اشتغال زنان اقوام شمال خراسان در دوره پهلوی، با تکیه بر تاریخ شفاهی

محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی

ام البنین رحیمی ¹ , امیر اکبری ² , امید سپهری راد ³

1 - دانشجوی دوره دکتری،گروه تاریخ، واحد بجنورد، دانشگاه آزاد اسلامی ، بجنورد، ایران
2 - استاد یارگروه تاریخ ،واحد بجنورد،دانشگاه آزاد اسلامی ،بجنورد،ایران
3 - استاد یار گروه تاریخ،واحد بجنورد،دانشگاه آزاد اسلامی ،بجنورد،ایران

تاریخ دریافت : 1401/09/17 تاریخ پذیرش : 1402/02/24 تاریخ انتشار : 1401/09/01

کلید واژه: زنان, اشتغال, شمال خراسان, بافندگی,

چکیده مقاله :

اشتغال زنان اقوام شمال خراسان در دوره پهلوی، با تکیه بر تاریخ شفاهیاشتغال زنان در طول تاریخ، از جمله مسائلی است که آگاهی اندکی در مورد آن وجود دارد. با ابزار مصاحبه و تاریخ شفاهی این کمبود را حداقل می‌توان تا یکی دو سده پیش برطرف نمود. منبع این ابزار انسان‌های کهنسالی هستند که هنوز به صورت زنده و پویا در اطراف ما زندگی می‌کنند.به گفته‌ی این منابع زنده، فعالیت زنان شمال خراسان، مؤید قرن‌ها فعالیت‌ ایشان در عرصه‌ی کار بیرون و زندگی خانوادگی بوده‌است و با وجود نادیده گرفته شدن حضور فعال آنها در خانه و چه بسا در طول تاریخ، ایشان وارث فعالیت‌هایی هستند که تاکنون تداوم داشته و تمام عرصه‌های زندگی آدمیان این منطقه را دربرمی‌گرفته‌است. دامداری، کشاورزی، ریسندگی و بافندگی از جمله اشتغال بانوان این منطقه به حساب می‌آمد. این نوشته سعی دارد به تلاش و اشتغال زنان شمال خراسان(روستائیان و عشایر) بپردازد.واژگان کلیدی: زنان، شمال خراسان، اشتغال، بافندگی

چکیده انگلیسی:

The employment of women of northern Khorasan tribes in the Pahlavi period, based on oral historyWomen's employment throughout history is one of the issues about which there is little knowledge. With the tools of interview and oral history, this deficiency can be solved at least one or two centuries ago. The source of these tools are old people who are still alive and dynamically living around us.According to these living sources, the activity of women in North Khorasan has been a confirmation of their activity for centuries in the field of work outside and family life, and despite the fact that their active presence at home and perhaps throughout history has been ignored. They are the inheritors of activities that have continued until now and have covered all areas of people's lives in this region. Animal husbandry, agriculture, spinning and weaving were among the occupations of women in this region. This article tries to deal with the efforts and employment of women in North Khorasan (villagers and nomads).Key words: women, North Khorasan, employment, weaving

متن کامل:



چکیده

اشتغال زنان در طول تاریخ، از جمله مسائلی است که آگاهی اندکی در مورد آن وجود دارد. با ابزار مصاحبه و تاریخ شفاهی این کمبود را حداقل می­توان تا یکی دو سده پیش برطرف نمود. منبع این ابزار انسان­های کهنسالی هستند که هنوز به صورت زنده و پویا در اطراف ما زندگی می­کنند.

به گفته­ی این منابع زنده، فعالیت زنان شمال خراسان، مؤید قرن­ها فعالیت­ ایشان در عرصه­ی کار بیرون و زندگی خانوادگی بوده­است و با وجود نادیده گرفته شدن حضور فعال آنها در خانه و چه بسا در طول تاریخ، ایشان وارث فعالیت­هایی هستند که تاکنون تداوم داشته و تمام عرصه­های زندگی آدمیان این منطقه را دربرمی­گرفته­است. دامداری، کشاورزی، ریسندگی و بافندگی از جمله اشتغال بانوان این منطقه به حساب می­آمد. این نوشته سعی دارد به تلاش و اشتغال زنان شمال خراسان(روستائیان و عشایر) بپردازد.

