساختاری شهری برای استفاده بهتر از شهرنشینی و مزایای آن را لازم و ضروری می داند.

در معادله بالا:

 : لگاریتم تولید ناخالص داخلی سرانه و نماد رشد اقتصادی

 : لگاریتم تولید ناخالص داخلی با یک وقفه

 : سهم تجارت (صادرات به اضافه­ی واردات) به صورت درصدی از GDP

 : تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی

  : سرمایه­گذاری مستقیم خارجی به صورت درصدی از GDP

  : شهرنشینی (به صورت نسبت جمعیت شهرنشین به کل جمعیت کشور تعریف می­شود ) وانگ و سو، 2019)).

  : اندازه دولت (مخارج مصرفی دولت ، به صورت درصدی از GDP)

:  شاخص توسعه انسانی (به صورت درصدی از GDP)

  :اثرات مربوط به کشورها را نشان می­دهد که در طول زمان ثابت فرض می­شود.

  : جمله اخلال مدل می‌باشد. اندیس i نشانگر مقاطع (کشورها) و اندیس t نشانگر سال می‌باشد.

تمامی داده­های لازم برای این مطالعه از وب سایت بانک جهانی گردآوری شده است.

در مدل هايي كه متغير وابسته با وقفه سمت راست معادله وجود دارد، به منظور تخمين معادلـه از مدل تلفيقي پويا استفاده ميشود. يكي از منافع و كاربردهاي داده هاي تلفيقي درك بهتر پويايي ها، توسط محقق است. روابط پويا با حضور متغيرهاي وابسته وقفه دار در ميان متغيرهاي توضيحي مدل سازي مي شود.

 

1-3- برآورد مدل تحقیق

3-1-1- آزمون مانایی متغیرها

به‌کارگیری روش‌های سنتي در اقتصادسنجي مبتني بر فرض ايستا بودن متغيرها است. بنابراین برای جلوگیری از رخ دادن پدیده‌ی رگرسیون کاذب در هنگام برآورد الگو، ابتدا لازم است که ایستایی متغیرها مورد بررسي و آزمون قرار گیرد؛همان‌طور كه در فصل روش تحقيق بيان شد، براي بررسي پايايي متغيرها در داده‌هاي تابلويي از آزمون‌هاي خاص اين نوع از داده‌ها مي‌توان استفاده كرد. در اين­جا از آزمون لین و لوین (LL)، که کاربرد بیشتری در بررسی ایستایی متغیرها در داده­های ترکیبی دارد استفاده می­شود. بررسي آزمون‌ها از طريق نرم‌افزار ايويوز و از طريق معني‌داري بر اساس Prob در سطح پنج درصد تعيين مي‌گردد. با توجه به اينكه فرضيه‌یH0 آزمون نشان‌دهنده‌ی وجود ريشه‌ی واحد براي هر متغير است، چنانچه P-Value محاسبه شده كمتر از پنج درصد باشد، فرضيه‌ی وجود ريشه واحد براي آن متغير رد مي‌شود. نتایج آزمون ایستایی متغیرها در جدول (1) نشان داده شده است.

 

جدول (1):نتایج آزمون ايستايي متغیرها به روش لين و لوين (سطح)

متغیر	آماره‌ی آزمون	احتمال	مانا/نامانا
LY	12/2-	022/0	مانا/I(0)
Urb	98/1-	0015/0	مانا/I(0)
FDI	71/2-	0033/0	مانا/I(0)
GOV	42/6-	0000/0	مانا/I(0)
HDI	35/2-	0092/0	مانا/I(0)
Form	80/1-	035/0	مانا/I(0)
Trade	02/6-	0000/0	مانا/I(0)

                 منبع: یافته های تحقیق

بر اساس نتایج آزمون لین و لوین و چاو، تمامی متغیرهای تحقیق در سطح، ایستا هستند.

