شاخصه¬های عسر و حرج در فقه، قانون مدنی و رویه قضایی با نقدی بر ماده 1130 قانون مدنی

اکرم مهربان ¹ ( دانشجوی دکتری فقه و حقوق دانشگاه آزاد بابل )
محمدعلی خیرالهی ² ( استادیار فقه و حقوق دانشگاه آزاد بابل )
سید ابراهیم قدسی ³ ( دانشیار دانشگاه مازندران )

تاریخ ارسال : 1403/03/05 تاریخ تایید : 1403/03/23

کلید واژه: شاخصه¬های عسر و حرج, طلاق, قانون مدنی, فقه, رویه قضایی.,

چکیده مقاله :

خانواده، مهم‌ترین نهاد اجتماعی در اسلام است . هدف اصلی از تشکیل خانواده، ایجاد زمینه‌های لازم برای رشد فردی و ایجاد سکون، آرامش و مودت بین زوجین است (روم/21) که لازمه آن، رضایت‌مندی زوجین از تداوم زندگی مشترک می‌باشد. از این‌رو، هر گاه تداوم زندگی مشترک موجب عسر و حرج گردد، راهکارهای متعددی برای حفظ حقوق زوجین بیان شده است که با توجه به ثبوت حق طلاق برای زوج ، فقه و قانون مدنی ، امکان درخواست و الزام زوج به طلاق را در صورت ثبوت عسر و حرج از جانب زوجه مد نظر قرار داده¬اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به نقد موارد مذکور در ماده 1130 قانون مدنی پرداخته و معتقد است که موارد مذکور، موجب تفسیر مضیق عسر و حرج در دادگاه‌های خانواده شده و ضرورت دارد به شاخصه‌هایی همچون: شرایط فردی و خانوادگی زوجه، شرایط اجتماعی، جنبه روانی و عاطفی زوجه اشاره شود تا زمینه تحقق اهداف متعدد زندگی خانوادگی بیش از پیش فراهم گردد. با توجه به اینکه معیارهای عسر و حرج در مواردی به لحاظ شخصی بودن و در مواردی به لحاظ نوعی بودن مد نظر قرار میگیرد، لذا بهترین گزینه برای درک بهتر تنگناهای زندگی زوجه و جلوگیری از تشت آراء قضات در مراجع قضایی ، بینابینی بودن ملاک عسر و حرج می باشد.

چکیده انگلیسی :

Family is the most important social institution in Islam. The main purpose of forming a family is to set the grounds for personal development and establish tranquility, peace, and affection between the couple (Rome surah, verse 21). This issue requires making a sense of satisfaction between couples to continue their life together. Therefore, whenever continuing cohabitation causes distress and constriction, several solutions have been proposed by jurisprudence and civil law to protect the rights of spouses. According to the fact that divorce rights are granted to men, jurisprudence and law have considered the possibility of requesting for divorce on the part of the wife and obliging the husband to accept it in cases where distress and constriction is verified. The present study criticizes the cases mentioned in Article 1130 of the Civil Code with a descriptive-analytical method and maintains that the mentioned cases have caused a restrictive interpretation of distress and constriction in family courts. Therefore, it is necessary to consider indicators such as the personal and family conditions of the wife and conventional requirements. Moreover, the psychological and emotional characteristics of the wife should be considered to better achieve the goals of family life. Considering that the criteria of distress and constriction are considered in some cases in terms of personal and in some cases in terms of type,Therefore, the best option to better understand the hardships of a wife's life and to prevent judges' opinions in judicial authorities is to be intermediate between the criteria of distress and constriction.

