نقش واسطه‌ای خلاقیت شناختی در ارتباط با سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان

محورهای موضوعی : خلاقیت شناسی روان‏شناختی

حسن شفیعی ¹ , زهرا سلگی ² , فاطمه صابری حسین آباد ³

1 - استادیار گروه روان‌شناسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
2 - دانشيار گروه روان‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران
3 - کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

تاریخ دریافت : 1402/10/06 تاریخ پذیرش : 1403/06/26 تاریخ انتشار : 1403/09/08

کلید واژه: کارآفرینی اجتماعی, سواد فناوری, خلاقیت شناختی,

چکیده مقاله :

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی مدل ارتباطی کارآفرینی اجتماعی و سواد فناوری با نقش واسطه‌گری خلاقیت شناختی در دانشجویان دختر انجام شده است. روش: تحقیق حاضر یک پژوهش توصیفی - همبستگی از نوع مدل یابی معادلات ساختاری SEM بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور مرکز یزد در سال تحصیلی 1401 ـ 1400 بود. نمونه‌ای با حجم 300 نفر به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. پرسشنامه‌های مورداستفاده در این پژوهش شامل سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات (کاتز و مکلین، 2007)، خلاقیت شناختی عابدی (قنبری،1393) و کارآفرینی اجتماعی (عرب،1390) بوده است. داده‌ها با نرم‌افزار amos و spss نسخه 24 و با استفاده از همبستگی پیرسون و تحلیل مسیر تجزیه‌وتحلیل شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد، بین خلاقیت شناختی و کارآفرینی اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد، بین خلاقیت شناختی و سواد فناوری رابطه معناداری وجود دارد. همچنین نتایج تحلیل مسیر نشان داد در رابطه بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان خلاقیت شناختی نقش واسطه‌ای دارد. نتیجه گیری: نتایج پژوهش حاضر حاکی از اهمیت نقش خلاقیت شناختی در ارتباط با سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی است. بر این اساس توانمندسازی دانشجویان در ارتباط با خلاقیت شناختی و بهبود و شناسایی خلاقیت دانشجویان می‌تواند در زمینه کارآفرینی اجتماعی کاربست نتایج پژوهش حاضر باشد.

چکیده انگلیسی:

Purpose: The present study was conducted with the aim of investigating the relationship model of social entrepreneurship and technology literacy with the mediating role of cognitive creativity in female students. Method: The current research was a descriptive-correlation research of SEM structural equation modeling. The statistical population of the research included all female students of Payam Noor University of Yazd in the academic year of 1400-1401. A sample of 300 people was selected by convenience sampling method. The questionnaires used in this research included information and communication technology literacy (Katz and McLean, 2007), Abedi's cognitive creativity (Ghanbari, 2013) and social entrepreneurship (Arab, 2015). Data were analyzed with AMOS and SPSS version 24 software and using Pearson correlation and path analysis. Findings: The results showed that there is a significant relationship between technology literacy and social entrepreneurship of students, there is a significant relationship between cognitive creativity and social entrepreneurship, and there is a significant relationship between cognitive creativity and technology literacy. Also, the results of the path analysis showed that cognitive creativity plays a mediating role in the relationship between technology literacy and social entrepreneurship of students. Conclusion: The results of the present study indicate the importance of the role of cognitive creativity in relation to technological literacy and social entrepreneurship. Based on this, empowering students in connection with cognitive creativity and improving and identifying students' creativity can be the application of the results of the present research in the field of social entrepreneurship.

منابع و مأخذ:

اباذري، زهرا؛ کوهستاني نژادطاري، آذردخت؛ ميرحسيني، زهره. (1397). سواد فناوري معلمان در سند برنامه درسي ملي آموزش و پرورش حوزه تربيت و يادگيري کار و فناوري، نشريه فناوری آموزش، 12(3): 248-237.
ابیلی، خدایار؛ نارنجی ثانی، فاطمه؛ مصطفوی، زینب‌السادات. (1396). بررسی ارتباط بین یادگیری خود راهبر و میزان سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشجویان گروه علوم مهندسی دوره‌های یادگیری الکترونیکی موردمطالعه: موسسه آموزش عالی مهرالبرز. فصلنامه علمی پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 5(1)، 35-50.
احمدزاده راونگی، آسیه؛ محمودزاده، صغری؛ جعفری، افسانه. (1400). بررسی تأثیر خلاقیت و هیجان خواهی بر کارآفرینی دانش آموزان، پژوهشنامه اورمزد، شماره 57 (ضمیمه شماره 2).
ادیب، عزتی؛ فتحی‌آذر، اسکندر؛ محمودی، فیروز. (1395). ارزیابی میزان توجه به «سواد فناورانه» در آموزش و پرورش عمومی (پایه‌های 9-1). نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)، 9(35)، 125-154.‎
امرائی، مهدی؛ رژه، مهدی؛ سالاری حمزه خانی، مهشید، فرجی خیاوی، فرزاد. (1400). همبستگی بین خلاقیت و مهارت کارآفرینی در مدیران بیمارستان‌های آموزشی، تصویر سلامت، 12(3): 250-240.
بنیاد توسعۀ کارآفرینی زنان و جوانان. (1390). رویکـرد کارآفرینانـه در بخـش اجتماعی
بیرانوند، علی؛ رستگار، احمد؛ آهن ورز، زهرا. (1398). ارائه مدل پیش‌بینی تشخیص فرصت‌های کارآفرینی با توجه به نقش سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات. رهیافت، 29(74)، 65-76.
دروی پور، روزیتا؛ عصاره، علیرضا؛ نصری، صادق؛ آرمند، محمد. (1401). رابطه سواد رایانه‌ای و سواد تحلیلی با خلاقیت در دانش آموزان: نقش تعدیل‌کننده جنسیت. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 12(1)، 147-176.

رجایی، زهرا؛ مهمی، زهرا؛ ارغوانی، علی. (1396). بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در خلاقیت و کارآفرینی موردمطالعه دانشجویان دانشگاه‌های شهرستان بیرجند. مجله توسعه آموزش جندی‌شاپور اهواز، 8(ویژه‌نامه)، 168-173.
زرین جوی الوار، سهیلا. (1399). نقش میانجی پیشایندهای نیت کارآفرینی در رابطه تجربه قبلی و نیت کارآفرینی اجتماعی، نشریه مطالعات اجتماعی- روان‌شناختی زنان (مطالعات زنان)، 18(3): 216-181.
زنگنه، حسين؛ موسوي، سيده رقيه؛ بدلي، مهدي. (1392). تأثیر استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات بر پرورش تفکر خلاق. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی،3 (2)، 39-59
صالحی صدقیانی، جمشید. (1389). بررسی کارآفرینی اجتماعی با رویکرد مشخصه‌های رفتاری. فصلنامه علمی پژوهشی توسعه کارآفرینی، 3(1)، 67-94.‎
عابدی، جمال. (1372). خلاقیت و شیوهای نو در اندازه‌گیری آن، پژوهش‌های روان‌شناختی، شماره 1 و 2.
عزيزي، زهره؛ صفاري نيا، مجيد؛ علي پور، احمد؛ زعفريان رضا. (1398). تأثير بسته آموزش کارآفريني بر خلاقيت و اعتمادبه‌نفس کودکان پیش‌دبستانی، نشریه توسعه کارآفرینی، 12(2): 280-261.
فتحی، فریناز (1390). شناسایی و تبیین عوامل فردی تقویت‌کننده قصد کارآفرینی اجتماعی‌ها، پایان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران.
فقیه آرام، بتول؛ ابراهیمی، زهرا. (1392). رابطه سواد رسانه‌ای و سواد اطلاعاتی بامهارت فراشناختی و خلاقیت دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر. پژوهش‌های ارتباطی، 24(92)، 125-152.
قاسم‌زاده، مریم؛ سلاطین، پروانه. (1398). تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کارآفرینی، نشریه اقتصاد و تجارت نوين، 14 (1): 107-128.
مالکی، رسول؛ ییلاق‌چغاخور، حميد؛ احمدوند، مصطفي. (1394). بررسی ویژگی‌های کارآفرینی اجتماعی در سازمان‌های دولتی (موردمطالعه: اداره‌ی کل امور عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد). برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 25(7)، 41-62.‎