3-1-2- نتايج آزمون‌ تشخيصي چاو

با توجه به ویژگی داده‌های به کار گرفته شده که شامل اطلاعات سری زمانی و داده‌های مقطعی است، در بسیاری از مطالعات انجام شده در زمینه‌ی اقتصاد از مجموعه داده‌های پانل شده برای بررسی استفاده گردیده است. استفاده از این رهیافت مزیت‌های متعددی دارد. این تکنیک امکان می‌دهد تا اثر متغیرهای حذف شده را که در طول زمان تداوم دارند در رگرسیون وارد کرد و در چارچوب روش داده‌های پانل شده می‌توان اثرات غیرقابل مشاهده‌ی ناهمگن را از رگرسیون حذف کرد. يكي از سؤالاتی كه بر اساس اين روش بايد به آن پاسخ داده شود نوع مدل انتخاب شده است. براي آزمون صحت و قوت مدل‌هاي مختلف از آزمون‌هاي متعددي استفاده مي‌شود. رايج‌ترين اين آزمون‌ها، آزمون‌هاي چاو و هاسمن است. در نرم‌افزار ايويوز 8 آزمون‌هاي چاو تعبيه شده است. از آزمون چاو براي انتخاب ميان روش حداقل مربعات تجميع شده و روش پانل استفاده مي‌شود. در اين آزمون فرضيه‌یH0 نشان‌دهنده‌ی استفاده از روش حداقل مربعات تجميع شده است و فرضيه‌یH1 نشان‌دهنده‌ی رويكرد اثر ثابت است. رويكرد اثر ثابت زماني پذیرفتنی است كه تفاوت ميان مقاطع را بتوان با جملات عرض از مبدأ توضيح داد. اما روش حداقل مربعات تجميع شده از حالت وجود عرض از مبدأهاي مشابه استفاده مي‌كند.

 

3-1-3-نتايج تخمين مدل

براي برآورد مدل ابتدا با استفاده از آزمون‌ تشخيصي (چاو) نوع مدل انتخاب مي‌شود. براي آزمون چاو، ابتدا مدل اثر ثابت زمانی تخمين زده شده است.

     سپس آزمون چاو را انجام داده و بر اساس آماره F استفاده از روش حداقل مربعات تجميع شده رد خواهد شد. نتایج آزمون به صورت خلاصه در جدول (2) آمده ‌است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول (2):آزمون چاو برای تشخیص الگوی داده‌های ترکیبی یا تلفیقی

منبع: یافته های تحقیق

 

پس از آزمون چاو، با توجه به مانایی متغیر وابسته در مدل ، نتايج برآورد مدل در جدول (3) به برآورد شده است:

جدول (3): نتايج برآورد مدل با متغير وابسته‌ تولید ناخالص داخلی سرانه

آزمون اثرات ثابت (چاو)	مقدار محاسبه شده		نتیجه
	71/297	0000/0	رد تایید

متغیر		ضریب	آمارهt		احتمال
C		27/1-	65/2-		001/0
LY(-1)		36/0	43/7		000/0
Trade		142/0-	42/3-		000/0
HDI		33/0	82/6		000/0
FDI		21/0	61/1		011/0
GOV		50/0-	80/3-		000/0
Urb	094/0		06/2	042/0
Form	153/0		79/3	000/0

منبع: یافته های تحقیق

 

براساس نتایج جدول فوق:

-علامت تولید ناخالص داخلی سرانه با یک وقفه بر رشد اقتصادی، مثبت و معنادار است.

- علامت متغیر شهرنشینی بر رشد اقتصادی مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است.

- علامت تجارت خارجی منفی و از لحاظ آماری معنی­داری است. به عبارتی تجارت خارجی، رشد اقتصادی در کشورهای مورد مطالعه را کاهش می­دهد.

- علامت متغیر شاخص توسعه انسانی مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است. این نتیجه بیان­گر آن است که افزایش شاخص توسعه انسانی در کشورهای مورد مطالعه رشد اقتصادی در این کشورها را افزایش داده است.

بر اساس سایر نتایج این مطالعه نیز:

 اثر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بر رشد اقتصاد مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است.

اثر اندازه دولت بر رشد اقتصادی نیز منفی و معنی­دار است.

 

 

 

جدول (4): آزمون­های آماری

آزمون­های آماری
26/0		(15/31)	Sargan Test
05/0		(72/2-)	Arellano-Bond Test for AR(1)
39/0		(88/0-)	Arellano-Bond Test for AR(2)
000/0		(01/62)	Wald Test

 

 

 

 

 

 

 

 

                   منبع: یافته های تحقیق

 

نتایج جدول (4) نشان می­دهد که مدل برآوردی از نظر شاخص­های آماری در وضعیت مناسبی قرار دارد. فرضيه صفر آزمون سارگان را نمي‌‌توان رد كرد و از اين رو مي‌‌توان گفت كه متغيّرهاي ابزاري استفاده شده در مدل برآوردی معتبر هستند زیرا فرض صفر آزمون سارگان بر معتبر بودن ابزارها دلالت دارد. همچنين فرضيه صفر آزمون همبستگي سريالي كه در آن جملات خطا در رگرسيون تفاضلي مرتبه اول همبستگي سريالي مرتبه دوم را نشان نمي‌‌دهند را نمي‌‌توان رد كرد. به­عبارتی در مدل برآوردی خود همبستگی از درجه یک و دو وجود ندارد.

