تأثیر هجوم مغولان بر مفهوم و ساختار شهر ایرانی در روزگار ایلخانان

محورهای موضوعی : شهرسازی

محمد حسن خادم زاده ¹ (استادیار گروه مرمت و مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران)
شهاب الدین تصدیقی ² (دانشجوی دکترای معماری دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران)

تاریخ دریافت : 1398/05/13 تاریخ پذیرش : 1399/04/11 تاریخ انتشار : 1400/04/01

کلید واژه: ساختار شهر۱, دوره‌ی ایلخانی, پیشامغولی, مفهوم شهر, هجوم مغول,

چکیده مقاله :

تهاجم مغولان تخریب سازمان یافته ی بسیاری از شهرهای کشور را در پی داشت. سکونت گسترده‌ی کوچ‌نشینان مغول در کنار فروپاشی نظام اداری و اقتصادی سابق، باعث افول ساختار شبکه‌ و حیات شهری در آن شد. هدف پژوهش پاسخگویی به این سؤال است که کمرنگ شدن شهرنشینی در ابتدای این دوره‌ و زایش مجدد آن در ادامه‌، چه تأثیراتی بر مفهوم و ساختار شهر نسبت به‌پیش از آن گذاشت؟ بدین منظور ابتدا با روش تفسیری تاریخی، ضمن بازخوانی متون تاریخی برجای‌مانده از آن دوره و تحلیل های پژوهشگران امروزی، احوال این عصر بررسی‌شده، سپس با استفاده از روش استدلال منطقی، نمونه های شهرسازی، ویژگی های شهری و تفاوت هایشان با دوران پیشامغولی مورد مداقه قرار می‌گیرد. با آشفتگی‌های زمانه‌ی ایلخانان و ویرانی شهرها و پهنه‌های زیستی اطرافشان، روابط سابق درون‌شهری و بیرون شهری و مفاهیم شهر، شهرستان و ربض تغییرات زیادی کرد و در مواردی ساختار جدیدی از شهرها که بعضاً لایه‌لایه و چندهسته‌ای هستند پدید آمد.

چکیده انگلیسی:

The Mongol invasion of Iran occurred at a time when Iranian City was considered as the capital and center of power for several centuries. During the Pre-Mongolian system, the Iranian city was united with power, and defined not by itself but within an urban organization on the scale of vast territories. The Mongol invasion massively destroyed great parts of the Iranian cities, particularly in northwestern parts of Iran, this together with the reduction of the population helped the farmlands and villages to be destroyed and deserted. The taxation policies of the Ilkhans, coupled with their nomadic way of living and cattle, breeding waned the agricultural products resulting in the serious fall of the number of cultivated villages and leaving behind many acres of uncultivated lands. This rendered meaningless the pre-Mongolian urban system, which was based on the concentration of power in the city and administration of the suburbs from there. The present research is aimed at surveying the development of the concept and stand of the Iranian city and the subdivisions thereof (such as suburb and township) during this era and after a period of relatively powerful urbanism (of the Seljuki and Kharazmshahi rules); therefore, responding to the questions as to what impacts the decline of urbanism at the beginning of the Ilkhans dynasty and its re-birth at the middle and toward the end of this period had on the concept of a city in Iran; and how the structure of the Iranian city which consisted of the castle, township, and suburb changed with the occurrences of this era as compared with the preceding era, become very important. To achieve this aim and to answer the above questions through a collection of written documents and library studies at first the historical texts remained from those eras as well as analyses of the contemporary historians were reviewed through a historical interpretative method, and situation of Iran and the factors affecting the physical, economic, administrative and social aspects of the Mongol rule were analyzed. Then by using the logical deduction method, samples of urban development of the Ilkhan era were examined, and urban features of this period and its differences with the pre-Mongolian era were carefully examined. Due to the turbulences of the Mongols rule and their nomadic way of living, many cities and habitable areas around them were physically destroyed and the economic decline arising from the policies of the Ilkhan rulers gave the destructions further vastness and depth. These incidents changed the previous internal-external urban relations. Mongols alienation with the issue of the city on one hand and their nomadic tradition on the other caused them to follow up urban development through a different method even when their attention was drawn to the issue of the city. We observe development in the concepts of city, township, and suburb in this period. Construction of new cities and suburban townships such as Rashidiyeh, Kazaniyeh, and Soltaniyeh, shows a new structure of the cities that are partly stratified with several cores.