مردانشاهی، محمدمهدی و آقاجانی، حسنعلی. (1398). نقش آموزش کارآفرینی برافزایش خلاقیت دانشجویان. فصلنامه نوآوری و ارزش‌آفرینی،8 (4)،33-42.
مقيمي، سيد محمد؛ احمدپور دارياني، محمود. (1400). مباني كارآفريني: انتشارات فراندیش.
موسوی، سیده زهرا. (1401). مدل یکپارچه عوامل محیطی مؤثر بر توسعه کارآفرینی اجتماعی با رویکرد داده بنیاد. مطالعات بین‌رشته‌ای دانش راهبردی، 12(47)، 169-197.
میرانی سرگزی، نرگس؛ شفیعی سروستانی، مریم؛ پودینه، فاطمه؛ بشارت نیا، محمدصادق. (1398). بررسی تأثیر استراتژی بازی‌های رایانه‌ای آموزشی در مدیریت تفکر خلاق در کودکان با استفاده از راهبردهای تعاملی: کارآزمایی بالینی کنترل‌شده. پژوهش در علوم توان‌بخشی، 15(2)، 79-85.
اله یار، منصور. (1399). نقش میانجی خلاقیت کارکنان در رابطه بین خودکارآمدی شغلی و کارآفرینی کارکنان آموزش‌وپرورش شهر بیرجند. فصلنامه مدیریت و چشم‌انداز آموزش، 2(1)، 1-18.
الهی، طاهره؛ حسنی، فرشته؛ نصیری، ‌فائزه. (1401). بررسی رابطه خطی ساده و چندگانه قدرت تحمل ابهام، انعطاف‌پذیری روان‌شناختی و سبک‌های تفکر با خلاقیت شناختی و هیجانی. تازه‌های علوم شناختی، 94(24)، 145-155.‎
يزداني، آناهيتا؛ شهامت، نادر؛ صالحي، مسلم. (1396). رابطه ميزان استفاده از فناوري اطلاعات با انگيزش شغلي و خلاقيت دبيران مقطع متوسط شهر بيضا، نشریه رهيافتي نو در مديريت آموزشي، 8(4): 303-277.
Aji, A. D. Sofyandi, H. Tarmidi, D. & Saefudin, N. (2019). The Effect of Self-Efficacy, Creativity, and Motivation on Entrepreneurship Interest in FBM Students of Widyatama University, Indonesia. Global Business & Management Research, 11(1).
Aquino, R. S. Lück, M. & Schänzel, H. L. (2018). “A conceptual framework of tourism social entrepreneurship for sustainable community development”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 37, 23-32.
Asongu, S. & Biekpe, N. (2017). Mobile phone innovation and entrepreneurship in Sub-Saharan Africa. African Governance and Development Institute WP/17/023.


Brooks- Young, S. (2007). Digital- age literacy for teachers: Applying technology standards in everyday practice. Eugene, OR: International Society for Technology in Education.
Cheng, P. J. (2017). Validation of A Brainstorming Tool “IDEATOR”. Procedia CIRP, 60, 290-295.
Douglas, E. & Prentice, C. (2019). Innovation and profit motivations for social entrepreneurship: A fuzzy-set analysis. Journal of Business Research, 99, 69-79.
Elkington, J. & Hartigan, P. (2008). The power of unreasonable people: How social entrepreneurs create markets that change the world. Harvard Business Press
Gerli, F. Chiodo, V. & Bengo, I. (2020). Technology transfer for social entrepreneurship: Designing problem-oriented innovation ecosystems. Sustainability, 13(1), 20.
Harding, R. & Cowling, M. (2006). Social entrepreneurship monitor.
Irvin, R. (2007). Information and communication technology (ICT) literacy: Integration and assessment in higher education. Journal of Systemics, Cybernetics and informatics, 5(4), 50-55.
Katz, I.R.& Macklin, A.S. (2007).Information and communication technology (ICT) literacy:Integration and assessment in higher education. Journal of Systemics, Cybernetics and informatics, 5(4): 50-55
Lacap, J. P. G. Mulyaningsih, H. D. & Ramadani, V. (2018). The mediating effects of social entrepreneurial antecedents on the relationship between prior experience and social entrepreneurial intent: The case of Filipino and Indonesian university students. Journal of Science and Technology Policy Management, 9(3), 329-346.
Lyver, M. J. & Lu, T. J. (2018). "Sustaining innovation performance in SMEs: Exploring the roles of strategic entrepreneurship and IT capabilities". Sustainability, 10(2), 442.467.
Massetti, B. L. (2008). The social entrepreneurship matrix as a “tipping point” for economic change. Emergence: Complexity and Organization, 10(3), 1-8.
Naderi, N. Khosravi, E. Azadi, H. Karamian, F. Viira, A. H. & Nadiri, H. (2022). Barriers to developing social entrepreneurship in NGOs: application of grounded theory in Western Iran. Journal of Social Entrepreneurship, 13(2), 221-243.
Piscina, T. Basterretxa, J. I. Jimenz, E. (2011). Report about the Media Literacy Situation in the Basque. School Community, 36, Pp. 157-164.
Sullivan Mort, G. Weerawardena, J. & Carnegie, K. (2003). Social entrepreneurship: Towards conceptualisation. International journal of nonprofit and voluntary sector marketing, 8(1), 76-88.
Vijayalakshmi, S. (2019). The role of creativity in entrepreneurship. Journal of the Gujarat Research Society, 21(16), 241-244.

Wannamakok, W. & Chang, Y. Y. (2020). "Institutional Environments and Social Entrepreneurial Intentions: A Case of Thailand". Review of Integrative Business and Economics Research, 9(1), 97-111.
Wiguna, A. B. & Manzilati, A. (2014). Social entrepreneurship and socio-entrepreneurship: A study with economic and social perspective. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 115, 12-18.
Yetti, E. & Azizah, S. A. (2016). Improved Creativity in Early Childhood through Entrepreneurship Educatio. In 3rd International Conference on Early Childhood Education (ICECE 2016) (pp. 399-403). Atlantis Press.
Zhang, F. & Li, D. (2018). Regional ICT access and entrepreneurship: Evidence from China. Information & Management, 55(2), 188-198.

متن کامل:



 

نشریه علمي ابتكار و خلاقيت در علوم انساني

 دورة چهاردهم، شماره دو، پاییز 1403، صص56-34                                                                                                مقاله پژوهشی

تاريخ دريافت: 06/10/1402

تاريخ پذيرش: 26/06/1403

 

 نقش واسطه‌ای خلاقیت شناختی در ارتباط باسواد 
فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان

 

حسن شفیعی*¹ زهرا سلگی² فاطمه صابری­حسین­آباد³

چکیده

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی مدل ارتباطی کارآفرینی اجتماعی و سواد فناوری با نقش واسطه‌گری خلاقیت شناختی در دانشجویان دختر انجام‌شده است.

روش: تحقيق حاضر يك پژوهش توصیفی - همبستگی از نوع مدل یابی معادلات ساختاری SEM بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور مرکز یزد در سال تحصیلی 1401 ـ 1400 بود. نمونه‌اي با حجم 300 نفر به روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب شدند. پرسشنامه‌های مورداستفاده در این پژوهش شامل سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات (کاتز و مکلین، 2007)، خلاقیت شناختی عابدی (قنبری،1393) و کارآفرینی اجتماعی (عرب،1390) بوده است. داده‌ها با نرم‌افزار amos و spss نسخه 24 و با استفاده از همبستگی پیرسون و تحلیل مسیر تجزیه‌وتحلیل شد.

یافته‌ها: نتايج نشان داد بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد، بین خلاقیت شناختی و کارآفرینی اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد، بین خلاقیت شناختی و سواد فناوری رابطه معناداری وجود دارد. همچنین نتایج تحلیل مسیر نشان داد در رابطه بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان خلاقیت شناختی نقش واسطه‌ای دارد.

نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش حاضر حاکی از اهمیت نقش خلاقیت شناختی در ارتباط باسواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی است. بر این اساس توانمندسازی دانشجویان در ارتباط با خلاقیت شناختی و بهبود و شناسایی خلاقیت دانشجویان می‌تواند درزمینهٔ کارآفرینی اجتماعی کاربست نتایج پژوهش حاضر باشد.

کلیدواژه­ها: کارآفرینی اجتماعی، سواد فناوری، خلاقیت شناختی.

