ضابطه مندی اجرای قاعده درأ در سیاست جنایی اسلام

محورهای موضوعی : فقه و حقوق جزا و جرم شناسی

محمد میرزایی ¹ , محمدرضا رضوان طلب ²

1 - استادیار، گروه حقوق، دانشگاه امین، اصفهان، ایران.
2 - دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشگاه تهران، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1400/11/11 تاریخ پذیرش : 1401/06/30 تاریخ انتشار : 1402/09/01

کلید واژه: شبهه, حدود, حق الناس, حق الله, قاعده درء,

چکیده مقاله :

قاعده درء به عنوان یکی از جلوه‌های بارز کیفرزدایی در سیاست جنایی اسلام محسوب می‌شود. هر چند در قوانین مدون تا قبل از سال 92 به صراحت از این قاعده ذکری به میان نبود ولی در رویه قضایی برای درء و منع مجازات از آن استفاده می‌شد. در سال 92 مقنن در دو ماده 120 و 121 قانون مجازات اسلامی به صراحت به این قاعده اشاره نمود و به تبع رای مشهور فقها، حکم آن را در تمام جرائم جاری دانست. اما از یک سو تشتت آرا در کاربرد عملی قاعده در رویه قضایی وعدم تمایز حدود این قاعده در تزاحم با سایر اصول فقهی مانند احتیاط و برائت و از طرف دیگر اعمال بدون ضابطه آن که ظاهرا با اصول بنیادین عدالت کیفری از جمله قطعیت و حتمیت مجازاتها در سیاست جنایی اسلام متزاحم است تدقیق و و تبیین زوایای مختلف قاعده را ایجاب می نماید. نتیجه بررسی نشان می‌دهد که مجرای قاعده اولادر موارد حدوث شبهات قطعی و نوعی معتبر نزد عرف عقلاء است که باعث دفع مجازات یا تبدیل آنان به کیفرهای سهل تر می‌گردد. با این تاکید که صرف طرح یا استناد به یک احتمال غیرمستند ظنی نمی تواند مورد پذیرش قرار گیرد. ثانیا مجرای قاعده در جرائم دارای جنبه حق اللهی و حق الناسی متفاوت و افتراقی است به نحوی که در جرائم حق اللهی اعمال قاعده موسع و در جرائم حق الناسی مضیق و محدود خواهد بود. در همین راستا نیز مواد 120 و 121 مقنن ورود هرنوع شبهه یا تردیدی را در هر جرمی که فاقد جنبه حق الناسی(مانند محاربه، افساد فی الارض، سرقت و قذف) است به نحو عام موجب عدم اثبات جرم دانسته که این اطلاق با عبارت دلیلی بر نفی آن یافت نشود تخصیص فلذا شبهه غیرقابل رد موجب عدم اثبات جرم دانسته شده و ماده 211 نیز موید این نظر خواهد بود.

چکیده انگلیسی:

legislator explicitly mentioned this rule in articles 120 and 121 of the Islamic Penal Code, and according to the opinion of the famous jurists, it was considered applicable to all crimes. However, on the one hand, the disparity of opinions in the practical application of the rule in the judicial procedure and the lack of differentiation of the limits of this rule in conflict with other jurisprudential principles such as caution and innocence, and on the other hand, its unregulated application, which is apparently in conflict with the fundamental principles of criminal justice, including the certainty and certainty of punishments in The criminal policy of Islam is complicated, it requires checking and explaining the different angles of the rule. The result of the investigation shows that the channel of the Olad rule is in the cases of definite suspicions and a kind of validity in the eyes of the rational people, which causes the punishment to be rejected or converted into easier punishments. Emphasizing that merely proposing or citing an undocumented possibility cannot be accepted. Secondly, the application of the rule in crimes with the aspect of divine right and natural right is different and differentiated, in such a way that the application of the rule will be broad in crimes of divine right and narrow and limited in crimes of natural right. In this regard, articles 120 and 121 of the law consider any type of suspicion or doubt in any crime that does not have the aspect of natural rights (such as war, corruption, robbery, and blasphemy) as a general reason for not proving the crime. If there is no evidence to negate it", the allocation of "irrefutable suspicion" is considered to be the reason for not proving the crime, and Article 211 will also support this opinion

منابع و مأخذ:

ابن قیم الجوزیه (1411). اعلام الموقعین ج 3. بیروت: دار الکتب العلمیة .