 

4-1-3- آزمون فرضیه های تحقیق

این تحقیق در پی بررسی ارتباط میان شهرنشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی در بازه زمانی 2023-2010 بوده و به همین منظور فرضیه های زیر را مورد مورد آزمون قرار داده است:

آزمون فرضیات

در این بخش، به آزمون هر یک از فرضیات و تفسیر و تجزیه و تحلیل آن پرداخته می شود.

آزمون فرضیه اول:

شهرنشینی، بر رشد اقتصادی بی ثاثیر است:

اثر شهرنشینی بر رشد اقتصادی مثبت و معنی­دار بود که با مطالعات نظری و تجربی پیشین از جمله مطالعات شابان و همکاران(2022)، نگوین ونگوین(2018)، شعبانی و همکاران(1400)، فرهنگ دوست(1397)، حیدری و عبدالعلی زاده(1395) سازگار بوده است.

براساس نتایج جدول (3) علامت متغیر شهرنشینی بر رشد اقتصادی مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است. شهرها نقش اساسي در توسعه اجتماعي و اقتصادي کشورها ايفا مي کنند و توليدکارآمد و پوياي شهرها براي رشد اقتصاد ملي و اقتصاد شهري ضروري است (جانسون²³ و لهمن²⁴، 2005). ورود موج صنعتي شدن به کشورهاي جهان سوم، از اوايل قرن بيستم منجر به افزايش توليد و درآمد و به دنبال آن تقاضا براي خدمات شهري گرديد. اين روند، تعداد و اندازه شهرها را در اين کشورها بالا برد و از اواسط قرن بيستم زمينه براي نابرابري و عدم تعادل در نظام شهري اين کشورها فراهم را آورد (پوماين²⁵، 2003). اما آنچه در کشورهاي پيشرفته رخ داد، سازگاري آرام و منظمي ميان تغييرات ساختار فضايي نظام شهري با دگرگوني در منابع انرژي و زيرساختي را به نمايش مي‌گذاشت و به همين سبب نظام شهري در کشورهاي پيشرفته داراي نظم بيشتري است. 

     در هر نقطه از زمان، با توجه به سطح توسعه شهري يك كشور، ممكن است منابع به طور يكنواخت در بين شهرهاي مختلف پراكنده شوند و بنابراين درجه صرفه­جويي­هاي ناشي از مقياس توليد كوچك گردد(فرهمند و بدري، 1391). حتي ممكن است منابع در يك يا چند شهر بسيار بزرگ تمركز بيش از حد داشته باشند، كه در اين صورت هزينه هاي رفت و آمد، تراكم و كلاً هزينه هاي زندگي در آن شهرها بالا مي‌رود و باعث افزايش هزينه هاي توليد كالاها و كاهش كيفيت ارائه خدمات شهري در آنها ‌گردد. بنابراين، مي‌توان نتيجه گرفت كه درجه بهينه اي از تمركز شهري وجود دارد كه از طريق رابطه متقابل ميان منافع و هزينه هاي نهايي اجتماعي ناشي از تمركز شهري حاصل مي‌گردد.

اما اين تنها تمركز شهري بيشتر يا كمتر از حد بهينه نيست که مي‌تواند هزينه هايي را از نظر كارايي اقتصادي و نرخهاي رشد ملي بر اقتصاد تحميل كند، بلکه توزيع اندازه ي شهر که بسته به نوع و تنوع فعاليت اقتصادي نيز تغيير مي کند، نقش اقتصادي شهر را بي تأثير از خود نمي کند. بحث ارتباط تمرکز و رشد اقتصادي در مطالعات انجام گرفته توسط هندرسن (2012و2002)، در مورد كشورهاي مختلف که نشان مي دهد در اقتصادهاي مورد بررسي، درجه تمركز شهري بر كارايي و رشد اقتصاد ملّي مؤثر است و اين اثر که به صورت غير خطي است اثبات گردیده. در اين ميان ارتباط توزيع اندازه ي شهر با رشد اقتصادي از آنجا که تمرکز شهري در بطن آن است، محرز مي نمايد. به عبارت ديگر، با افزايش تمركز در ابتدا رشد اقتصادي افزايش مي‌يابد، به يك نقطه به اوج مي‌رسد و سپس با افزايش بيشتر تمركز شهري، رشد اقتصادي شروع به كاهش يافتن مي‌کند ( اسبرگامي²⁶ و برولهارت²⁷، 2008)، از نظر توزيع، اندازه ي شهر نيز نمي تواند بر رشد اقتصادي بي تأثير باشد.