 

 

 

پیشگفتار

تداوم مشکلات، چالش‌ها و محرومیت‌های قابل‌توجه اجتماعی مانند فقر و بی‌کاری نشان‌دهنده کافی نبود مکانیسم‌های موجود فعلی در حل مسائل و مشکلات اجتماعی است. امروزه یکی از مؤثرترین و پایدارترین راهکارها برای حل مسائل مذکور کارآفرینی اجتماعی⁴ است (واناماکوک و چنگ⁵، 2020؛ موسوي، حسيني‌نيا، موسي‌خاني و يعقوبي، 1401). کارآفرینی اجتماعی عمل شناسایی، ارزیابی و استفاده از فرصت‌ها و دامنه وسیعی از منابع است که به‌منظور ایجاد ارزش اجتماعی از راه فعالیت‌های تجاری یا بازار محور انجام می‌شود (آکینو، لوك و شنزل⁶، 2018). کارآفرینی اجتماعی یکی از زیرمجموعه‌های حوزه کارآفرینی است و به معنی انجام مأموریت اجتماعی و انسان دوستانه با فعالیت‌های کسب‌وکار است (نادري و همكاران، 2020). با ظهور بحران رکود جهانی در سال‌های اخیر، کارآفرینی اجتماعی در جهت پاسخ‌گویی به سؤالات اجتماعی در درون اقتصاد جوامع، به‌عنوان راهکاری در امر توسعۀ اقتصادی و اجتماعی، موردتوجه محققان و سیاست‌گذاران قرارگرفته است. طرح مفهوم کارآفرینی اجتماعی و تلاش در راستای نهادینه‌سازی و تسهیل آن می‌تواند به روند پیشرفت کشورهای درحال‌توسعه کمک قابل‌توجهی نماید (نلسون و كارترايت⁷، 2018). کارآفرینی اجتماعی به‌عنوان رویکردي نو و اثربخش در حل مسائل و کاستی‌های پیش‌آمده امـروزي در جامعه و گروه‌های اجتماعی بـا اسـتقبال دانـشمندان رشته‌های مختلـف ازجمله روان‌شناسـی مواجه شده است مالکی، ییلاق‌ چغاخور و احمدوند (1394). كارآفرين اجتماعي داراي ايده و فكر جديدي است كه با ايجاد يك کسب‌وکار اجتماعي (بخش‌هاي خصوصي، داوطلبانه و غيرانتفاعي)، با بسيج منابع گوناگون و پذيرش مخاطرات مالي و اجتماعي، خدمات جديد اجتماعي ارائه مي‌نمايد و بدين ترتيب، منجر به خلق ارزش جديد اجتماعي و اقتصادي مي‌گردد (ويگونا و مانزيلاتي⁸، 2014؛ مقيمي و احمدپوردارياني، 1400). كارآفرينان اجتماعي كساني هستند كه مسائل اجتمـاعي را شناسـايي و از اصـول كارآفريني براي سازمان‌دهی و مديريت فعاليت‌هايي كه موجـب تغييرهـاي اجتمـاعي مي‌شوند، استفاده مي‌كنند. درحالی‌که كارآفرينـان اقتـصادي عملكـرد خـود را بـا شاخص‌هاي سود و بازگشت سرمايه ارزيابي مي‌كنند، كارآفرينان اجتماعي موفقيت خود را با شاخص‌هاي اثرگذاري و ميزان آن در جامعه مي‌سـنجند (صالحي صدقياني،1389). کارآفرینان اجتماعی نگرش مثبت بالایی نسبت به ارائه منافع اجتماعی دارند و اين موضوع بيانگر آن است كه نگرش اجتماعی شرط لازم برای شکل‌گیری قصد کارآفرینی اجتماعی است و یک فرد بدون نگرش اجتماعی نمی‌تواند کارآفرینی اجتماعی انجام دهد (داگلاس و پرنتيس⁹، 2019). کارآفرینی اجتماعی یکی از جذاب‌ترین و بحث‌برانگیزترین انواع کارآفرینی به شمار می‌آید. امروزه به توسعه‌ی کارآفرینی و به‌خصوص کارآفرینی اجتماعی به‌عنوان مأموریتی اجتماعی و انسان دوستانه و یکی از راهکارهاي حل برخی مسائل و آسیب‌های اجتماعی توجه می‌شود (زرین جوي الوار، 1399). وقتی سازمان‌ها کارآفرینی اجتماعی را در عملیات خود به کار می‌گیرند، یک جهش بزرگ براي رفاه اقتصادي و اجتماعی ایجاد می‌کند (لکاپ، مولیانینگسیه و رمداني¹⁰، 2018). لپوتره، جاستو، ترجسين و بوسما¹¹ (2013) در پژوهشی به مطالعۀ کارآفرینی اجتماعی پرداخته و کشورهاي مختلف ازجمله ایران را با یکدیگر مقایسه کرده‌اند. نتايج اين پژوهش نشان داد كه در کـشورهایی کـه داراي نـرخ بالاي کارآفرینی متعارف هستند، کارآفرینی اجتماعی نیز بیشتر است. عوامل زیادی می‌توانند بر کارآفرینی اجتماعی تأثیر بگذارند، یکی از عواملی سواد فناوری¹² است. تحول ایجادشده در محتوای سواد، این مفهوم را به‌کلی دگرگون ساخته است. به‌نحوی‌که سواد خواندن و نوشتن به‌تنهایی نمی‌تواند نيازهای انسان معاصر را برای زندگی در جامعه اطلاعاتی فراهم سازد. بر این اساس باید گفت مفهوم سواد در عصر حاضر بانفوذ فناوری در زندگی حرفه‌ای پيوندی وسيع پیداکرده است (بروکس¹³، 2007). سواد فناوری توانایی درک، استفاده، مدیریت و سنجش اثر فناوری است (ادیب، فتحی آذر و محمودی، 1395). انجمن بین‌المللی آموزش فناوری¹⁴، سواد فناوری را توانایی و قابليت فرد در فهم درست، اداره كردن، كاربرد و ارزیابی فناوری دانسته و هدف از آن را مهیاکردن افراد برای شرکت هوشمندانه و محققانه در فعالیت‌های بیرونی می‌داند (ايروين¹⁵، 2007). به‌طورکلی سواد فناوری دارای سه بعد مرتبط با یکدیگر شامل دانش، روش فکر، عمل كردن و توانمندی است (اباذري، کوهستاني نژاد طاري و ميرحسيني، 1397). بررسی مبانی نظری کارآفرینی اجتماعی بیانگر ضرورت به‌کارگیری فناوری اطلاعات در جهت ارتقای سطح کارآفرینی در حوزۀ کسب‌وکارهای اجتماعی است. همان‌گونه که محققان پیشین بیان کردند، بیش از 50 درصد شرکت‌های مبتنی بر کارآفرینی اجتماعی فاقد مهارت‌ها و قابلیت‌های لازم فناوری اطلاعات هستند (لیور و لو¹⁶، 2018). داشتن سواد فناوری در فرد، عزت‌نفس و نیاز به تلاش بیشتر و اطمینان بیشتر به توانایی‌های شخص را ايجاد خواهد كرد و داشتن سواد فناوری، احتمال کارآفرین اجتماعی شدن و راه‌اندازی یک کسب و شغل جدید (رفتار کارآفرینانه) را بيشتر کرده و انگیزه بیشتر و درنتیجه قصد و نیت محکم‌تر و پایدارتري را ایجاد خواهد نمود (گرلی، چیودو و بنگو¹⁷، 2020). یکی از راه‌های تقویت کارآفرینی و ایجاد کسب‌وکارهای نوین و خلاق استفاده از فناوری اطلاعات و تکنولوژی‌های نوین است و فناوری را به‌عنوان اصلی‌ترین ابزار کارآفرینی مدرن موردتوجه قرار داده است به‌طوری‌که نتايج پژوهش رجايي، مهمي و ارغواني (1396) نشان داد كه فناوري اطلاعات و ارتباطات بر انگيزه خلاقيت و کارآفريني دانشجويان تأثیر مثبت دارد و آشنايي بيشتر دانشجويان با دوره‌های فناوري اطلاعات و ارتباطات منجر به خلاقيت و کارآفريني بيشتر در آن‌ها می‌شود. پژوهش يزداني، شهامت و مسلمي (1396) نشان داد كه بين فناوري اطلاعات و تمامي ابعاد آن با انگيزش شغلي و خلاقيت رابطه مستقيم و معناداري وجود دارد. نتايج پژوهش بیرانوند، رستگار و آهن ورز (1398) نشان داد كه کارآفرینانی که قابلیت هوشیاری کارآفرینانه بالایی دارند، می‌توانند اطلاعات روزآمدی کسب کنند و با پردازش‌ اطلاعات کسب‌شده، شانس بیشتری برای تشخیص فرصت‌های کارآفرینانه ایجاد کنند. پژوهش قاسمي و سلاطين (1398) نشان داده كه فناوري اطلاعات تأثیر مثبت و معنی‌دار بر کارآفرینی در گروه کشورهای منتخب دارد. جهانی که پیش روی ما در حال شکل گرفتن است ایجاب می‌کند که رویکردهای ما بیش از گذشته با خلاقیت¹⁸ آمیخته شود (مردانشاهي و آقاجاني،1398). هر جامعه‌ای برای حل کردن نیازهای روز خود به شهروندانی نیاز دارد که بتوانند به بهترین شکل راه‌حل‌هایی جدید خلاقانه ارائه دهند. خلاقیت، داراي دو بعد شناختی و هیجانی است. بعد شناختی، نشانگر انعطاف‌پذیری فرد در کنترل تحریکات درونی است که بدون توقع کمترین پاداش بیرونی به‌طور مداوم به تولید ایده‌های جدید منجر می‌شود. درواقع خلاقیت شناختی یک عملکرد شناختی مهم است که فرد را قادر می‌سازد با تولید محصولات یا ایده‌های بدیع و مفید، مشکلات خود را حل کند (الهی، حسنی و نصیری، 1401). یکی از مکانیزم‌های شناخته‌شده‌ای که می‌تواند در رابطه بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی نقش داشته باشد خلاقیت شناختی در فرد است. دراکر¹⁹ معتقد است خلاقیت با کارآفرینی مکمل یکدیگرند و کارآفرینی بدون خلاقیت پیامدی ندارد (مقيمي و احمدپوردارياني، 1400). خلاقيت يكي از ویژگی‌های مهم در شناسایی و انتخاب کارآفرینان اجتماعی است (بنیاد توسعۀ کارآفرینی زنان و جوانان،1390). نتايج پژوهش‌های متعدد بيانگر آن است كه خلاقيت يكي از ويژگي‌هاي بسيار مهم کارآفرینان اجتماعی است (مردانشاهي و آقاجاني،1398؛ یتی و عزیزا²⁰،2016؛ لکینگتون و هارتیگان²¹، 2008؛ ماستي²²، 2008؛ هاردینگ²³، 2006؛ فتحي،1390؛ صالحی صدقیانی، 1389). امروزه دانشجویان از مؤسسه‌های آموزش عالی فارغ‌التحصیل و وارد محیطی می‌شوند که به‌سرعت در حال تغییر و نوآوری است. فن‌آوری و عوامل مرتبط با آن هرروزه دنیای فرصت‌های شغلی را تغییر می‌دهد و مشاغل جدیدی را ایجاد می‌کنند دانشجویان ازجمله افرادی هستند که می‌توانند در آینده به‌عنوان یک کارآفرین اجتماعی نقش مهمی در جامعه ایفا کنند بنابراین، شناخت خلاقیت و مؤلفه‌های تأثیرگذار بر آن و پرورش خلاقیت در دانشجویان می‌تواند زمینه‌ساز جامعه‌ای پویا و تولیدکننده باشد. در دانشگاه‌ها نیز یکی از راه‌های پاسخگویی عدم کارایی در اقتصاد، افرایش نرخ بیکاری، تعداد بیش‌ازاندازه فارغ‌التحصیلان و ناتواني بخش خصوصی و دولتی در ایجاد شغل توجه به کارآفرینی است. پس نظر می‌رسد فناوری اطلاعات و خلاقیت جوانان در جهت کارآفرینی اجتماعي مؤثر باشد و باعث بالا رفتن آن می‌شود (رجايي، مهمي و ارغواني، 1396)؛ بنابراین عواملی که بتواند در افزایش کارآفرینی اجتماعی تأثیر بگذارد نیاز به بررسی دارد؛ بنابراین هدف این پژوهش بررسی نقش خلاقیت شناختی و سواد فناوری با کارآفرینی اجتماعی است با توجه به اینکه تحقیقات اندکی به این موضوع پرداخته‌اند و نقش واسطه‌ای خلاقیت شناختی در ارتباط با کارآفرینی اجتماعی موردتوجه قرار نگرفته است ازاین‌رو مطالعه حاضر این سؤال را مطرح می‌کند که آیا خلاقیت شناختی در ارتباط بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی نقش میانجی دارد.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر به لحاظ هدف یک پژوهش کاربردی و به لحاظ شیوه جمع‌آوری اطلاعات یک پژوهش توصیفی- همبستگی از نوع مدل یابی معادلات ساختاری SEM بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل کلیه دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور مرکز یزد در سال تحصیلی 1401 ـ 1400 بود. در این پژوهش طبق معیار نظریه شوماخر و لوماكس (2010) که تعداد 10 الی 20 نفر به ازای هر خرده مقیاس (کارآفرینی اجتماعی، سواد فناوری و خلاقیت شناختی) را برای مدل يابي مناسب دانسته‌اند در پژوهش حاضر حداقل شرکت‌کننده 300 نفر تعيين شد. شیوه نمونه‌گیری در این به دلیل شرایط کرونا و دسترسی آنلاین به دانشجویان جهت تکمیل پرسشنامه، روش نمونه‌گیری در دسترس انتخاب گردید و پرسشنامه‌های تحقيق به‌صورت مجازي در اختیار دانشجويان قرار گفت. برای جمع‌آوری داده‌ها از پرسشنامه‌های زیر بهره گرفته‌شده است:

پرسشنامه استاندارد خلاقیت شناختی: عابدی (1372) با اقتباس از آزمون‌های مطرح خلاقیت، نظیر آزمون تورنس برای سنجش تفکر خلاق پرسشنامه 60 گویه ای در چهار بعد سیالی (16 گویه)، انعطاف‌پذیری (11 گویه)، اصالت (22 گویه) و بسط (11 گویه) تهیه کرد. در مقابل هر گویه سه گزینه قرار دارد که به ترتیب نمره‌ای از 2-0 می‌گیرند و جمع نمره‌ها نمره کل خلاقیت شناختی را نشان می‌دهد که دامنه‌ای از نمرات 0 تا 120 را شامل می‌شود. عابدی روایی این پرسشنامه را با شیوه‌ی تحلیل عامل و همبستگی با آزمون‌های مشابه (تورنس) محاسبه کرد. ضریب همبستگی بین نمره کل آزمون تورنس و نمره کل آزمون معادل 46/0 به دست آمد. ضریب پایایی بخش‌های سیالی، ابتکار، انعطاف‌پذیری و بسط از طریق بازآزمایی در اجرای فرم اولیه این آزمون توسط عابدی به ترتیب 85/0، 82/0، 84/0 دست آمد (عابدی،1372)

پرسشنامه سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات: اين پرسشنامه بر اساس نظریات  کاتز و  مکلین²⁴ (2007) دارای 63 گویه و در هفت حیطه: شرح دادن (4 گویه)، دستیابی (6 گویه) ارزشیابی (4 گویه) مدیریت (7 گویه)، ترکیب (9 گویه)، خلق کردن (17 گویه) ارتباط برقرار کردن (16 گویه) سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات را اندازه‌گیری می‌کند. گویه های این  پرسشنامه بر اساس مقیاس پنج‌درجه‌ای لیکرت (5 خیلی زیاد، 4 زیاد، 3 متوسط، 2 کم، 1 خیلی کم) نمره‌گذاری می‌شود. در مطالعه ابیلی، نارنجی ثانی و مصطفوی (1396) برای سنجش پایایی پرسشنامه در مرحله آزمون اولیه، 30 دانشجوی مهندسی و مهندسی در مؤسسه آموزش عالی مهر البرز تهران انتخاب شدند و درنهایت پایایی پرسشنامه سواد فناوری اطلاعات از طریق آلفای کرونباخ 75/86. محاسبه شد. روایی محتوا و فرم پرسشنامه نیز توسط کارشناسان آموزش الکترونیکی بررسی و تائید شد.

پرسشنامه کارآفرینی اجتماعی: اين پرسشنامه توسط عباس عرب در سال 1390 تهیه‌شده است. این پرسشنامه دارای 43 عبارت است و شامل مؤلفه‌های: عاملان تغییر در بخش اجتماعی (5 گویه) شناخت و پیگیری فرصت‌های جدید در جهت ایجاد و حفظ ارزش‌های اجتماعی (5 گویه) انتخاب مأموریت در راستای ایجاد و حفظ ارزش‌های اجتماعی (5 گویه) حضور در فرآیند مستمر نوآوری، تطابق و یادگیری (8 گویه) فعالیت جسورانه بدون توجه به محدودیت منابع موجود (8 گویه) ایجاد حس مسئولیت‌پذیری در قبال نهادهای مؤثر در ایجاد نتایج (6 گویه) و خلق سازوکارهای شبه بازاری جهت افزایش مسئولیت‌پذیری خود (6 گویه) است. گزینه‌ها بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت (از یک به معنای کاملاً مخالف تا پنج به معنای کاملاً موافق) تنظیم شدند. نمرات بین 46 تا 107 نشان‌دهنده‌ی کارآفرینی اجتماعی ضعیف، نمرات بین 107 تا 168 نشان‌دهنده‌ی کارآفرینی اجتماعی متوسط و نمرات 168 به بالا، نشان‌دهنده‌ی کارآفرینی اجتماعی بالا است. روایی پرسشنامه کارآفرینی اجتماعی کارکنان، از طریق تعیین روایی محتوا به شیوه داوری تخصصی و از حیث انطباق با بنیان نظری آن توسط سه تن از متخصصان علوم تربیتی صورت گرفت. بدین‌صورت که مؤلفه‌های کارآفرینی اجتماعی از بنیان‌های نظری استخراج و برای هر مؤلفه عبارت‌هایی تنظیم گردید. سپس با اجرای یک آزمون مقدماتی، برای پرسشنامه کارآفرینی اجتماعی کارکنان به‌وسیله آزمون آلفای کرونباخ پایایی 94/0 به دست آمد. محقق در پایان برای تکمیل روایی پرسشنامه کارآفرینی اجتماعی و سنجش روایی سازهای آن از تحلیل عاملی تأییدی در نرم‌افزار Lisrel استفاده کرد. تحلیل عاملی را باقدرت تبیین مناسب شناسایی نمود.