احدی، فاطمه؛ پورقهرمانی، بابک(1399). قاعده درء در سنجه نظریه استراتژی دوگانه کیفرشناسی نوین، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، دوره 17، شماره 62 ، صص26-11.

انصاری، ابراهیم (بیتا). مباحث فی القضا. در مجموعة شرح آقا ضیاء الدین عراقی بر تبصره علامه حلی.

آخوند خراسانی، محمد کاظم(1409). کفایة الاصول.قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.

بازگیر، یدالله ( 1382 ). قانون مجازات اسلامی در آئینه آراء دیوانعالی کشور (حدود.). تهران: نشربازگیر.

بجنوردی، میرزا حسن (1373). القواعد الفقه. ج ١، نجف: مطبعه الآداب.

تبریزی، جواد ( 1387 ). دروس فی مسائل علم الأصول. قم: دار الصدیقۀ الشهیده(س).

ترمذی، (بیتا). سنن الجامع الصحیح و هو السنن الترمذی. ج 4، کتاب الحدود.

چرخلیل.(1373) . فرھنگ لاروس. ج ١، ترجمه سید حمید طبیبیان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

حاجی ده آبادی، احمد ( 1387 ). قواعد فقه جزایی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

حرعاملی، محمد بن حسن ( 1409 ق). وسائل الشیعۀ. قم: مؤسسه آل البیت (ع).

حلّى، علامه، حسن بن یوسف(1387). ایضاح الفوائد. چ1، قم: المطبعه العلمیه.

خمینی (ره)، روح الله(1388). تحریر الوسیلة. ج 2، قم: انتشارات علمیه اسلامیه.

خوانساری، سید احمد (1394). جامع المدارک. ج6، تهران: مکتبه الصدوق.

الخوئی، ابوالقاسم.(بیتا).مبانی تکملة المنهاج. ج1، بیروت: دارالز هراء.

الزبیدی، محمد مرتضی(1306). شرح تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

زنگی آبادی، حمیدرضا؛ حاج ده آبادی، احمد(1399). تقدم یا تأخر (ادله) استصحاب بر قاعده درأ، دوفصلنامه علمی پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 21، شماره دوم (پیاپی 52 )، صص. 415-438

سبزواری، سید عبدالاعلی(1417). مهذّب الاحکام. ج27، نجف: دفتر آیت الله العظمی سبزواری.

السماوی الیمانیی، محمد(1409). الموسوعة العربیة. ج2، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

 سیوطی، جلال الدین(1407). الاشباه والنظایر. بیروت: دارالکتب العربیه.

صادقی، محمد هادی(1393)،.جرائم علیه اشخاص. چاپ 20، تهران: نشر میزان.

طباطبایی، سیدعلی(1413). ریاض المسائل.ج13،  قم: موسسه النشر الاسلامی.

العلایلی، عبدالله (1974). الصحاح فی اللغة و العلوم، بیروت: دارالحضارة العربیة.

عمید، حسن (1372). فرهنگ فارسی عمید. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه امیر کبیر.

العودة، عبدالقادر(1402). التشریع الجنایی الاسلامی. ج1، تهران: موسسة البعثة.

غلامی، حسین ( 1391 ) . اصل حداقل بودن حقوق جزا. مجلۀ پژوهش حقوق کیفری،دوره 1، شماره2، صص65-41

فیض، علیرضا (1387). مقارنه و تحقیق در حقوق جزای اسلام. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

محقق داماد، سید مصطفی (1387). آشنایی با علوم اسلامی. تهران: نشر نسل نو اندیش.

مکارم شیرازی، ناصر ( 1428 ). انوار الاصول. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابیطالب (ع).

مکارم شیرازی، ناصر (1418). انوارالفقهاهه، کتاب الحدود والتعزیرات. قم: مدرسه امام علی(ع).

نجفی، محمد حسن (1401). جواھر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. ج ٤١، تهران: چاپخانه اسلامی.

نوبهار، رحیم ( 1390).  اصل کاربرد کمینۀ حقوق کیفری. مجلۀ آموزه های حقوق کیفری، دوره 8 ، شمارۀ 1، صص114-91

Ibn Qayyim al-Jawziyeh (1990). Announcement of the signatories, vol. 3. Beirut: Dar al-Kutub Al-Elamiya.

