نقش عدوان در جنایات به تسبیب؛ با تاکید بر تنقیح مواد قانون مجازات اسلامی

محورهای موضوعی : حقوق جزا و جرم شناسی

حسن قاسمی مقدم ¹ (استادیار، گروه حقوق، دانشگاه یزد، یزد، ایران.)
مریم اولیا ² (کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یزد، یزد، ایران.)

تاریخ دریافت : 1399/03/29 تاریخ پذیرش : 1399/12/19 تاریخ انتشار : 1402/03/01

کلید واژه: فعل, ترک فعل, تسبیب, عدوان, ضمان جزایی,

چکیده مقاله :

در جنایات به تسبیب، مرتکب مستقیما صدمه بدنی را وارد نمی کند. بلکه سببی را واسطه ارتکاب جنایت می نماید. در این جنایات، بر خلاف برخی نظام های حقوقی که جهت احراز رابطه استناد میان رفتار مسبب و صدمات بدنی، وجود تقصیر را لازم می دانند، در فقه امامیه، ملاک اصلی عدوان است. با استقراء احکام جزئی موجود در باب موجبات ضمان از کتب فقهی می توان عدوان را رفتار غیر مجاز تعریف نمود. از این طریق می توان دو قاعده کلی در رابطه با نقش عدوان در این گونه جنایات را تبیین نمود. نخست، قاعده عدم ضمان مالک در ملک خود الا با ثبوت عدوان . دوم، قاعده ضمان مرتکب در غیر ملک خود الا به موجب مسقطات ضمان . قانون مجازات اسلامی، در فصل ششم از کتاب دیات، درباره موجبات ضمان، به ترجمه مسائل و احکام مربوطه از کتب فقهی به صورت احکام جزئی بسنده نموده و به نقش عدوان در جنایات به تسبیب نپرداخته است. در این پژوهش سعی شده تا با روش توصیفی تحلیلی، قواعد کلی مربوطه تنقیح شود و زمینه علمی برای رفع این نقیصه‌ تقنینی فراهم شود.

چکیده انگلیسی:

In crimes against persons through indirect cause, the perpetrator does not directly cause bodily harm. Rather, it provides an instrument to commit a crime. In these crimes, unlike some legal systems that consider fault to be necessary in order to verify the link between the causal behavior and physical injuries, in Imami jurisprudence, the main criterion is "odvan". "Odvan" can be defined as an illegal behavior by extrapolating the existing partial rulings about the causes of responsibility from jurisprudence books. Hereto two general rules regarding the role of "odvan" in such crimes could be explained. First, the rule of "non-responsibility of the owner in his property except with proof of odvan". Second, the rule of "responsibility of the perpetrator in other than his own property, except by removers of the responsibility". Islamic Penal Code, in the sixth chapter of the Book of Diyat, about the causes of responsibility is satisfied of translating the related issues and rulings from jurisprudence books in the form of partial rulings, and it has not paid attention to the role of odvan in crimes. In this research, an attempt has been made to revise the relevant general rules with the analytical descriptive method and to provide a scientific basis for solving this legal deficiency.

منابع و مأخذ:

1. ابن ادریس، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه ی قم.


2. ابن براج، عبدالعزیز (1406). المهذب. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


3. ابن منظور، محمد ابن مکرم ( 1414). لسان العرب (چاپ سوم). بیروت: دار صادر.


4. الهام، غلامحسین و برهانی، محسن ( 1395). درآمدی بر حقوق جزای عمومی(چاپ دوم). تهران: نشر میزان.


5. بیگی هرباغ، حمزه؛ کلانتری، کیومرث (1398)، مبانی فقهی حقوقی قتل ناشی از ترک فعل در حقوق ایران با نظرداشتی بر نظام حقوقی کامن لا، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 16، شماره 58، ص 51-67.


6. تبریزی، جواد بن علی(بی‌تا). تنقیح مبانی الاحکام. قم: دارالصدیقه الشهیده(س).


7. حاجی ده آبادی، احمد (1396). جرایم علیه اشخاص: قتل. تهران: میزان.


8. حر عاملی، محمد بن حسن (1414). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: موسسه آل البیت(ع).


9. خمینی، سید روح الله (بی تا). تحریرالوسیله. قم: موسسه مطبوعات دارالعلم.


10. خویی، سید ابوالقاسم (1396). مبانی تکملة المنهاج (چاپ دوم). قم: مطبعه علمیه.


11. رشتی، میرزا حبیب الله (بی تا). کتاب الغصب. تهران: ناشر احمد الشیرازی.


12. سبحانی، جعفر (1392). احکام الدیات فی الشریعه الاسلامیه الغرا. قم: موسسه امام صادق (ع).