 

یافته‌های پژوهش

نتایج جدول 1 نشان می­دهد کارآفرینی اجتماعی گروه نمونه برابر 72/131 است. افزون بر آن میانگین سواد فناوری و خلاقیت به ترتیب 05/213 و 97/75 است.

جدول 1. یافته‌های ­توصیفی متغیرهای پژوهش

متغیر‌ها	M	SD	کجی	کشیدگی
مؤلفه سیالی	21/19	26/3	402/0	031/1-
مؤلفه انعطاف‌پذیری	94/13	14/2	609/0	305/0-
مؤلفه اصالت	76/28	95/3	139/0	271/1-
مؤلفه بسط	06/14	45/2	335/0	826/0-
نمره کل خلاقیت	97/75	62/8	381/0	979/0-
سواد فناوری	05/213	52/16	245/0	874/0-
کارآفرینی اجتماعی	72/131	09/12	865/0	716/1

 

جدول 2. آزمون کالموگروف-اسمیرنف

متغیرها	آماره Z	سطح معناداری	وضعیت نرمال بودن
مؤلفه سیالی	058/0	122/0	نرمال
مؤلفه انعطاف‌پذیری	055/0	140/0	نرمال
مؤلفه اصالت	082/0	125/0	نرمال
مؤلفه بسط	063/0	181/0	نرمال
نمره کل خلاقیت	050/0	200/0	نرمال
سواد فناوری	061/0	185/0	نرمال
کارآفرینی اجتماعی	077/0	068/0	نرمال

 

به‌منظور بررسی نرمال بودن متغیرهای پژوهش و انتخاب آزمون آماری مناسب، از آزمون کالموگروف-اسمیرنف استفاده شد. همان‌گونه که در جدول 2 مشاهده می‌شود، مقدار سطح معناداری بزرگ‌تر از سطح خطای 05/0 است، بنابراین، متغیرهای پژوهش دارای توزیع نرمال هستند. به‌این‌ترتیب، برای بررسی ارتباط بین این متغیرها می‌توان از آزمون‌های پارامتریک استفاده کرد. هم خطی چندگانه بین متغیرهای پژوهش مفروضه دیگر آزمون تحلیل مسیر است که با استفاده از آماره تحمل و عامل تورم واریانس موردبررسی قرارگرفته و در جدول 3 گزارش‌شده است. نتایج حاصل از بررسی هم­خطی چندگانه در جدول 3 نشان می­دهد شاخص تحمل و عامل تورم واریانس در دامنه پذیرش قرار دارند. دامنه پذیرش شاخص تحمل بزرگ‌تر از 10/0 و عامل تورم واریانس کمتر از 10 است، بنابراین بین متغیرهای پژوهش هم­خطی چندگانه وجود ندارد. نتايج همبستگي پيرسون متغيرهاي پژوهش در جدول 4 آمده است.

 

جدول 3. نتایج بررسی هم­خطی چندگانه متغیرهای پژوهش

متغیرهای پیش­بین				شاخص­های هم­خطی چندگانه
	Tolerance		VIF
مؤلفه سیالی				527/0			853/1
مؤلفه انعطاف‌پذیری				516/0			946/1
مؤلفه اصالت				653/0			528/1
مؤلفه بسط				674/0			453/1
سواد فناوری				589/0			660/1

 

جدول 4. ماتریس ضرایب همبستگی
متغیرها	1	2	3	4	5	6
1- مؤلفه سیالی	-
2- مؤلفه انعطاف‌پذیری	**63/0	-
3- مؤلفه اصالت	**44/0	**43/0	-
4- مؤلفه بسط	**39/0	**48/0	**44/0	-
5- سواد فناوری	**33/0	**40/0	**38/0	**40/0	-
6- کارآفرینی اجتماعی	**42/0	**44/0	**38/0	**41/0	**42/0	-

 01/0 > P **

نتایج حاصل از آزمون همبستگی پیرسون در جدول 4 نشان می­دهد بین کارآفرینی باسواد فناوری (42/0=r و 001/0>P)، مؤلفه سیالی (42/0=r و 001/0>P)، انعطاف‌پذیری (44/0= r و 001/0>P)، اصالت (38/0= r و 001/0>P)، بسط (41/0=r و 001/0>P) رابطه مثبت معنادار وجود دارد. افزون بر آن، بین سواد فناوری با مؤلفه سیالی (33/0=r و 001/0>P)، انعطاف‌پذیری (40/0= r و 001/0>P)، اصالت (38/0= r و 001/0>P)، بسط (40/0=r و 001/0>P) رابطه مثبت معنادار وجود دارد.

 

جدول 5. شاخص‌های برازش مدل

شاخص	ضرایب	آستانه برازش قابل‌قبول
CFI	933/0	90/0> CFI
NFI	947/0	90/0 NFI >
GFI	923/0	90/0> GFI
AGFI	902/0	90/0> AGFI
RMSEA	078/0	08/0 RMSEA<

 

با توجه به جدول 5 مقدار RMSEA برابر با 078/0 است كه این مقدار کمتر از 1/0 است و نشان‌دهنده این است که میانگین مجذور خطاهای مدل مناسب است و مدل قابل‌قبول است. همچنین میزان شاخص IFI، CFI، GFI و NFI نیز بزرگ‌تر از 9/0 است که نشان می‌دهند مدل پیشنهادی پژوهش، مدلی مناسب است. نتایج حاصل از اجرای تحلیل مسیر با روش بیشینه درست نمایی جهت تعیین نقش خلاقیت در شکل 1 با ضرایب استاندارد و معناداری ضرایب هر یک از مسیرها به نمایش درآمده است.

 

 

شکل 1. نمودار مسیرهای برازش یافته با مدل استاندارد

 

جدول 6. خلاصه یافته‌های آزمون تحلیل مسیر

مسیرها	تخمین استاندارد نشده	مقدار بحرانی	تخمین استانداردشده
سواد فناوری ...> سیالی	062/0	**085/6	332/0
سواد فناوری...> انعطاف‌پذیری	069/0	**610/7	403/0
سواد فناوری...> اصالت	066/0	**696/6	375/0
سواد فناوری...> بسط	069/0	**561/7	401/0
اصالت ...> کارآفرینی	437/0	*114/2	113/0
سواد فناوری ...> کارآفرینی	145/0	**312/3	213/0
سیالی ...> کارآفرینی	576/0	**007/3	159/0
بسط...> کارآفرینی	622/0	**897/2	157/0
انعطاف‌پذیری...> کارآفرینی	604/0	**797/2	152/0

 

با توجه به جدول 5 که آستانه برازش قابل‌قبول برای هریک از شاخص‌ها ارائه‌شده است؛ شاخص‌های برازش مدل در حد مطلوب می‌باشند؛ بنابراین، مدل اندازه‌گیری مورد تائید قرار گرفت. ضرایب تخمین استاندارد نشده و استانداردشده مسیرهای مدل ارائه‌شده در جدول 6 منعکس‌شده است. نتایج حاصل از آزمون تحلیل مسیرهای مدل ارائه‌شده در جدول 6 نشان می‌دهد اثر مستقیم سواد فناوری (21/0ß=، 312/3CR= و 01/0 P<) به‌صورت مثبت بر کارآفرینی اجتماعی معنادار هستند. اثر مستقیم مؤلفه اصالت (11/0ß=، 114/2CR= و 05/0 P<)، سیالی (16/0ß=، 007/3CR= و 01/0 P<)، بسط (16/0ß=، 897/2CR= و 01/0 P<) و انعطاف‌پذیری (15/0ß=، 797/2CR= و 01/0 P<) به‌صورت مثبت بر کارآفرینی اجتماعی معنادار هستند. افزون بر آن، بر اساس نتایج به‌دست‌آمده اثر مستقیم سواد فناوری بر سیالی (33/0ß=، 085/6CR= و 01/0 P<)، انعطاف‌پذیری (40/0ß=، 610/7CR= و 01/0 P<)، اصالت (38/0ß=، 696/6CR= و 01/0 P<) و بسط (40/0ß=، 561/7 CR=و 01/0 P<) به‌صورت مثبت معنادار هستند. با اطمینان از برازش مناسب مدل، ضرایب استاندارد کل مسیر، اثر مسیرهای مستقیم و غیرمستقیم موجود در مدل پژوهش، در جدول 7 آمده است.