واژگان کلیدی: زنان، شمال خراسان، اشتغال، بافندگی

 

 

  

مقدمه

تاریخ شفاهی با امکان رهایی از فضای ساختارگرای سخت مردانه، درباره­ی جنبه­های تاریخی زنان که قابلیت ثبت و ضبط کمتری داشته­است و گاهی به طور عمدی از دیده شدن در تاریخ دور نگهداشته شده، فضای مناسبی را برای مطرح کردن زنان در تاریخ معاصر فراهم نموده­است . تاریخ شفاهی علاوه بر شخصی­سازی روایت­های زنان می­تواند ابزار مناسبی برای سنجش جایگاه اجتماعی و حضور فعال زنان در جامعه فراهم نماید. در تاریخ شفاهی هدف از تاریخ­نگاری زنان، نشان دادن محرومیت­های آنان در طول تاریخ نیست، بلکه نشان دادن این واقعیت است که آنها در طول تاریخ با وجود شرایط نابرابر توانسته­اند به زندگی و جامعه خود شکل دهند و منابع لازم برای این نوع تاریخنگاری را فراهم کند.

فعالیت­هایی که تاکنون به تاریخ شفاهی زنان پرداخته، بیشتر به نقش زنان در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی پرداخته­است که از جمله می­توان به پروژه تاریخ شفاهی زنان در انقلاب اسلامی اشاره کرد که به همت مؤسسه­ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی به وسیله توکلی انجام شده­است. در صورتی که موضوعات بسیار زیادی هست که می­تواند در این زمینه مدنظر قرار بگیرد. نقش زنان در اشتغال از مواردی هست که می­تواند از طریق پروژه­های شفاهی و از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار گیرد. 

در دوره قاجاریه ساخت جامعه ایران، ساختی سنتی- مذهبی بود، یعنی افراد پای بند آداب و رسوم و سنن ملی و شعایر مذهبی بودند و این دنباله ساختی بود که در دوره صفویه به وجود آمده بود. از نظر اقتصاد، کشاورزی بر جامعه حکم فرما بود. هرچند موقعیت اقتصادی و اجتماعی زنان در سراسر ایران یکسان نبود و بر حسب وضع محل و عرف و عادت و سنن محلی متفاوت بود، به طور کلی می­توان گفت موقعیتی ناچیز بود و به فرزند آوردن و انجام کارهای خانگی و گاهی کشاورزی و نساجی محدود می­شد و زنان در خارج از خانه مسئولیتی نداشتند (بهنام، 1366: 13).

نقش زنان در توسعه اقتصادی

در همه جوامع نیروی کار از مهمترین عوامل تولید به شمار می رود و درآمد حاصل از آن همیشه بخش بزرگی از درآمد ملی هر کشور را تشکیل می دهد. نظر به اینکه جوامع مختلف در زمان رشد سریع اقتصادی به نیروی کار نیاز دارند و زنان نیز نیمی از جمعیت جهان را تشکیل می دهند؛ جمعیت زنان باید بخشی از نیروی کار مورد نیاز جامعه را تأمین کنند. بدون تردید نیروی کار زنان در توسعه اقتصادی کشورها نقش مهمی دارد و به همین دلیل کشورهای پیشرفته در روند صنعتی شدن به طور مداوم بر نرخ مشارکت زنان در تولید افزوده­اند (برقی، 1390: 168).

حضور زنان در بازار کار بر حسب اوضاع محیطی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر کشور متفاوت بوده و به عوامل گوناگونی از جمله سطح تحصیلات زنان ، سیاست های دولت در جهت تقویت سطح آموزش و اشتغال زنان، توزیع درآمد و هزینه خانوار، نرخ بیکاری ، نرخ باروری، شرایط محیطی خانواده و سایر عوامل فرهنگی و اجتماعی بستگی دارد. درحالی که در کشورهای پیشرفته سهم زنان در اشتغال و حرفه پیشرفته افزایش چشمگیری یافته است؛ در کشورهای در حال توسعه نقش زنان در بخش کشاورزی، کارهای بی مزد خانه و فعالیت های غیررسمی بیشتر مشاهده می­شود (موقلاری، 1392: 54).