در كشورهاي در حال توسعه، توسعه شهري و رشد اقتصادي دوش به دوش هم پيش مي‌روند. با توسعه اقتصادي تركيب توليد اقتصاد از توليدات كشاورزي و روستايي به سمت توليدات صنعتي وخدماتي تغيير مي‌يابد و با به كارگيري فناوري هاي كاراندوز (سرمايه بر)، نيروي كار از بخش كشاورزي آزاد و به سمت شهرها مهاجرت مي‌کند (فرهمند و بدري، 1391). اين تغيير تركيب توليد باعث توسعه شهري در اقتصاد مي‌گردد، زيرا بنگاه ها و افراد در شهرها جمع مي‌شوند تا بتوانند از صرفه جويي‌هاي محلي و شهري ناشي از صنايع و خدمات بهره بگيرند (هلسلي²⁸، واسترنج²⁹، 1990؛ و دورنانتون ³⁰و پوگا³¹، 2001). به دليل وجود صرفه هاي ناشي از مقياس، هنگامي كه توليد صنعتي و خدماتي در مناطق متراكم تجاري- صنعتي در شهرها متمركز شده باشد، بسيار كاراتر خواهدبود. مجاورت فضايي يا تراكم بالاي فعاليت و همچنين توزيع مناسب و بهينه ي شهرها باعث افزايش سرريز اطلاعات در ميان توليدكنندگان مي‌شود و عملكرد بازار را نيز كاراتر مي‌کند. از طرفي، هزينه‌هاي حمل و نقل و مبادله اجزاء، در ميان توليدكنندگان و هزينه­هاي حمل محصولات براي شهروندان محلي كاهش مي‌يابد و آثار خارجي مثبت قابل ملاحظه­اي ايجاد مي‌گردد (هندرسن، 2012 ). از طرف ديگر دولت‌ها با اعمال سياست هاي حمايتي از صنايع شهري، سرمايه­گذاري­هاي زير بنايي يا پرداخت يارانه در بازار سرمايه درشهرها، باعث جذابيت بيشتر شهرها و مهاجرت نيروي كار از روستا به شهر مي‌شوند (رناد³²، 1981).

آزمون فرضیه دوم و سوم:

 سرمایه گذاری مستقیم خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی بر رشد اقتصادی بی تاثیر است:

اثر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص بر رشد اقتصاد مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است. سرمايه، موتور محرکه رشد و توسعه اقتصادی در تمام نظريات و الگوهای رشد اقتصادی محسوب می گردد. از اين رو، افزایش سرمایه­گذاری از طریق تأمين منابع مالی طرح‌های اقتصادی که از جمله مهم‌ترين دغدغه‌های تصميم‌گيرندگان اقتصادی در هر جامعه است سبب افزیش تولید و به دنبال آن رشد اقتصادی می­شود.

در مباني تئوري­هاي اقتصادي، سرمايه­گذاري به عنوان يك عامل مهم و بنيادي نقشي تعيين كننده­ اي در رشد اقتصادي دارد. تأثير شگرف سرمايه­گذاري مستقيم خارجي در کشورهاي در حال توسعه، بيانگر نقش آفريني اين شكل از سرمايه­گذاري در رونق اقتصادي آنان دارد. نكته مهم در اين مسير نقش بازارهاي مالي است اصولاً وجود بازارهاي مالي توسعه يافته راه را براي استفاده بهتر از سرمايه گذاريهاي خارجي و جذب آنان هموار مي­سازد، عموماً نرخ­هاي بازده سرمايه­گذاري بالا، همراه با ثبات در قوانين و مقررات مربوط به ماليات، بيمه، تجارت و... مي­تواند عامل انگيزشي براي سرمايه­گذاري خارجي باشد.همچنین توسعه بازارهاي مالي به سرعت و كارايي جذب سرمايه­گذاري خارجي كمك مي نمايد. توسعه بازارهاي مالي جداي از اينكه به عنوان يك عامل تسهيل كننده در سرمايه­گذاري خارجي است خود بيان­گر رونق و پويايي اقتصاد نيز است كه مي­تواند نشانه ثبات اقتصادي نيز محسوب شده و عاملي بر جذب بيشتر سرمايه­گذاري خارجي نيز باشد.