منابع و مأخذ:

ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. (۱۳۶۶). صورة الارض. (جعفر شعار، مترجم). تهران: امیرکبیر

ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (۱۳۴۹). تقویم البلدان. (عبدالمحمد آیتی، مترجم). تهران: بنیاد فرهنگ ایران

آجورلو، بهرام. (۱۳۹۲). رهیافتی تاریخی به شهرسازی و مجموعه‌های معماری تبریز عهد ایلخانی. تاریخ‌نامه‌ی ایران بعد از اسلام. ۷، ۱-۲۳

احمدی‌منش، محمد. (۱۳۹۰). جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده‌های نخستین اسلامی. تاریخ اسلام در آینه پژوهش. ۲۹، ۵-۲۶

اسماعیلی سنگری، حسین. (۱۳۸۹). جایگاه ربع رشیدی در تاریخ و تمدن ایران. تاریخ‌پژوهی. ۴۲و ۴۳، ۷۹-۹۴

اشرف، احمد. (۱۳۵۳). ویژگیهای تاریخی شهرنشینی در ایران – دوره اسلامی. نامه علوم اجتماعی. ۴، ۷-۴۹

اصفهانیان، داود؛ و خزائلی، علی‌رضا. (۱۳۸۲). عمران شهری در ایران عصر مغول. جغرافیا و برنامه‌ریزی. ۱۲، ۹-۳۴

اقبال آشتیانی، عباس. (۱۳۸۷). تاریخ مغول، تهران: نگاه

الله‌یاری، فریدون. (۱۳۸۳). تحلیلی بر بازتاب اصلاحات غازانی در روند بازسازی مراکز شهری ایران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ۳۶ و ۳۷، ۳۷-۵۲

بارتولد، ولادیمیر. (۱۳۵۸). تذکره‌ی جغرافیای تاریخی ایران. (حمزه سرداور، مترجم). تهران: توس

بلر، شیلا. (۱۳۸۷). معماری و جامعه در دوره‌ی ایلخانیان (تحلیل وقف‌نامه‌ی ربع رشیدی)، (مهرداد قیومی بیدهندی، مترجم). گلستان هنر. ۱۳، ۴۸-۷۳

بویل. ج.آ. (۱۳۸۱). تاریخ دودمانی و سیاسی ایلخانان. در ج.آ بویل. تاریخ ایران کمبریج (از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان) جلد ۵. (حسن انوشه، مترجم). تهران: امیرکبیر

پطروشفسکی، ایلیا پائولویچ. (۱۳۶۶). جریان‌های اجتماعی-اقتصادی دوره‌ی ایلخانان در یعقوب آژند (گردآورنده). تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره مغول. (یعقوب آژند، مترجم) تهران: اطلاعات

پطروشفسکی، ایلیا پائولویچ. (۱۳۵۷). کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ج۱. (کریم کشاورز، مترجم). تهران: ابوریحان

تقوی، عابد. (۱۳۸۹). بازتاب تحولات اجتماعی در ساختار فضایی شهر قدیم گرگان در دوران اسلامی. مطالعات اجتماعی ایران. ۱۱،  ۶-۲۰

جعفری، قادر. (۱۳۵۶). تخت سلیمان یا سقورلوق در زمان مغول و بعد از آن، وحید، ۲۱۴، ۲۱

جوینی، علاءالدین عطاملک. (۱۳۸۷)، تاریخ جهانگشای جوینی. محمد قزوینی (مصحح). تهران: هرمس

حبیبی، سید محسن. (۱۳۹۳). از شار تا شهر، تهران: دانشگاه تهران

حمدالله مستوفی، حمدالله بن ابی‌بکر (۱۳۸۱)، نزهة القلوب، محمددبیر سیاقی (مصحح). قزوین: حدیث امروز

خان‌مرادی، مژگان. (۱۳۹۶). نقش و جایگاه اولجایتو در فعالیت‌های شهرسازی دوره ایلخانی، مطالعات ایرانی، ۳۲، ۱۹-۳۶

راوندی، مرتضی. (۱۳۵۶)، تاریخ اجتماعی ایران، ج۲. تهران: امیرکبیر

راوندی، مرتضی. (۱۳۶۴). تاریخ اجتماعی ایران ، ج۵ .  تهران: امیرکبیر

رجب‌زاده، هاشم. (۱۳۵۵) آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضل‌الله همدانی. تهران: توس

زیباکلام، صادق. (۱۳۸۶). ما چگونه ما شدیم. تهران: روزنه

سعیدنیا، احمد. (۱۳۸۱). بازآفرینی شهرستان رشیدی. هنرهای زیبا، ۱۱، ۲۹-۴۰

سیفی، سیف بن محمد بن یعقوب هروی  (بی‌تا). تاریخنامه‌ هرات.