 

جدول 7. ضرایب استاندارد کل، مستقیم و غیرمستقیم در مدل

مسیرها	اثر مستقیم	اثر غیرمستقیم	اثر کل
اصالت ...> کارآفرینی	*11/0	-	*11/0
انعطاف‌پذیری...> کارآفرینی	*15/0	-	*15/0
سیالی ...> کارآفرینی	*16/0	-	*16/0
بسط...> کارآفرینی	*16/0	-	*16/0
سواد فناوری ...> کارآفرینی	*21/0	*22/0	**43/0
(01/0> **P 05/0>*P)

 

نتایج حاصل از آزمون تحلیل مسیرهای مدل ارائه‌شده در جدول 7 نشان می‌دهد اثر مستقیم سواد فناوری (21/0ß=) به‌صورت مثبت بر کارآفرینی اجتماعی معنادار هستند. افزون بر آن، نتایج حاصل از آزمون تحلیل مسیر مدل ارائه‌شده نشان می‌دهد اثر غیرمستقیم سواد فناوری (22/0ß=) بر کارآفرینی اجتماعی باواسطه خلاقیت معنادار است. این یافته‌ها نشان دادند که خلاقیت (اصالت، انعطاف‌پذیری، سیالی و بسط) در ارتباط بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی اثر غیرمستقیم دارد. نتایج آزمون تحلیل مسیر بیانگر آن است که سواد فناوری و خلاقیت 26 درصد از واریانس کارآفرینی اجتماعی را تبیین می‌کنند. به‌این‌ترتیب، مؤلفه‌های اصالت، انعطاف‌پذیری، سیالی و بسط در رابطه بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی نقش واسطه‌ای دارند.

 

بحث و نتیجه‌گیری

یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد. این یافته با نتایج مطالعات گذشته (اله یار، 1399؛ بیرانوند، رستگار و آهن ورز، 1398؛ قاسمي و سلاطين، 1398؛ رجايي، مهمي و ارغواني، 1396؛ يزداني، شهامت و مسلمي، 1396؛ يزداني، شهامت و صالحي، 1396؛ ژانگ و لي²⁵، 2018) همسو است. در تبيين اين يافته می‌توان گفت ازجمله عوامل تأثيرگذار بـر تشـخيص فرصـت‌هـاي كارآفرينانه توانايي بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعـاتي و ارتباطي است. فناوري اطلاعات و ارتباطات را می‌توان به‌عنوان ابزاري نیرومند براي ایجاد سازوکارهای بسط و توسعه نوآوري درزمینهٔ‌هـاي مختلـف مورداستفاده قرارداد. توسـعه روزافـزون ابزارهاي مبتنی بر این فناوری‌ها و سرعت فراوان تطبیق آن‌ها با نیازمندی‌های انسان موجـب گردیده تا شکل جدیدي از محیط یادگیري و تعـاملی خـلاق، فعـال و فراگیـر ایجـاد شـود. فنـاوري اطلاعات و ارتباطات می‌تواند شرایط ایجاد کارآفرینی اجتماعي را تسهیل نمـوده و موانـع را کـاهش دهد. فن‌آوری اطلاعات با تعادل اطلاعات و خدمات و محصولات و پول همچنین ایجاد فرصت‌های شغلی تأثیرگذار بوده و افراد را قادر می‌سازد اطلاعات موردنیاز خود را در کمترین زمان کسب یا به اشتراک بگذارند و با در اختيار گذاشتن ابزارهای جدید به افراد سبب کارآفرینی و خلاقیت در کسب‌وکار می‌گردد. فناوري اطلاعات و ارتباطات نیاز کارآفرینان اجتماعي را براي جابجـایی فیزیکـی از یـک مکـان به مکان دیگر کاهش می‌دهد. از طرف دیگر فناوري با کـاهش عـدم تقـارن اطلاعـاتی می‌تواند کارآفرینی اجتماعي را تسهیل نماید. همچنین فناوري به کارآفرینـان اجتماعي کمـک می‌نماید کـه بـه مناطق جغرافیایی گسترده‌تری دست یابند و مشتریان جدید بیایند و از ایـن طریـق تجـارت خود را گسترش دهند (آسونگو، بیکپه²⁶، 2017). کسب اطلاعات درزمینهٔ فناوری اطلاعات در دانشگاه‌ها در جهت کارآفرینی و پرورش افراد خلاق و در زمان حال و آینده جزء ضروریات محسوب می‌شود (مقيمي و احمدپوردارياني، 1400). یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که بین خلاقیت شناختی و کارآفرینی اجتماعی رابطه معناداری وجود دارد. این یافته با پیشینه پژوهشی (احمدزاده راونگي، محمودزاده و جعفري،1400؛ امرائی و همکاران، 1400؛ اله یار، 1399؛ عزیزی، صفاري نيا، علي پور و زعفريان، 1398؛ مردانشاهي و آقاجاني،1398؛ يزداني، شهامت و صالحي، 1396؛ ویجایالاکشمی²⁷، 2019؛ آجی، سفیندی، ترمدی و سائف الدین، 2019؛ یتی و عزیزا، 2017؛ لکینگتون و هارتیگان، 2008؛ ماستي، 2008؛ هاردینگ، 2006؛ فتحي،1390؛ صالحی صدقیانی، 1389) همسو است. در تبیین این یافته می‌توان گفت كه خلاقيت جوهره كارآفريني اجتماعي و نقطه آغازين و اساس کارآفرینی اجتماعي از یک ایده خلاق است. کارآفرین اجتماعي هرروز با مسئله‌اي جدید روبرو می‌شود و این مسائل یا ساختارمندند که به تفکر منطقی نیازمند است، یا غیرساختارمند که به فکر خلاق نیاز دارد؛ بنابراین، یکی از کلیدي‌ترین عناصر کارآفریني اجتماعي خلاقيت است. ارتبـاط تنگاتنگي ميان پويايي محيطي و راهبردهاي ايجاد ارزش وجود داشـته و محـيط رقـابتي، اثرگذاري فزاینده‌ای بر كارآفريني اجتماعي دارد، مقابله با اين عوامل و تصمیم‌گیری در چنين فضايي نيازمند بهره‌گیری از نوآوري و يافتن راه‌های نوآورانه است. درنتیجه در كارآفريني اجتماعي دستيابي به ايجاد ارزش اجتماعي با نوآوري تحقـق مـي‌پـذيرد (سالیوان مورت، ویراواردنا و کارنگی²⁸، 2003). کارآفرینی اجتماعی حاصل ترکیب توأمان دو عنصر تمایل به فعالیت‌های کارآفرینانه و فعالیت‌های اجتماعی است. فرآیندی که با به‌کارگیری مکانیزم‌هاي تخریب خلاق و چرخه‌ی نوآوری منجر به خلق ارزش‌های اجتماعی و اقتصادی می‌گردد و امروزه به‌طور فزاینده‌ای درزمینه‌ی حل مسائل اجتماعی به کار می‌رود. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که بین خلاقیت شناختی و سواد فناوری رابطه معناداری وجود دارد. این یافته با نتایج تحقیقات گذشته (اله یار، 1399؛ عزیزی، صفاري نيا، علي پور و زعفريان، 1398؛ قاسم‌زاده و سلاطین، 1398؛ رجايي، مهمي و ارغواني، 1396؛ يزداني، شهامت و صالحي، 1396؛ ویجایالاکشمی، 2019؛ آجی و همکاران، 2019؛ پيساينا، بسترشا و جمنز²⁹، 2012) هماهنگ است. تحول علم و فناوري، ضرورت تحول در فرايند فعاليت‌هاي آموزشي را انكارناپذير ساخته است. نظام‌هاي آموزشي امروزي، بايد نيروهايي را تربيت كنند كه در درك دنياي پيچيدة موجود، توانمند و در مديريت و رهبري آن خلاق و مبتكر باشند و منطقي رفتار نمايند. فناوري اطلاعات و ارتباطات، هم ازلحاظ توانايي بالقوه و هم ازلحاظ تقاضا براي آن به روش‌هايي كه ما به‌طور رفتاري و فكري در جهان اجتماعي نشان مي‌دهيم و آن را بكار مي‌گيريم، نقش فزاينده‌اي در پرورش خلاقيت دارد و استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش نویدبخش رشد و شکوفایی خلاقیت به‌ویژه در عنصر ابتکار آن است (زنگنه، موسوي و بدلي،1392). در نظریه تورنس از خلاقيت نيز عوامل سواد فناوري، رسانه‌ای و اطلاعاتی عواملی مهم و مرتبط با خلاقيت تلقی مي‌شوند و ازاین‌رو هرچه سواد فناوري، رسانه‌ای و اطلاعاتی دانشجویان ارتقا ‌یابد، خلاقیت آنان نیز فزونی می‌گیرد. اندوخته سواد فناوري، رسانه‌ای و اطلاعاتی، دانشجویان را مجهز به ابزارهایی می‌کند که درزمینهٔ‌ها و موقعیت‌هایی که امکان بروز مؤلفه‌های خلاقیت ازجمله بسط، ابتکار، انعطاف و سیالی وجود دارد از آن‌ها بهره می‌گیرند و توانایی‌های خود را در این چهار بعد به نمایش می‌گذارند (فقیه آرام و ابراهیمی، 1392). یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که خلاقیت شناختی نقش واسطه‌ای در رابطه بین سواد فناوری و کارآفرینی اجتماعی دانشجویان دارد. این یافته با نتایج مطالعات گذشته (احمدزاده و همکاران، 1400؛ امرائی و همکاران، 1400؛ اله یار، 1399؛ عزیزی و همكاران، 1398؛ يزداني و همکاران، 1396؛ صالحي صدقياني، 1389؛ ویجایالاکشمی، 2019؛ آجی و همکاران، 2019؛ یتی و عزیزا، 2017) همسو است. با توجه به تأثيرگــذاري مســتقيم ســواد فنــاوري بر تشخيص فرصت‌های كارآفرينانـه اجتماعي، حضور متغير واسـطه خلاقيت شناختي در اين فرايند بسيار كارآمد و تأثيرگذار است. كارآفرينـان بــا هدف‌گیری فرصت‌ها و اقــدام بــه بهـره‌بـرداري آن‌ها، فراينـد توليـد بـازار و تحقـق نيازهـاي اجتماعي و اقتصادي را به كار مي‌اندازنـد. كارآفرينـاني كـه قابليـت خلاقيت شناختي بـالايي دارنـد، شانس بيشـتري بـراي تشـخيص فرصت‌های كارآفرينانه خواهند داشت. خلاقیت نقش حیاتی در بهبود و تکامل زندگی انسان‌ها دارد؛ به همین دلیل خلاقیت عامل مهمی در بقای جوامع در محیط پررقابت کنونی و مملو از مسائل است (چنگ³⁰، 2017). در سال 2018 سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) در نشریه خود با عنوان «چارچوب یادگیری برای سال 2030» به این نکته اشاره کرد که خلاقیت یک مهارت ضروری برای فراگیران است و آن را به‌عنوان یک محور آموزشی توصیه می‌کند (دروی پور، عصاره، نصری و آرمند، 1401). نظام‌هاي آموزشي امروزي، بايد نيروهايي را تربيت كنند كه در درك دنياي پيچيدة موجود، توانمند و در مديريت و رهبري آن خلاق و مبتكر باشند و منطقي رفتار نمايند. از بين بيش از 30 متغيري كه براي نشان دادن ويژگي كارآفريني اجتماعي طبقه‌بندي شدند متغير خلاقيت بالاترين رتبه را به خود اختصاص داد (صالحي صدقياني،1389). بررسی و مطالعه تحولات گسترده در دو دهه آخر قرن بیستم، بيانگر آن است كه خلاقیت به‌عنوان جوهری اساسی کلیه فرايندهاي اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی است که عمیقاً ارکان نظام‌های آموزشی را دگرگون کرده است که این دگرگوني در جهت تغیر نظام‌های آموزشی از ارائه برنامه‌های صرفاً آموزشی به‌سوی برنامه‌های تربیت تفکر خلاق با تغییر محتوا و روش‌های آموزش همراه بود (ميراني و همكاران،1398). فناوری اطلاعات تحولات زیادی در کلیه فعالیت‌های اجتماعی ازجمله خلاقیت به وجود آورده و به‌عنوان مهم‌ترین ابزار کارآفرینی مدرن موردتوجه قرارگرفته است. همچنین خلاقیت در فناوری اطلاعات پهنه وسیعی برای فعالیت دارد. خلاقیت لازمه توسعه فناوری و توسعه فناوری بستر خلاقیت است يزداني، شهامت و مسلمي (1396). بر اساس نتایج پژوهش پيشنهاد می‌شود دانشگاه‌ها با گسترش فرهنگ کارآفرینی اجتماعی به‌نوعی مسیری دیگر از زندگی شغلی آینده دانشجویان را رقم بزنند و ارائه آموزش‌های کارآفرینانه اجتماعي در آموزش عالی، زمینه‌ساز توسعه توانایی‌های فردی دانشجویان جهت ارائه راه‌حل‌های ابتکاری و خلاقانه برای حل مشکلات اجتماعی است. آموزش‌وپرورش کارآفرینی اجتماعي در آموزش عالی مهارت‌هایی مانند سواد فناوري، خلاقيت، خودکفایی فردی، همدلی و تفکر منطقی را در دانشجویان ایجاد می‌کند. ازآنجاکه قابليت‌هاي كارآفريني اجتماعي بيشتر اكتسابي‌اند و با توجه به اينكه دانشجويان از مهم‌ترین اقشار جامعه‌اند كه درروند توسعه حال و آینده كشور نقش مهمي ايفا مي‌كنند، لازم است دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشي نسبت به پرورش قابلیت‌های كارآفريني اجتماعي خصوصاً سواد فناورانه و خلاقيت شناختي در آن‌ها به‌عنوان سرمايه‌هاي بنيادي و باارزش همت گمارند و موجب توسعه كارآفريني اجتماعي و به‌تبع آن زمينه‌هاي اشتغال اثربخش و رشد و توسعه اقتصادي شوند.