 

آزمون فرضیه چهارم:

اندازه دولت بر رشد اقتصادی بی تاثیر است:

علامت اندازه دولت منفی و از لحاظ آماری معنی­داری است. دولت یکی از بخش­هاي مهم اقتصادي در هر کشور به شمار می­رود که در کنار نقش هدایت کننده­اش در اقتصاد، در زمینه­هاي تولیدي نیز نقش عمده­اي را ایفا می نماید . فعالیت­هاي دولت می­تواند بر تولید بخش خصوصی و در نهایت تولید کل اقتصاد، اثرات مثبت و منفی داشته باشد . نقش دولت در قالب وضع قوانین، ایجاد امنیت اقتصادي و اجتماعی، زمینه هاي لازم براي تولید را فراهم می­نماید. همچنین، افزایش بیش از اندازه دولت و دخالت آن در اقتصاد نیز می­تواند بر سرمایه­گذاري بخش خصوصی و در نتیجه تولید کل اقتصاد، از طریق جانشینی جبري اثر منفی داشته باشد. افزایش اندازه، انحصارها و تصدي­های دولت زمینه­هاي رقابت و سرمایه­گذاري بخش خصوصی را کاهش می­دهد و باعث کاهش تولید و رشد اقتصادي می­شود. استدلال ديگري كه به اثر منفي افزايش مخارج دولت بر رشد اقتصادي اشاره دارد, اين است كه خطر انعطاف ناپذيري يا سخت شدگي نهادي و رانت جويي افزايش يابد. اولسون (1982) استدلال نموده است كه گروه‌هاي فشار سازمان يافته به سوي تحول گرايش دارند و آنها جهت كسب مزايايي براي گروه خود به شكل قانون يا پرداختهاي انتقالي سخت تلاش مي‌كنند و اين پرداختها يا دريافتهاي قانوني از طريق مختل كردن كاركرد اقتصاد بازار اثركندكننده‌اي را بر رشد مي‌گذارند. در تفسیر اثر منفی اندازه دولت بر رشد اقتصادی می­توان دلایل زیر را نیز ذکر کرد:

- افزايش مالياتها و استقراض بيشتر دولت براي تامين مالي هزينه هاي دولت بزرگتر، موجب کاهش منابع مالي و نيز کاهش انگيزه بخش خصوصي براي سرمايه گذاري، قبول ريسک و فعاليت­هاي بابهره­وري بالاتر مي­شود.

- بازدهي نزولي در فعاليت­هاي دولت بزرگ­تر ، موجب تخصيص غيربهينه و اتلاف بخشي از منابع موجود در اقتصاد مي­شود.

- واکنش کندتر بخش عمومي نسبت به بخش خصوصي براي جبران اشتباهات، انطباق با تغييرات محيط فعاليت، دريافت اطلاعات جديد و استفاده از نوآوري­ها نيزکاهش رشد اقتصادي را به دنبال دارد.

آزمون فرضیه پنجم:

تجارت خارجی بر رشد اقتصادی بی تاثیر است:

علامت متغیر تجارت خارجی منفی و از لحاظ آماری معنی­داری است. به عبارتی تجارت خارجی، تولید ناخالص داخلی سرانه در کشورهای مورد مطالعه را کاهش می­دهد. از آن­جا که کشورهای مورد مطالعه در این رساله عمدتا کشورهای در حال توسعه هستند بنابراین در تفسیر اثر منفی این متغیر بر رشد اقتصادی می­توان بیان کرد که افزایش تجارت خارجی در این کشورها بیشتر متاثر از افزایش واردات است تا صادرات و در نتیجه دارای اثر منفی بر رشد است.

آزمون فرضیه ششم: 

شاخص توسعه انسانی بر رشد اقتصادی بی تاثیر است:

بر اساس نتایج جدول (3) علامت متغیر شاخص توسعه انسانی مثبت و از لحاظ آماری معنی­دار است. این نتایج بیان­گر آن است که افزایش شاخص توسعه انسانی در کشورهای مورد مطالعه رشد اقتصادی در این کشورها را افزایش داده است. در دنياي امروز، يكي از وجوه بارز تمايز ميان كشورها در نيروي كار متخصص و آموزش ديده آن­ها است. آموزش و پروش ظرفيت و بينش علمي فني و تكنولوژي مردم را براي انجام تحقيقات كاربردي، اختراع و اكتشاف افزايش داده و موجب مي گردد نيروي كار خود را با تغييرات و تحولات مداومي كه در تكنولوژي كالاهاي سرمايه اي ايجاد مي شود تطبيق دهد و بتواند از ماشين آلات، تجهيزات و تكنولوژي هاي پيشرفته، بهتر استفاده نمايد. سرمايه­گذاري در منابع انساني با بالابردن سطح مهارت ها و تخصص هاي نيروي كار و افزايش قابليت هاي آن می‌تواند موجب ارتقاي كمي و كيفي توليد شده و كارايي استفاده از سرمايه هاي مادي را بالا برد. نيروي كار ماهر و برخوردار از دانش و تخصص بخش اعظم عوامل توليد و اقتصاد مبتني بر دانش را تشكيل مي دهد. نيروي كار دانش آموخته (سرمايه انساني) می‌تواند به بهبود كيفيت كالا كمك كند و از طرفي نقش برنامه ريز و هدايت كننده داشته باشد. آن دسته از نيروي كاري كه از سطح دانش و آموزش بيشتري برخوردار باشد، قادر است در چرخه توليد پويايي و تحول تكنولوژيك ايجاد كرده، سبب افزايش ظرفيت توليد، توسعه تجارت و رسيدن به رشد اقتصادي بالاتر شود.

-       همچنین سرمايه گذاري در منابع انساني با بالابردن سطح مهارت ها و تخصص هاي نيروي كار و افزايش قابليت هاي آن مي تواند موجب ارتقاي كمي و كيفي توليد شده و كارايي استفاده از سرمايه هاي مادي را بالا برد. نيروي كار ماهر و برخوردار از دانش و تخصص بخش اعظم عوامل توليد و اقتصاد مبتني بر دانش را تشكيل مي دهد. نيروي كار دانش آموخته ( سرمايه انساني ) مي تواند به بهبود كيفيت كالا كمك كند و از طرفي نقش برنامه ريز و هدايت كننده داشته باشد. آن دسته از نيروي كاري كه از سطح دانش و آموزش بيشتري برخوردار باشد، قادر است در چرخه توليد پويايي و تحول تكنولوژيك ايجاد كرده، سبب افزايش ظرفيت توليد، توسعه تجارت و رسيدن به رشد اقتصادي بالاتر شود.

 

4-نتیجه گیری و پیشنهادات

شهر و اقتصاد چه پيوند و ارتباط وسيعي با هم دارند که در آن ها عنصر انسان به عنوان يک واحد اقتصادي بسيار برجسته مي باشد. مطالعات انجام گرفته در اين زمينه نشان داده اند که شهر از حيث تعدد و تمرکز بر توليد اثرگذار بوده است. اما اينکه اين اثرگذاري از چه دريچه­اي اتفاق مي افتد، براي آن عوامل و علت هايي زيادي ذکر گرديد. ولي تحليل وسيع و موشکافانه پژوهش حاضر تاثیر شهرنشینی از طریق افزایش بهره­روی نیروی کار بود که نشان داده شد توزيع اندازه ي شهرها از تاثير گذاري بر بهره وري نيروي کار دريغ نمي­ورزند.

در پژوهش حاضر جهت بررسی ارتباط میان شهرنشینی و رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی  از روش گشتاورهای تعمیم یافته استفاده شد . طبق فرضیه اول، سرمایه‌گذاری خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی بی‌تاثیر است. از این رو، بررسی تأثیر سرمایه‌گذاری خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی در بخش‌های مختلف اقتصادی مانند صنعت، خدمات، و کشاورزی. این بررسی می‌تواند تفاوت‌های بالقوه در تأثیرات این عوامل بر رشد اقتصادی را روشن سازد. همچنین، شناسایی و تحلیل عواملی که ممکن است بر تأثیر سرمایه‌گذاری خارجی و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص داخلی بر رشد اقتصادی تأثیرگذار باشند، مانند سیاست‌های دولت، کیفیت زیرساخت‌ها، و محیط کسب و کار. در فرضیه دوم، اندازه دولت بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی بی‌تاثیر است.لذا بررسی تأثیر اندازه و کارایی دولت بر رشد اقتصادی پیشنهاد می شود که این شامل تحلیل ساختار بودجه دولتی، میزان بهره‌وری هزینه‌های دولتی، و کیفیت حکمرانی است.