اقتصاددانان استدلال می­کنند که در مراحل اولیه توسعه اقتصادی در یک کشور مردان نسبت به زنان دسترسی آسان تری به امکانات آموزشی و تکنولوژی های جدید دارند. از این رو در مراحل ابتدایی توسعه اقتصادی، نرخ مشارکت زنان در نیروی کار بسیار پایین می باشد ولی با گذشت زمان و بالا رفتن سطح توسعه اقتصادی، میزان مشارکت زنان به دلیل در دسترس شدن امکانات آموزشی و تکنولوژی های جدید افزایش می­یابد. برخی از اقتصاددانان نیز استدلال می­کنند که در کشورهای کم درآمد زنان بیشتر در کارهای کشاورزی و تولیدات خانگی فعالیت دارند(پرادهان و همکاران، 2015: 41).

از زمان پیدایش انسان بر روی زمین، زن و مرد هر دو کار می­کردند. تقسیم کار بر حسب سن و جنس از طرف فرهنگ شناسان در میان اقوام مختلف مورد توجه قرار گرفته است. چنین به نظر می­رسد که نظم و قاعده ای برای ارجاع کار به افراد وجود داشته است. گروهی از مورخان این پدیده را چنین تحلیل می­کنند: «در پایان دوران کهن سنگی دیرین است که تقسیم کار میان زن و مرد به وجود می­آید. مردان به شکار مشغول می­شوند و زنان و کودکان به جمع آوری میوه­ها و گیاهان می­پردازند. قطعات ابزارهای نوک تیز، چاقوی مردان بود و زنان وسایل خراش و تراش به کار می­بردند» (رضا زاده، 1369: 23).

کار کردن زن در مزرعه موجب شد تا او در کشاورزی مهارت و تحصصی پیدا کند و به جای گرداوری حبوبات، خود به کاشتن دانه بپردازد. مردان هم کوشش کردند تا ابزارهای کشاورزی از قبیل داس سنگی و کج بیل بسازند. زنان به تدریج توانستند حیوانات را رام کنند و از آن ها علاوه بر استفاده های غذایی به عنوان نیروی کار نیز استفاده کنند.

زنان مناطق عشایري، منابع مهمی از زمین زراعی را در کنترل خود دارند. آن­ها می­توانند در چگونگی استفاده از زمین­ها تصمیم بگیرند و تقسیم و استفاده از محصول زمین در دست آنها متمرکز است. در این جوامع مفهوم مالکیت حقوقی به شکل مجرد آن هنوز شکل نگرفته و کنترل زمین بیشتر اشتراکی بوده تا فردي. تحت چنین شرایطی زنان بعنوان بخشی از قبیله، گروه و یا جماعت روستایی مفروض داراي حقوق مساوي و مهمی در رابطه با استفاده و کشت زمین بودند. حقوق زنان در مناسبات سنتی گروه اجتماعی خویش (مانند کشاورزي یا دامداری) داراي معنی و بار اجتماعی معین و تعریف شده­اي از طرف گروه بوده است (رهایی و طاهریان، 1392: 77).

زنان حدود 90 درصد نیازهاي روزمره مانند حبوبات، سبزیجات و غیره را فراهم می­کردند. زن و مرد  در چارچوب تقسیم کار موجود فعالیت خود را ادامه می­دادند. با وجود این فعالیت تولیدي زنان بخش مهمی از نیازهاي خانواده و روستا را دربر می­گرفت. به عنوان مثال در اکثریت قریب به اتفاق مناطق روستایی و عشایري فعالیت­هایی نظیر تولید صنایع دستی، تولید جهت مصرف خانواده، نگهداري از حیوانات، کارهاي فصلی مانند مبارزه با آفات و حشرات، تهیه آب و سوخت، پاك کردن و خشک کردن حبوبات و میوه­جات، دوشیدن شیر، نخریسی، بافندگی، قالیبافی، نان­پزي، آشپزي، بچه داري و سایر کارهاي مربوط به خانه بطور کامل در آمارگیري­ها به حساب نمی­آیند. زنان چیزي را از پدران خود به ارث نمی­بردند و به این ترتیب داراي موقعیت مستقلی از نظر اقتصادي نبودند (داگلاس، 2001: 466).