 

 

 

منابع و مآخذ

اباذري، زهرا؛ کوهستاني نژادطاري، آذردخت؛ ميرحسيني، زهره. (1397). سواد فناوري معلمان در سند برنامه درسي ملي آموزش و پرورش حوزه تربيت و يادگيري کار و فناوري، نشريه فناوری آموزش، 12(3): 248-237.

ابیلی، خدایار؛ نارنجی ثانی، فاطمه؛ مصطفوی، زینب‌السادات. (1396). بررسی ارتباط بین یادگیری خود راهبر و میزان سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات دانشجویان گروه علوم مهندسی دوره‌های یادگیری الکترونیکی موردمطالعه: موسسه آموزش عالی مهرالبرز. فصلنامه علمی پژوهش در یادگیری آموزشگاهی و مجازی، 5(1)، 35-50.

احمدزاده راونگی، آسیه؛ محمودزاده، صغری؛ جعفری، افسانه. (1400). بررسی تأثیر خلاقیت و هیجان خواهی بر کارآفرینی دانش آموزان، پژوهشنامه اورمزد، شماره 57 (ضمیمه شماره 2).

ادیب، عزتی؛ فتحی‌آذر، اسکندر؛ محمودی، فیروز. (1395). ارزیابی میزان توجه به «سواد فناورانه» در آموزش و پرورش عمومی (پایه‌های 9-1). نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)، 9(35)، 125-154.‎

امرائی، مهدی؛ رژه، مهدی؛ سالاری حمزه خانی، مهشید، فرجی خیاوی، فرزاد. (1400). همبستگی بین خلاقیت و مهارت کارآفرینی در مدیران بیمارستان‌های آموزشی، تصویر سلامت، 12(3): 250-240.

بنیاد توسعۀ کارآفرینی زنان و جوانان. (1390). رویکـرد کارآفرینانـه در بخـش اجتماعی

بیرانوند، علی؛ رستگار، احمد؛ آهن ورز، زهرا. (1398). ارائه مدل پیش‌بینی تشخیص فرصت‌های کارآفرینی با توجه به نقش سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات. رهیافت، 29(74)، 65-76.

دروی پور، روزیتا؛ عصاره، علیرضا؛ نصری، صادق؛ آرمند، محمد. (1401). رابطه سواد رایانه‌ای و سواد تحلیلی با خلاقیت در دانش آموزان: نقش تعدیل‌کننده جنسیت. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 12(1)، 147-176.

 

رجایی، زهرا؛ مهمی، زهرا؛ ارغوانی، علی. (1396). بررسی تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات در خلاقیت و کارآفرینی موردمطالعه دانشجویان دانشگاه‌های شهرستان بیرجند. مجله توسعه آموزش جندی‌شاپور اهواز، 8(ویژه‌نامه)، 168-173.

زرین جوی الوار، سهیلا. (1399). نقش میانجی پیشایندهای نیت کارآفرینی در رابطه تجربه قبلی و نیت کارآفرینی اجتماعی، نشریه مطالعات اجتماعی- روان‌شناختی زنان (مطالعات زنان)، 18(3): 216-181.

زنگنه، حسين؛ موسوي، سيده رقيه؛ بدلي، مهدي. (1392). تأثیر استفاده از فناوري اطلاعات و ارتباطات بر پرورش تفکر خلاق. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی،3 (2)، 39-59

صالحی صدقیانی، جمشید. (1389). بررسی کارآفرینی اجتماعی با رویکرد مشخصه‌های رفتاری. فصلنامه علمی پژوهشی توسعه کارآفرینی، 3(1)، 67-94.‎

عابدی، جمال. (1372). خلاقیت و شیوهای نو در اندازه‌گیری آن، پژوهش‌های روان‌شناختی، شماره 1 و 2.