در فرضیه سوم، تجارت خارجی بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی بی‌تاثیر است.بر این اساس ارزیابی تأثیر سیاست‌های تجاری مختلف مانند تعرفه‌ها، توافق‌نامه‌های تجاری، و سیاست‌های حمایت‌گرایانه بر رشد اقتصادی پیشنهاد می گردد طبق فرضیه آخر، شاخص توسعه انسانی بر رشد اقتصادی در کشورهای منتخب اسلامی بی‌تاثیر است. بدین منظور بررسی رابطه بین شاخص توسعه انسانی (HDI) و رشد اقتصادی با استفاده از مدل‌های اقتصادسنجی و تحلیل‌های آماری، همچنین تحلیل تاثیرات مختلف عناصر تشکیل‌دهنده شاخص توسعه انسانی (آموزش، بهداشت، درآمد) بر رشد اقتصادی به صورت جداگانه پیشنهاد می شود.

 

فهرست منابع

 

-حیدری، حسن و فیروز عبدالعليزاده(1395)، رابطه بین توسعه آموزش، رشد اقتصادی، شهرنشیني و فناوری اطلاعات و ارتباطات، فصلنامه پژوهش و برنامه ريزی در آموزش عالي، دوره88، شماره8، صص11-22.

-       سامتي، مرتضي، فتح آبادی، مهدی و همايون رنجبر(1393)، اثرات صرفه های تجمع صنعتي وشهرنشیني بررشد  اقتصادی: 

      شواهدی از بازارهای ايران، فصلنامه مدلسازی اقتصادی، سال هشتم، شماره8، صص88-82.

- شعبانی، محمدعلی، هوشمند، محمود ، ناجی میدانی، علی اکبر و محمد قربانی (1400)، بررسی اثرات  سرریز فضای شهرنشینی     بر رشد اقتصادی استان های ایران، پژوهشهای رشد و توسعه اقتصادی، سال دوازدهم، شماره چهل و هفتم، (12)، تابستان 1401، صص76-53.

-فرهنگ دوست، محمد(1397)، بررسی رابطه  شهرنشینی و رشد اقتصادی در ایران، مطالعات نوين كاربردي در مديريت، اقتصاد        و حسابداري، سال اول، شماره4، زمستان1397، صص91-81.

-نوبهار، الهام، پناهی، حسین و زهرا، مهری(1402)." بررسی رابطه بین نابرابری درآمد، شهرنشینی و رشد اقتصادی در استان های ایران". نشریه: برنامه ریزی و بودجه­سال:1402. دوره:28،شماره:1صفحات:97-122.

-محرابیان،آزاده و نازيلا صدقي سیگارچي(1389)، تأثیررشد جمعیت بر رشد اقتصادی دركشورهای چهارگروه درآمدی، فصلنامه علوم اقتصادی،سال چهارم، شماره88، صص880-12.

      

-Abbasi, K. R., Shahbaz, M., Jiao, Z., & Tufail, M. (2021). How energy consumption,  industrial Growth, urbanization, and CO2 emissions affect economic growth in Pakistan? A novel Dynamic ARDL simulations approach. Energy, 221, 119793.

- Anwar, A., Younis, M., & Ullah, I. (2020). Impact of urbanization and economic growth on    

CO2 emission: a case of Far East Asian countries. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(7), 2531.

- Enflo, Kerstin. Missiaia, Anna. & Rosés Joan. (2019). “The More, the Merrier? Urbanization

And Regional GDP Growth in Europe over the 20th Century”. University of Southern

  Denmark, Odense 25-26 April 2019, Preliminary draft. Do Not Cite Without Permission.

  pp. 1-19.

 -Liang, W., & Yang, M. (2019). Urbanization, economic growth and environmental pollution:      Evidence from China. Sustainable Computing: Informatics and Systems, 21, 1-9.

- Liobikienė, G., & Butkus, M. (2019). Scale, composition, and technique effects through which The economic growth, foreign direct investment, urbanization, and trade affect greenhouse Gas emissions. Renewable energy, 132, 1310-1322.

-Lo, D. (2007). Urbanization and Economic Growth: Testing for Causality. Building and Real

Estate Workshop Paper

-Majeed, M. T., & Tauqir, A. (2020). Effects of urbanization, industrialization, economic growth, Energy consumption, financial development on carbon emissions: an extended STIRPAT Model for heterogeneous income groups. Pakistan Journal of Commerce and Social Sciences (PJCSS), 14(3), 652-681.

Nguyen, Ha Minh. & Nguyen, Le Dang. (2018). “The Relationship between Urbanization and Economic Growth: an Empirical Study on ASEAN Countries”. International Journal of Social Economics. Pp. 12-37.