شبانکاری، محمد ابن علی ابن محمد. (۱۳۶۳). مجمع الانساب. (میرهشم محدث، مصحح). تهران: امیرکبیر

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (۱۳۸۴). تاریخ الرسل و الملوک (بخش ایران از آغاز تا سال ۳۱ هجری). (صادق نشأت، مترجم). تهران: شرکت علمی و فرهنگی

عدالت، عباس. (۱۳۸۹). فرضیه فاجعه زدگی: تاثیر پایدار فاجعه مغول در تاریخ سیاسی اجتماعی و علمی ایران. بخارا. ۷۷ و ۷۸، ۲۲۷-۲۶۲ 

فریور صدری، بهرام. (۱۳۷۸)، بافت و ساختار فضایی شهرهای سنتی ایران. در باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. (گردآورنده). مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ۲۵-۲۹ فروردین. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور

فکوهی، ناصر. (۱۳۸۳). انسان­شناسی شهری. تهران: نشر نی

قائم‌مقامی، سید احمدرضا. (۱۳۹۰). ربض را در فارسی چه می‌گفته‌اند؟. فرهنگ‌نویسی. (۴)، ۱۱۴-۱۳۲

کریمی، بهمن. (۱۳۲۸). خرابه‌های ری. یغما. (۱۴)، ۱۵۴-۱۵۷ 

کریمیان، حسن؛ و مهدی‌زاده، بهزاد. (۱۳۹۳). نقش وقف در توسعه کالبدی شهرهای ایلخانی؛ نمونه موردی: تبریز، سلطانیه و اوجان. وقف میراث جاویدان. ۸۶، ۲۳-۵۰

کیانی، محمدیوسف. (۱۳۷۰). شهرهای ایران، جلد چهارم. تهران: جهاد دانشگاهی

کی‌نژاد، محمدعلی؛ و بلالی اسکویی، آزیتا. (۱۳۹۰). بازآفرینی ربع رشیدی بر اساس متون تاریخی. تهران: متن

گاوبه، هاینتس. (۱۳۸۶). ساختار شهر بخارا در سده چهارم به روایت متون عربی و پارسی. (سید عمادالدین خضرایی، مترجم). گلستان هنر. ۷، ۹۱-۹۸

لمتون، آن کاترین سوینفورد. (۱۳۶۲). مالک و زارع در ایران. (منوچهر امیری، مترجم). تهران: مرکز انتشاران علمی و فرهنگی

محمدمرادی، اصغر؛ و جعفرپور ناصر، ساناز. (۱۳۹۲). بررسی روند توسعه شهری طی شهرسازی ایلخانی با تحلیلی بر توسعه‌ شهری تبریز. معماری و شهرسازی ایران. ۶، ۸۹- ۱۰۲

معماریان، غلامحسین. (۱۳۹۲). سبک شناسی معماری ایرانی. تقریر عبدالکریم پیرنیا،. تهران: غلامحسین معماریان.

مهرآفرین، رضا. (۱۳۹۳). شهرهای ساسانی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)

نخجوانی، حسین. (۱۳۲۸). تاریخچه شنب غازان. دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. ۱۲ و ۱۳. ۸۱-۹۷

وصاف‌الحضره، شهاب‌الدین. (۱۳۴۶)، تحریر تاریخ وصاف. تهران: بنیاد فرهنگ ایران

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۶۲). جامع التواریخ. به تصحیح بهمن کریمی. تهران: اقبال

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۲۴). مکاتبات رشیدی. به تصحیح محمد شفیع. لاهور: سلسله نشریات کلیه‌ی پنجاب

همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (۱۳۵۶). وقف­نامه ربع رشیدی. به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی

یان، کارل. (۱۳۶۶) اانتشار اسکناس در دوره‌ی ایلخانان. در یعقوب آژند (گردآورنده). تاریخ اجتماعی- اقتصادی ایران در دوره‌ی مغول. (یعقوب آژند، مترجم). تهران: اطلاعات

یوسفی‌فر، شهرام. (۱۳۸۴). تأملاتی در مقوله‌ی شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانه‌ی تاریخ ایران. فرهنگ. ۵۶. ۲۱۷-۲۶۱

یوسفی‌فر، شهرام. (۱۳۸۵). بررسی ویژگی‌ها و مولفه‌های تاریخی مفهوم شهر در سده‌های میانه‌ی تاریخ ایران. فرهنگ. ۶۰، ۲۶۳-۳۰۴