عزيزي، زهره؛ صفاري نيا، مجيد؛ علي پور، احمد؛ زعفريان رضا. (1398). تأثير بسته آموزش کارآفريني بر خلاقيت و اعتمادبه‌نفس کودکان پیش‌دبستانی، نشریه توسعه کارآفرینی، 12(2): 280-261.

فتحی، فریناز (1390). شناسایی و تبیین عوامل فردی تقویت‌کننده قصد کارآفرینی اجتماعی‌ها، پایان‌نامه كارشناسي ارشد، دانشکده کارآفرینی دانشگاه تهران.

فقیه آرام، بتول؛ ابراهیمی، زهرا. (1392). رابطه سواد رسانه‌ای و سواد اطلاعاتی بامهارت فراشناختی و خلاقیت دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اسلامشهر. پژوهش‌های ارتباطی، 24(92)، 125-152.

قاسم‌زاده، مریم؛ سلاطین، پروانه. (1398). تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات بر کارآفرینی، نشریه اقتصاد و تجارت نوين، 14 (1): 107-128.

مالکی، رسول؛ ییلاق‌چغاخور، حميد؛ احمدوند، مصطفي. (1394). بررسی ویژگی‌های کارآفرینی اجتماعی در سازمان‌های دولتی (موردمطالعه: اداره‌ی کل امور عشایر استان کهگیلویه و بویراحمد). برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 25(7)، 41-62.‎

 

مردانشاهی، محمدمهدی و آقاجانی، حسنعلی. (1398). نقش آموزش کارآفرینی برافزایش خلاقیت دانشجویان. فصلنامه نوآوری و ارزش‌آفرینی،8 (4)،33-42.

مقيمي، سيد محمد؛ احمدپور دارياني، محمود. (1400). مباني كارآفريني: انتشارات فراندیش.

موسوی، سیده زهرا. (1401). مدل یکپارچه عوامل محیطی مؤثر بر توسعه کارآفرینی اجتماعی با رویکرد داده بنیاد. مطالعات بین‌رشته‌ای دانش راهبردی، 12(47)، 169-197.

میرانی سرگزی، نرگس؛ شفیعی سروستانی، مریم؛ پودینه، فاطمه؛ بشارت نیا، محمدصادق. (1398). بررسی تأثیر استراتژی بازی‌های رایانه‌ای آموزشی در مدیریت تفکر خلاق در کودکان با استفاده از راهبردهای تعاملی: کارآزمایی بالینی کنترل‌شده. پژوهش در علوم توان‌بخشی، 15(2)، 79-85.

اله یار، منصور. (1399). نقش میانجی خلاقیت کارکنان در رابطه بین خودکارآمدی شغلی و کارآفرینی کارکنان آموزش‌وپرورش شهر بیرجند. فصلنامه مدیریت و چشم‌انداز آموزش، 2(1)، 1-18.

الهی، طاهره؛ حسنی، فرشته؛ نصیری، ‌فائزه. (1401). بررسی رابطه خطی ساده و چندگانه قدرت تحمل ابهام، انعطاف‌پذیری روان‌شناختی و سبک‌های تفکر با خلاقیت شناختی و هیجانی. تازه‌های علوم شناختی، 94(24)، 145-155.‎

يزداني، آناهيتا؛ شهامت، نادر؛ صالحي، مسلم. (1396). رابطه ميزان استفاده از فناوري اطلاعات با انگيزش شغلي و خلاقيت دبيران مقطع متوسط شهر بيضا، نشریه رهيافتي نو در مديريت آموزشي، 8(4): 303-277.

Aji, A. D. Sofyandi, H. Tarmidi, D. & Saefudin, N. (2019). The Effect of Self-Efficacy, Creativity, and Motivation on Entrepreneurship Interest in FBM Students of Widyatama University, Indonesia. Global Business & Management Research, 11(1).

Aquino, R. S. Lück, M. & Schänzel, H. L. (2018). “A conceptual framework of tourism social entrepreneurship for sustainable community development”. Journal of Hospitality and Tourism Management, 37, 23-32.

Asongu, S. & Biekpe, N. (2017). Mobile phone innovation and entrepreneurship in Sub-Saharan Africa. African Governance and Development Institute WP/17/023.

Brooks- Young, S. (2007). Digital- age literacy for teachers: Applying technology standards in everyday practice. Eugene, OR: International Society for Technology in Education.

Cheng, P. J. (2017). Validation of A Brainstorming Tool “IDEATOR”. Procedia CIRP, 60, 290-295.

Douglas, E. & Prentice, C. (2019). Innovation and profit motivations for social entrepreneurship: A fuzzy-set analysis. Journal of Business Research, 99, 69-79.

Elkington, J. & Hartigan, P. (2008). The power of unreasonable people: How social entrepreneurs create markets that change the world. Harvard Business Press

Gerli, F. Chiodo, V. & Bengo, I. (2020). Technology transfer for social entrepreneurship: Designing problem-oriented innovation ecosystems. Sustainability, 13(1), 20.

Harding, R. & Cowling, M. (2006). Social entrepreneurship monitor.

Irvin, R. (2007). Information and communication technology (ICT) literacy: Integration and assessment in higher education. Journal of Systemics, Cybernetics and informatics, 5(4), 50-55.

Katz, I.R.& Macklin, A.S. (2007).Information and communication technology (ICT) literacy:Integration and assessment in higher education. Journal of Systemics, Cybernetics and informatics, 5(4): 50-55

Lacap, J. P. G. Mulyaningsih, H. D. & Ramadani, V. (2018). The mediating effects of social entrepreneurial antecedents on the relationship between prior experience and social entrepreneurial intent: The case of Filipino and Indonesian university students. Journal of Science and Technology Policy Management, 9(3), 329-346.

Lyver, M. J. & Lu, T. J. (2018). "Sustaining innovation performance in SMEs: Exploring the roles of strategic entrepreneurship and IT capabilities". Sustainability, 10(2), 442.467.

Massetti, B. L. (2008). The social entrepreneurship matrix as a “tipping point” for economic change. Emergence: Complexity and Organization, 10(3), 1-8.

Naderi, N. Khosravi, E. Azadi, H. Karamian, F. Viira, A. H. & Nadiri, H. (2022). Barriers to developing social entrepreneurship in NGOs: application of grounded theory in Western Iran. Journal of Social Entrepreneurship, 13(2), 221-243.

Piscina, T. Basterretxa, J. I. Jimenz, E. (2011). Report about the Media Literacy Situation in the Basque. School Community, 36, Pp. 157-164.

Sullivan Mort, G. Weerawardena, J. & Carnegie, K. (2003). Social entrepreneurship: Towards conceptualisation. International journal of nonprofit and voluntary sector marketing, 8(1), 76-88.

Vijayalakshmi, S. (2019). The role of creativity in entrepreneurship. Journal of the Gujarat Research Society, 21(16), 241-244.

Wannamakok, W. & Chang, Y. Y. (2020). "Institutional Environments and Social Entrepreneurial Intentions: A Case of Thailand". Review of Integrative Business and Economics Research, 9(1), 97-111.

Wiguna, A. B. & Manzilati, A. (2014). Social entrepreneurship and socio-entrepreneurship: A study with economic and social perspective. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 115, 12-18.

Yetti, E. & Azizah, S. A. (2016). Improved Creativity in Early Childhood through Entrepreneurship Educatio. In 3rd International Conference on Early Childhood Education (ICECE 2016) (pp. 399-403). Atlantis Press.

Zhang, F. & Li, D. (2018). Regional ICT access and entrepreneurship: Evidence from China. Information & Management, 55(2), 188-198.

 

 

---

[1]  - استادیار گروه روان‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران (نویسنده مسئول)                                             [e-mail]

[2]  -دانشيار گروه روان‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران                                                                                      [e-mail]

[3]  - کارشناسی ارشد روان شناسی تربیتی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران                                               [e-mail]

[4]  - Social entrepreneurship

[5]  - Wannamakok & Chang

[6]  - Aquino, Lück & Schänzel

[7]  - Nelson & Cartwright

[8]  -Wiguna & Manzilati

[9]  -Douglas & Prentice

[10] - Lacap, Mulyaningsih & Ramadani

[11]  -Lepoutre, Justo, Terjesen & Bosma

[12]  -Technological literacy

[13]  -Brooks

[14]  -International Technology Education Association

[15] - Irvin

[16]  -Lyver & Lu

[17]  -Gerli, Chiodo & Bengo

[18]  -Creativity

[19] - Druker

[20] - Yetti & Azizah

[21] - Elkington & Hartigan,

[22] - Massetti

[23]  - Harding

[24]  -Katz & Macklin

[25] - Zhang & Li

[26]  - Asongu & Biekpe

[27] - Vijayalakshmi

[28]  -Sullivan Mort, Weerawardena & Carnegie

[29]  -Piscina, Basterretxa & Jimenz

[30] - Cheng