  - Schuffar, A. (2008). Regional Income Inequality and Urbanization Trends in China: 1978-2005.Région et Développement, 28, 88-110.

- Shaban, A., Kourtit,k., Nigkamp,p. (2022). "Causality Between Urbanization and Economic Growth: Evidence From the Indian States".Published in Frontiers in Sustainable… 20 May 2022 Economics, Geography .

-       Shabu, T. (2010). The Relationship between Urbanization and Economic Development in Developing Countries. International Journal of Economic Development Research and

   Investment, 1(2- 3), 30-36.

- Sun, J., Wang, J., Wang, T., & Zhang, T. (2019). Urbanization, economic growth, and

  Environmental pollution: Partial differential analysis based on the spatial Durbin     Model. Management of Environmental Quality: An International Journal, 30(2), 483-494.

-Wang, Q., & Su, M. (2019). The effects of urbanization and industrialization on decoupling

    Economic growth from carbon emission–a case study of China. Sustainable Cities and

    Society, 51, 101758.

- Wang, Q., Su, M., Li, R., & Ponce, P. (2019). The effects of energy prices, urbanization and

 Economic growth on energy consumption per capita in 186 countries. Journal of cleaner Production, 225, 1017-1032

-Zheng, W., & Walsh, P. P. (2019). Economic growth, urbanization and energy consumption—A Provincial level analysis of China. Energy Economics, 80, 153-162.

  -Zi, L. (2017). Urbanization and Economic Growth in China:An Empirical Research Based on VAR Model. Published 20 February 2017 Economics, Geography International journal of economics and finance.

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Abstract

 

Economists have long devoted most of their discussions to the economic growth theories. New patterns of growth, approaches and policy requirements to achieve a sustainable growth are business expansion, human capital development, productivity improvement and effective government policies. Considering that most of the Islamic countries are developing or less developed countries and they are facing problems such as low level of per capita income and low rates of economic growth; Therefore, these countries need rapid and continuous economic growth to get rid of such problems. One of the most important variables affecting economic growth in new studies is urbanization. In countries, with the increase in population concentration in cities, the disruption of the relationship between villages, towns and cities and the increase in the distribution inequality in the urban system, and in order to decentralize the economic, social and cultural structure, a series of measures have been taken in the last few decades. Therefore, the purpose of this research is to investigate the relationship between the two variables of urbanization and economic growth in selected Islamic countries. At any point in time, according to the level of urban development of a country, resources may be evenly distributed among different cities, and therefore, the degree of savings resulting from the scale of production will be small. The results of this study show that there is a positive and significant relationship between urbanization and economic growth in the studied countries during the period of 2010-2023.

Keywords: economic growth, urbanization, foreign direct investment, human development index, foreign trade

 

 

 

     

---

[1]  دانشجوي کارشناسي ارشد، گروه اقتصاد، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامي، اصفهان، ايران

[2]  استادیار، دکتری علوم اقتصادی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خمینی شهر، اصفهان، ایران،  (نویسنده مسیول)[e-mail]

 

[3]  Economic Growth

[4] . Liang & Yang (2019)

[5]  . Wang & Su)

[6]  . Wang & et.

[7]  . Zheng & Walsh

[8]  . Majeed & Tauqir

[9]  . Anwar & et.

[10]  . Liobikienė & Butkus

[11]  . Urbanization

[12]  .Sun et al.

[13]  .Abbasi et al.

[14] . Shaban & e.t.

 

[15]  . Enflo et al(2019)

[16]  . Fay & Opal(2000)

[17]  . Nguyen et al(2018)

[18]  .zi(2017)

[19] . Shabu(2010)

[20]  . Schuffar(2008)

[21]  .LO(2007)

[22] . همچنین جامعه آماری در این تحقیق کشورهای منتخب اسلامی از جمله اندونزی، تاجیکستان، ایران، آنگولا، عراق، یمن، بورکینافاسو، چاد، گامبیا، قطر، بحرین، آذربایجان، پاکستان، مصر، ترکمنستان، گابن، اردن، سوریه، ترکیه، لبنان، سنگال، توگو، تونس، الجزایر، امارات متحده عربی، عربستان، یمن، بنگلادش، بنین، اوگاندا، مالی، ماکایو، مالدیو، ازبکستان، برونئي، بروندی، زامبیا، نیجریه، کویت و لیبی می باشد.

[23] Johnson

[24] Lehmann

[25]  Pumain

[26] Sbergami

[27] Brülhart 

[28]  Helsley

[29]  Strange

[30]  Duranton

[31]  Puga

[32]  Renaud

---