با افت دامداري و با کاهش تولیداتی مانند شیر، پشم و قالیبافی که از تولیدات مختص زنان عشایر بود نیز روبه نابودي رفت. وظایف و مسئولیت­هاي سنتی زنان عشایر نیز کم کم از بین رفتند و حتی گسترش تولید چغندر قند براي کارخانجات قندسازي نیز با وجود آنکه براي مدت کوتاهی زنان را در تولیدات کشاورزي درگیر ساختند، لیکن تولید چنین محصولاتی نتوانست منافع دهقانان را نیز برآورده سازد. به همین دلیل مردان به دنبال یافتن کارهاي فصلی بخصوص کارگري و ساختمان سازي از مناطق قبیله­اي و روستایی کوچ کردند و زنان عملاً از تمامی فعالیت­هاي سازنده خود و برآوردن نیازهاي اجتماعی منطقه خود محروم شدند و بصورت خانه­داران شهري درآمدند. نیازهایی مثل صابون و آرد و غیره دیگر در خانه تولید نمی­شد، بلکه از شرکت­هاي تعاونی روستایی و عشایري خریداري می­گردید. به این ترتیب زنان از هرگونه نقشی در چارچوب خانه و نیازهاي آن محروم شده و در کنار آن با نبود ظرفیت کافی صنایع جدید شهري و عدم توانایی آنها به جذب نیروي آزاد زنان آنها حتی براي کوچکترین نیازهاي خود به مردان وابسته شده و این زیربناي مادي توانست شرایط بهتري را براي تحکیم بیشتر مردسالاري درون جامعه بوجود آورد. بنابراین شرط لازم براي خلاصی زنان از این استثمار، دگرگونی ریشه­اي خانواده، یعنی نفی نقش آن بعنوان یک سلول پایه­اي اقتصادي در جامعه طبقاتی و از میان بردن مناسبات مرد سالارانه است (فراستخواه، 1382: 97-101).

در اوایل قرن گذشته که نیروی زمینی کشورها قدرت اصلی آنها به حساب می آمد، برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند، به قلب زمین مشهور بودند (عزتی، 1371: 10). ارتفاعات کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت های ترکمنستان و روسیه سابق، یکی از هارتلند های جهان محسوب می­شد. بعد از انعقاد قرارداد ننگین آخال و تعیین مرز بین المللی فعلی خراسان شمالی که عمدتاً منطبق بر خط الرأس کوه های کپه داغ بود، به واسطه قرارگیری برخی از روستاهای کرمانج نشین در خاک ترکمنستان و شکل گیری مرز تحمیلی در این بخش، توپوگرافی و عوارض ژئومورفولوژی موجود در این محدوده زمینه ای برای بکارگیری تاکتیک های جنگ چریکی و پارتیزانی برای مرزبانان و مدافعان از این آب و خاک بوجود آورد که از آن جمله می توان به عملیات صورت گرفته در این خطه توسط اسطوره مرزبانی خراسان شمالی یعنی «سردار عیوض خان » و گروه غیور او در منطقه گلیل و سرانی اشاره نمود(جعفری، 1393: 44). این مسأله از آن جهت حائز اهمیت است که از انجا که نیروی مردان برای دفاع از مرزها استفاده می­شد، نقش زن، اهمیّت بیشتری می­یافت و اقتصاد کشاورزی و شبانی در این منطقه در نبود مردها و اعزام آنها برای دفاع در برابر نیروی داخلی و خارجی مهاجم، به وسیله­ی زن مدیریت می­شد و چرخ زندگی مردم منطقه به وسیله­ی وی می­چرخید.