منابع و مأخذ:

فهرست منابع
منابع فارسی و عربی
1. قرآن مجید، ترجمه الهی قمشه¬ای.
2. ابراهیم بن فرات کوفی، فرات(1410). فرات الکوفی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد اسلامی.
3. ابن اثیر، مبارک بن محمد(1399ه.ق). النهایه فی غریب الحدیث و الاثیر،جلد یک، بیروت، انتشارات المکتبه العلمیه.
4. ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی(1414ه. ق). لسان العرب، جلد دوم، بیروت، انتشارات دار صادر.
5. استوارت میل، جان(1388). درباره آزادی، آزادی فرد و قدرت دولت، ترجمه محمود صانعی، تهران، نشر روشنگران و مطالعات زنان.
6. امامی، سید حسن، (1375). حقوق مدنی ، جلد 5، انتشارات الاسلامیه.
7. امینی، علیرضا، آیتی، سید محمدرضا(1390). تحریرالروضه فی شرح المعه، ترجمه سید مهدی دادمرزی، جلد دوم، تهران نشر سمت.
8. باریکلو، علیرضا، و راثی ورعی، زهرا سادت. (1399). تحلیل عسر و حرج به عنوان مبنایی برای طلاق قضایی. مبانی فقهی حقوق اسلامی (پژوهش نامه فقه و حقوق اسلامی)، 13(26 )، 9-32. SID. https://sid.ir/paper/412334/fa
9. بیات، فرهاد (1399). شرح جامع قانون مدنی، تهران، انتشارات ارشد.
10. حر عاملی(1409ق). وسایل الشیعه، جلد بیست و یکم، قم، موسسه آل البیت الاحیاءالتراب.
11. حسینی بهارانچی، سید محمد(1398). تفسیر اهل البیت علیهم السلام، جلد نهم، قم، انتشارات مطیع.
12. روحانی، سید محمد صادق(1378). استفتائات قوه قضائیه و مؤسسه وکلای بین الملل، قم.
13. زنجانی, محمود جمال الدین، شریفی، مصطفی. (1394). موارد طلاق زوجه توسط حاکم در فقه و قوانین مدنی. پژوهش‌نامه فقه اجتماعی, 4(7), 91-115. doi: 10.30497/fiqh.2016.2022
14. صادقی مقدم، محمدحسن، و انصاری پور، محمدعلی. (1384). طلاق حرجی و نقد آرای محاکم در این زمینه. نامه مفید، 11(52 (نامه حقوقی))، 97-122. SID. https://sid.ir/paper/3687/fa
15. صفایی، سید حسین، امامی، اسدالله(1390). مختصر حقوق خانواده، تهران، انتشارات میزان.
16. طبرسی، فضل بن حسن(1383). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد سوم، بیروت، نشر موسسه اعلمی.
17. طوسی، محمد بن حسن(بی تا). تبیان فی تفسیر القرآن ، بیروت، دار احیاه التراب العربی.
18. طوسی، محمد بن حسن(1407 ق). تهذیب الاحکام، جلد یکم، تهران، ناشر دارالکتاب الاسلامیه.
19. طوسی، محمد بن حسن(1383). الاستبصار فیما اختلف الاخبار، جلد یکم، تهران، دارالکتاب الاسلامیه.
20. عزیزی، صادق. (1396). عسر و حرج به درخواست زوجه. قانون یار، 1(1)، 217-233. SID. https://sid.ir/paper/259685/fa
21. عمید، حسن(1389). فرهنگ فارسی عمید، تهران، انتشارات راه رشد.
22. فرهنگ نامه اصول فقه / به كوشش جمعى از محققين; تهيه و تدوين مركز اطلاعات مدارك اسلامى. - قم: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، معاونت پژوهشى، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، 1389. جلد 1.
23. قرائتی، محسن(1383). تفسیر نور، جلد ششم و هفتم، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
24. کاتوزیان، ناصر، (1375). کتاب حقوق مدنی خانواده، نکاح و طلاق، روابط زن و شوهر، جلد یک،تهران،
شرکت سهامی انتشار.
25. کاتوزیان، ناصر(1395). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، انتشارات میزان.
26. کریمی، فاطمه. (1401). مصادیق عسر و حرج در طلاق از منظر قانون و رویه قضایی محاکم. قانون یار، 6(21 )، 0-0. SID. https://sid.ir/paper/1023306/fa
27. کلینی، محمد بن یعقوب(1388). الکافی، جلد یک و سوم، قم، موسسه دارالحدیث العلمیه و الثقافیه.
28. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(1403 ق). بحارالانوار، جلد 23 و 24 . تهران، ناشر موسسه الوفا.
29. محقق داماد یزدی، سید مصطفی(1406 ق). قواعد فقهی، جلد دوم ، تهران، انتشارات مرکز نشر علوم انسانی.
30. مدرسی، محمد تقی(1388). احکام خانواده و آداب ازدواج، قم، انتشارات محبان الحسین(ع).
31. مدرس اصفهانی، سید علی محمد(1340). در عسر و حرج، مجله کانون وکلا، شماره 75. 25-30.
32. معین، محمد(1381). فرهنگ فارسی، جلد یک، تهران، نشر آدنا(کتاب راه نو).
33. موسسه دایره المعارف فقه اسلامی(بی تا). فقه اهل البیت علیهم السلام. قابل دسترسی در :
https://lib.eshia.ir/10242/9/221/
34. نگارش, حمید، کارشناس, علی. (1401). نظریه «عسر و حرج فراگیر زوجه» در طلاق حاکم از منظر فقه و حقوق مدنی. مطالعات فقهی‌ حقوقی زن و خانواده, 5(10), 89-110.
35. نظری توکلی, سعید، بهرامی, لیلا. (1400). شمول‌پذیری «قاعده نفی حرج» نسبت به حرج جنسی و تأثیر آن بر درخواست طلاق قضایی. خانواده پژوهی, 17(1), 63-80. doi: 10.52547/jfr.17.1.63
36. نظری, ایراندخت. (1386). مقررات مربوط به خانواده در قانون مدنی ایران. فقه و حقوق خانواده, 12(47), 76-94. doi: 10.30497/flj.2008.68013


