شرایط وضعیت اضطرار منجر به رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق اسلامی

محورهای موضوعی :

عباس بائی لاشکی ¹ , محمود حبیبی تبار ^{2 *} , مهدی اسماعیلی ³

1 - گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، آمل، ایران.
2 - گروه حقوق، واحد ساوه، دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه، ایران.
3 - گروه حقوق جزا و جرم شناسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1403/06/10 تاریخ پذیرش : 1403/10/17 تاریخ انتشار : 1404/04/30

کلید واژه: اضطرار, مسئولیت کیفری, سوء نیت, مذاهب خمسه, فقه اسلامی,

چکیده مقاله :

در قانون مجازات اسلامی، به صراحت در مورد اضطرار در ارتکاب جرم، صحبت نشده است و ضمن بیان برخی مصادیق آن، به صورت غیر مستقیم قواعدی مرتبط بدان ذکر گردیده است. در چنین شرایط، رویه قضائی در شناخت مجرمیت مرتکب، نقشی مهم بر عهده دارد. این پژوهش، به روش توصیفی تحلیلی انجام ‌شده است و هدف آن، بررسی اثر عنصر اضطرار بر مسئولیت کیفری مرتکب فعل مجرمانه است. فقدان سوء نیت، به موجب ماده 144 قانون مجازات اسلامی، عامل رافعیت مسئولیت کیفری است؛ با این حال، اگر در جریان ارتکاب جرم، با هدف رفع حالت اضطراری، تناسبی وجود نداشته باشد، سوء نیت خودخواهی، محرز است. مسأله تناسب در جریان دفاع مشروع که یکی از مصادیق مهم اضطرار است، به صراحت، مورد توجه قرارگرفته است؛ لذا قضات، می‌بایست تناسب بین جرم و خطر را بررسی کنند که تا حد زیادی به رویه قضایی مرتبط است. نظام حقوق نوشته کشورمان، چنین ایجاب می¬کند: نهاد اضطرار، از وضعیت عرفی کنونی، به حالت نوشته و صریح¬تر تغییر یابد و مصادیق تناسب و ادله تشخیص آن، به صورت مکتوب ذکر گردد، تا امکان برخورد سلیقه‌ای قضات و آمار نقض احکام بدوی صادره مرتبط، به حداقل رسد. طبیعتاً، تجربیات قضائی کنونی در جریان نگارش قوانین مرتبط، نقشی مهم دارد.

چکیده انگلیسی:

The Islamic Penal Code does not explicitly mention “urgency in committing a crime” and, while stating some examples of it, indirectly mentions related rules. In such circumstances, judicial procedure plays an important role in recognizing the perpetrator’s guilt. This research was conducted using a descriptive-analytical method and aims to examine the effect of the element of urgency on the criminal liability of the perpetrator of a criminal act. The lack of malicious intent is a factor exempting the perpetrator from criminal liability according to Article 144 of the Islamic Penal Code. However, if there is no proportionality in the course of committing a crime with the aim of eliminating the state of emergency, the malicious intent of “selfishness” is evident. The issue of proportionality in the course of self-defense, which is one of the important examples of urgency, has been explicitly addressed. Therefore, judges must examine the proportionality between the crime and the danger, which is largely related to judicial procedure. The written legal system of our country has required that the institution of emergency be changed from the current customary situation to a written and more explicit one, and that the examples of proportionality and the evidence for its recognition be mentioned in writing, so that the possibility of judges' discretionary actions and the number of violations of the relevant primary judgments issued are minimized. Naturally, current judicial experiences play an important role in the process of drafting relevant laws.

منابع و مأخذ:


1. ابن ¬رجب، عبدالرحمان، (1409)، فتح الباری، دمشق، دارالکتب، سوم.
2. ابن عابدین، محمد امین، (1412)، رد المختار، دمشق، صالحین، دوم.
4. ابن قدامه، محمد، (1411)، المغنی، قاهره، الازهر، اول.
5. ابن نجیم، زین الدین، (1412)، البحر الرائق، دمشق، صالحین، دوم.
6. ابن¬تیمیه، ابوبرکات، (1409)، المحرر، امان، قیاس، دوم.
7. ابن¬همام، عبدالرزاق، (1407)، فتح القدیر، دمشق، دارالکتب، اول.
8. ابوالحسینی، رحیم، (1384)، پیشگامان تقریب، ص آیت الله بروجردی، ص آیت اخلاص، اندیشه تقریب دوره پنجم، شماره اول، ص 22-32.
9. احمد بن حنبل، (1415)، المسند، بغداد، سالمیه، اول.
10. اردبیلی، محمدعلی، (1386)، حقوق جزای عمومی، تهران، میزان، اول.
11. اشرفی دلفانی، محمدعلی، (1382)، مبانی مسئولیت کیفری در حقوق اسلام و فرانسه، قم، بوستان کتاب، اول.
12. آقایی نیا، حسین، (1395)، جرائم علیه اشخاص، چاپ نشر میزان، تهران، اول.
13. انصاری، ابویحیی، (1407)، مطالب، دمشق، دارالکتب، اول.
14. ایمانی، معصومه، (1398)، بررسی تطبیقی شاخصه های عنصر روانی جرم در نظام حقوقی ایران و انگلستان، دانشگاه تبریز، کارشناسی ارشد.
15. بلخی، لجنه، (1400)، الفتاوی، بیروت، دارالکتب، پنجم.
16. بهروزی، ابوذر؛ کاظمی نجف ابادی، عباس؛ طاهری، سهیل، (1403)، بررسی قاعده ی آتش نشان در فقه امامیه و امکان اعمال آن در حقوق ایران، آموزه های فقه و حقوق جزاء، دوره دوم، شماره سوم، ص 17-36.
17. بهوتی، منصور، (1051)، کشاف القناع، امان، قیاس، دوم.
18. بیگی، جمال، (1400)، اضطرار در قتل عمدی؛ خلاء قانونی و راهکار فقهی. فقه جزای تطبیقی، دوره چهارم، شماره اول، ص 35-47.
19. حجتی، مهدی، (1396)، اضطرار و ضرورت، اولین کنفرانس ملی پژوهش های نوین ایران و جهان در مدیریت، اقتصاد و حسابداری و علوم انسانی، شیراز.
20. حسینی حموی، احمد، (1400)، نظایر، بیروت، دارالکتب، اول.
21. خالقی، علی، (1390)، آئین دادرسی کیفری، تهران، انتشارات شهر دانش، اول.
22. خمینی، روح الله، (1365)، صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، تهران، انتشارات مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، اول.
23. خمینی، روح الله، (1381)، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اول.
24. خمینی، روح الله، (1385)، صحیفه امام (مجموعه ۲۲ جلدی بیانات، پیامها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی و نامه ها)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اول.
25. خمینی، روح الله، (1429)، تحرير الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، اول.
26. دسوقی، محمد عرفه، (1413)، شرح کبیر، دمشق، دارالکتب، سوم.
27. سروری، حامد؛ جعفریان، رسول، (1394)، موانع نوگرایی در حوزه ی علمیه ی قم در زمان زعامت آیت الله بروجردی [1325 - 1340]؛ پژوهشهای علوم تاریخی دوره یازدهم، شماره اول، 2 41-58.
28. سکندری، محمد، (1399)، بررسی فقهی و حقوقی عنصر روانی جرم با نگاهی به حقوق جزای ایران، دانشگاه سیستان و بلوچستان، کارشناسی ارشد.
29. شامبیاتی، هوشنگ، (1388)، حقوق جزای عمومی، تهران، نشر مجد، اول.
30. شاه بلخی، رحیم، (1399)، جایگاه عنصر روانی جرائم عمدی در حقوق کیفری افغانستان و ایران، جامعه المصطفی العالمیه، کارشناسی ارشد.
31. شربینی، شمس الدین، (1411)، صادقیه، دمشق، دارالقلم، سرخسی، اول.
32. شرنبلالی، حسن بن عمار، (2009)، مراقي الفلاح بإمداد الفتاح شرح نور الإيضاح ونجاة الأرواح وبهامشه متن نور الإيضاح مع تقريرات من حاشية الطحطاوي، قاهره، الازهر، سرخسی، اول.
33. شیرمحمدی باباشیخعلی؛ شهیدانی، شهاب، (1372)، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‏الله بروجردی، تهران، نشر مطهر، اول.
34. شیرمحمدی باباشیخعلی؛ شهیدانی، شهاب، (1395)، بررسی و نقد جایگاه دین و دولت در اندیشه های سیاسی آیت الله بروجردی، تاریخ اسلام و ایران دوره جدید، دوره سی و دوم، شماره اول، ص 1-15.
35. عبدالسمیع، صالح، (1405)، جواهر الاکلیل، دمشق، دارالکتب، اول.
36. عبدالهی علی بیک، حمیده، (1383)، قاعده اضطرار (الضرورت تبیح المحدورات)، الهیات و معارف اسلامی (مطالعات اسلامی ) دوره شصت و سوم، شماره اول، ص 83-124.
37. عبده، محمد، (1330)، تفسیر منار، قاهره، الازهر، اول.
38. العدوی، ابوالحسن، (1415)، حاشیه کفایت، دمشق، دارالکتب، سوم.
39. علوى طباطبائی، حسین، (1341)، خاطرات زندگی آیت الله بروجردی، تهران، نشر اطلاعات، اول.
40. گلدوزیان، ایرج، (1372)، حقوق جزای عمومی، تهران، ماجد، اول.
41. مواق مالکی، محمد بن یوسف، (1407)، مواهب، قاهره، الازهر، دوم.
42. نجدی، عثمان، (1097)، هدایه الراغب، مسقط، سلامه، دوم.
43. نفراوی ازهری، احمد بن غنیم، (1413)، فواکه، قاهره، سالمیه، اول.
44. نوربها، رضا، (1383)، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، انتشارات گنج دانش، اول.
45. نوری همدانی، حسین، (1390)، رساله توضیح المسائل، قم، دارالقلم، اول.
46. نووی، ابوزکریا، (1408)، المهذب، دمشق، دارالکتب، پنجم.
47. ولیدی، محمد صالح، (1393)، شرح بایسته‌های قانون مجازات اسلامی در مقایسه و تطبیق با قانون سابق، تهران، انتشارات جنگل، اول.