13. سبزواری، سید عبدالاعلی (1388). مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: دارالتفسیر.


14. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1412). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. قم: انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.


15. شهید ثانی، زین الدین بن علی (1413). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. قم: موسسه المعارف الاسلامیه.


16. شیخ صدوق، محمدبن علی بن بابویه (1415). المقنع. قم: موسسه امام هادی(ع).


17. شیخ طوسی، محمد ابن حسن ( 1380). الخلاف (چاپ دوم). قم: موسسه نشر اسلامی.


18. شیخ طوسی، محمد ابن حسن ( 1387). المبسوط فی فقه الامامیه (چاپ سوم). مشهد: المکتبه المرتضویه لاحیا الآثار الجعفریه.


19. شیخ طوسی، محمد ابن حسن (1400). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی (چاپ دوم). بیروت: دارالکتاب العربی.


20. شیخ مفید، محمد (1413). المقنعه. قم: کنگره‌ی جهانی هزاره‌ی شیخ مفید.


21. صادقی، محمد هادی؛ میرزایی، محمد ( 1395 ). عوامل دخیل در اضرار و تبیین ملاک تمییز آنها، مجله حقوق اسلامی، دوره 13، شماره 48، ص37-71.


22. صادقی، محمد هادی، میرزایی، محمد (1398). ماهیت رابطه استناد و معیار احراز آن، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، دوره 11، شماره21، ص 167-194.


23. طباطبایی، سید علی (1422). ریاض المسائل. قم: موسسه نشر اسلامی.


24. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 الف). قواعدالاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: نشر جامعه مدرسین.


25. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413 ب). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه (چاپ دوم). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.


26. علامه حلی، حسن بن یوسف، بی تا. تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه. قم: موسسه امام صادق (ع).


27. فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی (1416). کشف اللثام و الابهام عن قواعدالاحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.


28. فخر المحققین، محمد ابن حسن ( 1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: موسسه اسماعیلیان.


29. کاتوزیان، ناصر (1369). حقوق مدنی(ضمان قهری- مسئولیت مدنی) (چاپ دوم). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


30. کاتوزیان، امیر ناصر، (1383). دوره مقدماتی حقوق مدنی (وقایع حقوقی). تهران: شرکت سهامی انتشار.


31. کلینی، محمد بن یعقوب (1429). الکافی. قم : دارالحدیث للطباعه و النشر.


32. محسنی، فرید، ملکوتی، نصیر (1394). رابطه سببیت در قانون مجازات اسلامی 1392، مجله حقوقی دادگستری، دوره 79، شماره 91، ص 135-160.


33. محقق حلی، جعفر ابن حسن ( 1408). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام (چاپ دوم). قم: موسسه اسماعیلیان.


34. محقق داماد، سید مصطفی (1406). قواعد فقه (چاپ دوازدهم). تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.


35. مرکز مالمیری، احمد؛ مهدی زاده، مهدی ( 1394). قانونگذاری پراکنده در نظام تقنینی ایران، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، دوره 17، شماره 47، ص 157-184.


36. مغنیه، محمدجواد (1421). فقه الامام الصادق(ع) (چاپ دوم). قم: موسسه انصاریان.


37. مقدس اردبیلی، احمد ابن محمد ( 1403). مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: موسسه نشر اسلامی.


38. موسوی بجنوردی، محمد (1401). قواعد فقهیه (چاپ سوم). تهران: موسسه عروج.


39. میرمحمد صادقی، حسین (1392). جرایم علیه اشخاص (چاپ یازدهم). تهران: میزان.


40. نجفی، محمد‌حسن ( 1404). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام (چاپ هفتم). بیروت: داراحیا التراث العربی

1. Allameh Helli, H. (1993a). Qavaed ol ahkam fi marefate halal and haram. Qom: Jamia Modaresin Publication.


2. Allameh Helli, H. (1993b). Mokhtalaf Shiites fi ahkam Shari'ah. Qom: Islamic Publications Office affiliated with Qom Seminary Teachers Society.


3. Allameh Helli, H. Tahrir al-Ahkam al-Sharia Ali Madhhab al-emamiya. Qom: Imam Sadiq Institute (AS).


4. Baygi Harbagh, H., & Kalantari, K. (2020). An Investigation of Judicial and Legal Principles of Murder Par Omission in the Law of Iran with a Consideration of the Common Law Legal System. Islamic Law & Jurisprudence Researches, 16(58), 51-67. doi: 10.22034/ijrj.2020.671695


5. Elham, G. & Burhani, M. (2016). Introduction on general criminal law. Tehran: Mizan Publishing


6. Fakhr al-Muhaqqin, M. (1968). Izah favaed fi sharhe moshkelat qavaed. Qom: Ismailian Institute.


7. Fazel Hendi, M. (1996).Kashf lesam va alebham an qavaede elahkam. Qom: Islamic Publication Office affiliated with the Qom Theological Seminary Society of Teachers.