Ahadi, F; Pourkohermani, B (2019). The threshold rule in the measure of the dual strategy theory of modern criminology, Islamic Jurisprudence and Law Research Quarterly, Volume 17, Number 62, pp. 11-26.

Ansari, I (Bita). Discussions in judgment. In the collection of Agha Zia al-Din Iraqi's commentary on Allameh Hali's note.

Akhund Khorasani, M K (1988). Kefaiya al-Asul. Qom: Al-Al-Bayt Lahiya al-Tarath Foundation.

Bazgir, Y (2003). The Islamic Penal Code in the mirror of the Supreme Court of the country . Tehran: Nesharbazgir.

Bejnordi, H (1993). The rules of jurisprudence. Volume 1, Najaf: Al-Adab Press.

Tabrizi, J (2008). Lessons in fundamental science problems. Qom: Dar al-Sadiqa Al-Shahidah.

Tirmidhi, (Bita). Sunan al-Jama'i al-Sahih and al-Sunan al-Tirmidhi. Volume 4, Kitab al-Hudud.

Charkhalil. (1998) . Laros culture. Volume 1, translated by Seyyed Hamid Tabibian, Tehran: Amirkabir Publications.

Haji Dehabadi, A (2008). The rules of criminal jurisprudence. Qom: University and District Research Institute.

Horamoli, M (1988). Shia means. Qom: Al-Al-Bait Institute .

Heli, A  (2008). Explanation of benefits. Volume1, Qom: Al-Mattabah Al-Alamiya.

Khomeini R ( 2009), Ruhollah (1388). Tahrir al-Vasilah. Volume 2, Qom: Islamic Scientific Publications.

Khansari, A (2014). Jame Almadarek. Volume 6, Tehran: Maktaba al-Sadooq.

Al-Khoei, Abul-Qasem.Mabani Takmeleh. Volume 1, Beirut: Dar al-Hara.

Al-Zubaidi, M(1927).The description of Taj al-Arus, my jewel of al-Qamoos. Beirut: Darahiya al-Trath al-Arabi.

Zangiabadi, H, Haj Dehabadi, A(2019). Precedence or delay (evidences) of Istihab on the rule of Daraa, biannual scientific research journal of Islamic Law, volume 21, number 2 (consecutive 52), pp. 415-438

Sabzevari,A (1996). Mahdhab al-Ahkam. Volume 27, Najaf: Office of Ayatollah Azami Sabzevari.

Samawi A (1988). Al-Masua'a al-Arabiyyah. Volume 2, Beirut: Darahiya al-Tarath al-Arabi.

  Siyuti, J (1986). Al-Ashbah and Alnazayer. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabiya.

Sadeghi, MH(2013), crimes against individuals. 20th edition, Tehran: Mizan publishing house.

Tabatabai, A (1992). Riaz al-Masail. Volume 13, Qom: Al-Nashar al-Islami Institute.

Al-Alayeli, A (1974). Al-Sahah fi al-Loghat and oluom, Beirut: Dar al-Hadadar al-Arabiya.

Omid, H (1993). Amid's Persian culture. Tehran: Amir Kabir University Publications Institute.

Al-Awda, A (1981). Islamic criminal law. Volume 1, Tehran: Al-Baath Institute.

Gholami, H (2012). The principle of minimum criminal law. Journal of Criminal Law Research, Volume 1, Number 2, pp. 41-65.

Faiz, A (2008). Comparison and research in Islamic criminal law. Tehran: Printing and Publishing Organization.

Mohagheq Damad, M (2008). Familiarity with Islamic sciences. Tehran: Nosl No Andish Publication.

Makarem Shirazi, N (2007). Anwar al-Asul Qom: Publications of Imam Ali Ibn Abi Talib School.

Makarem Shirazi, N (1997). Anwar al-Faqhaheh, Kitab Al-Hudud and Ta'azirat. Qom: Imam Ali School.

Najafi, M H (1980). The jewel of the word in the explanation of the laws of Islam. Volume 41, Tehran: Islamic Printing House.

Nobahar, R (2011). The principle of minimum application of criminal law. Journal of Criminal Law Teachings, Volume 8, Number 1, pp. 91-114.