آراء قضایی
- دادنامه شماره 9309984587500638، مورخ 19/02/ 1394 شعبه 41 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309982735300690، مورخ 12/05/ 1395 شعبه 12 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9509970220200427، مورخ 24/ 03/ 1395 شعبه 2 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
- دادنامه شماره 9309982400901955، مورخ 14/ 09/ 1394 شعبه 23 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309980704900209، مورخ 15/07/ 1394 شعبه 23 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309970910000290، مورخ 21/04/ 1393 شعبه 27 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9209980243500542، مورخ 31/-1/ 1394 شعبه 13 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309970907000186، مورخ 28/ 03/ 1393 شعبه 10 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9209970906801336، مورخ 27/09/ 1392 شعبه 8 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9109970907201060، مورخ 21/12/ 1391 شعبه 12 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9009980216401535، مورخ 02/02/ 1394 شعبه 2 داگاه تجدیدنظر تهران.
- دادنامه شماره 9409970925700390، مورخ 26/11/ 1394 شعبه 42 دیوان عالی کشور.
- داددنامه شماره 9409982885700815، مورخ 02/ 04/ 1395 شعبه دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309970223001756، مورخ 23/ 10/ 1393 شعبه 30 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
- دادنامه شماره 9209970908200320، مورخ 05/ 12/ 1392 شعبه 22 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9209983653400176، مورخ 24/ 09/ 1394 شعبه 41 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9509970220200421، مورخ 24، 03، 1395 شعبه 2 دادگاه تجدیدنظر استان تهران.
- دادنامه شماره 9109981210301420، مورخ 17/ 09/ 1394 شعبه 23 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309982422100645، مورخ 29/07/ 1394 شعبه 8 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309980200301117، مورخ 03/ 04/ 1394 شعبه 41 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 93099709100002290، مورخ 21/04/ 1393 شعبه 27 دیوان عالی کشور.
- دادنامه شماره 9309981320101271، مورخ 17/05/ 1394 شعبه 23 دیوان عالی کشور.