8. Haji Dehabadi, A. (2017). Crimes against persons: murder. Tehran: Mizan


9. Hor Ameli, M. (1994). Vasael alshiah ela tehsil masael alShari'a . Qom: Al-Al-Bayt (AS) Institute.


10. Ibn Baraj, A. (1986). Almohaddab. Qom: Islamic Publications Office affiliated with Qom Seminary Teachers Society.


11. Ibn Idris, M. (1990). Al-Saraer al-Hawi for Tahreer al-Fatawi. Qom: Islamic Publications Office affiliated with the Qom Theological Seminary Society.


12. Ibn Manzoor, M. (1994). Lisan olarab. Beirut: Dar Sader


13. Katouzian, A. (1990). Civil Law (forced guarantee - civil liability) Tehran: Tehran University Press.


14. Katouzian, A. (2004). Introductory course of civil Law (legal events). Tehran: Publishing Company.


15. Khoei, A. (1976) Mabani Takmal Al-Manhaj. Qom: Scientific Press.


16. Khomeini, R. Tahrir olvasilah. Qom: Darul Alam Press Institute.


17. Koleini, M. (2008). Al-Kafi. Qom: Dar al-Hadith for printing and publishing.


18. Markaz Malmiri, A & Mehdizadeh, M. (2015). Scattered Legislation in Iran's Legal System, Public Law Research Quarterly, 17( 47), 157-184.


19. Mir Mohammad Sadeghi, h. (2013). Crimes against Persons. Tehran: Mizan.


20. . Moghaddis Ardabili, A. (1983). Majma Al-Faidat va Al-Borhan fi sharhe ershad azhan . Qom: Islamic Publishing Institute.


21. Mohagheg Damad, M. (1986). The rules of jurisprudence. Tehran: Islamic Sciences Publishing Center.


22. Mohaghegh Helli, J. (1988). Sharaye islam fi masaele halal and haram. Qom: Ismailian Institute.


23. Mohseni, F; Malakuti, N. (2015). The relationship of causation in the Islamic Penal Code 2013, Legal Journal of Justice, 79( 91), 135-160.


24. Mousavi Bojnourdi, M. (1981). Jurisprudence rules. Tehran: Oruj Institute.


25. Mughniyeh, M. (2000). Jurisprudence of Imam al-Sadiq (a.s.). Qom: Ansarian Institute.


26. Najafi, M. (1984). Jawaharlal Kalam fi sharh sharayo Islam. Beirut: Dar ehiya al-Torath al-Arabi.


27. Rashti, H. Ketab Al-Ghasb. Tehran: Ahmad Al-Shirazi publisher.


28. Sabzevari, A. (1968). Mahezeb al-Ahkam fi bayane halal and haram. Qom: Dar al-Tafsir.


29. Sadeghi, M. e. & Mirzaei, M. (2016). Factors involved in damages and the explanation of their distinguishing criteria, Islamic Law Journal, 13( 48). 37-71.


30. Sadeghi, M. e. & Mirzaei, M. (2019). The nature of the citation relationship and its verification criteria, Islamic Jurisprudence and Law Studies, 11( 21), 167-194.


31. Shahid Sani, B. (1992). Al-Rawza al-Bahiyyah fi Sharh al-Lama al-Damashkiyyah. Qom: Publications of the Promotion Office of Qom Seminary.


32. Shahid Sani, B. (1993). Masalak Al-Afham fi tanghihe Sharaye olIslam. Qom: Islamic Encyclopaedia Institute.


33. Sheikh Mufid, M. (1993). Al-Moghneah. Qom: Sheikh Mufid Millennium World Congress.


34. Sheikh Sadouq, M. (1995). Al-Muqne. Qom: Imam Hadi Institute.


35. Sheikh Tusi, M. (1961). Al-Khalaf. Qom: Islamic Publishing Institute.


36. Sheikh Tusi, M. (1968). Al-Mabsut fi fiqh al-emamiyah. Mashhad: Al-Maktab Al-Mortazawieh Lahiya Al-Aqtar al-Jaafariyya.


37. Sheikh Tusi, M. (1980). Alnehayah fi mojarade, fiqh va al-fatawi. Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.


38. Sobhani, J. (1972). Ahkam oldiyat fi Al-Shari'a al-Ghara. Qom: Imam Sadiq Institute (AS).


39. Tabatabai, A. (2001). Riyad al-Masael . Qom: Islamic Publishing Institute.


40. Tabrizi, J. Tanqih mabani Al-Ahkam. Qom: Dar al-Sadiqah al-Shahidah (pbuh).