نقش زنان در تغییرات کشاورزی

ساختار سنتی قاجار با اقتصادی وابسته به زمین موجب ساختارهای مشخصی در جامعه شده بود. و خانواده به عنوان کانون زیربنایی جامعه از ارکانی بود که تحت تأثیر نظام اقتصادی قرار داشت. در این زمان وابستگی به کشاورزی خانواده­های گسترده را ایجاد کرده بود که با زندگی در کنار یکدیگر و با کار برروی اراضی وسیع تر اربابان خود معیشت خود را تأمین می­کردند. زنان در این میان به عنوان نیرویی فعال در جریان تولید کشاورزی نقش مهمی در تولید اقتصاد جامعه، ایفا می­کردند که با گسترش ارتباطات خارجی کشور و ورود سرمایه داران اروپایی و تجاری شدن بخش کشاورزی در یک فرایند گریز ناپذیر در این دوره، زن به عنوان عامل تولید سرمایه با تأمین نیروی کار خود بخشی از سرمایه بود. علاوه بر فعالیت زنان در بخش کشاورزی صدور کالاهای داخلی زمینه گسترش فعالیت این گروه اجتماعی را به عنوان نیروی مولد که تا پیش از این بیشتر تولیدات خود را صرف مصارف شخصی می­نمود فراهم کرد.

تغییرات در صنعت

نبود امکانات و صنایع تبدیلی برای استفاده از محصولات معدنی با سوق مردم خراسان به صنایع دستی همراه بود، بویژه آن که وجود محصولات کشاورزی و دامی در ایالت، همچون ابریشم و پشم، مواد اولیه لازم را برای فعالیت در این عرصه در دسترس قرار می­داد. در مناطق جنوبی ایالت که عدم رونق کشاورزی ناشی از شرایط اقلیمی بود، مردم را به روی آوردن به منابع درآمد دیگری مانند صنایع دستی ترغیب می­کرد (آرام جو: 17).

در جوامع روستایی خانواده­ها جهت حفظ سرمایه­های خود مبادرت به ازدواج های فامیلی می­نمودند. و در هرصورت درتلاش برای حفظ سرمایه­های خود بودند. در میان خانواده های روستایی که در روستاهای  اربابی و یا خرده مالک ساکن بودند در قباله نامه های ازدواج مشاهده می­شود که یک دانگ خانه، چند هکتار زمین، چند ساعت آب یا چند قطعه باغ دیده می­شود یا در صورتی که زندگی آن­ها مبتنی بر دامپروری می­باشد حتی چند رأس گاو و گوسفند هم به دختر داده می­شد و و بر حسب سنت خانواده­ها آنچه که در مهریه می­آوردند را حق دختر می­دانستند و در دریافت آن مشکلی نداشتند و به این ترتیب زنان مالک حقیقی آن چیزی بودند که به آن­ها داده می­شد (راوندی، 1378: 696).

اقداماتی که در پی تجدد آمرانه رضاشاه انجام شد، باعث شد جایگاه اقتصادی زنان در جامعه تغییر کند. منطقه خراسان و شمال خراسان نیز از این قاعده مستثنی نبود. اقدامات پهلوی اول در شهرهای شمال خراسان باعث شد تا جلوه های نوینی از اشتغال زنان در این منطقه متجلی شود. به دنبال تأسیس دانشسراها و مدارس در خراسان، اشتغال زنان به معلمی در شهرهای شمال خراسان افزایش یافت. همچنین تأسیس بیمارستان ارتش در بجنورد، راه را برای ورود زنان به عرصه بهداشت نیز هموار کرد و تعداد زیادی از زنان شمال خراسان به عنوان پرستار در این بیمارستان تازه تأسیس مشغول به کار شدند. در ادامه به دلیل این که در شمال خراسان، اکثریت جمعیت را روستاییان تشکیل می­داده اند، جایگاه اقتصادی زنان روستایی شمال خراسان مورد بررسی قرار می­گیرد.

فعالیت زنان شمال خراسان در چند زمینه صورت می­گرفت: ریسندگی، بافندگی، دامداری، کشاورزی

ریسندگی: 

زنان در عرصه­ی ریسندگی و تهیه­ی لباس، با استفاده از تجربیاتی که برای قرن­ها به میراث مانده بود، سعی می­کردند با استفاده از مواد اولیه­ی که خود تولید می­کردند تمام مایحتاج خانواده را برطرف کنند و اگر تولید زیاد می­شد در بازار به فروش می­رسید، بخشی از مصاحبه­ی هاجر شیخ­زاده متولد 1321، در مورد چگونگی مراحل ریسندگی و تبدیل آن به البسه مورد نیاز برای روشن شدن آورده می­شود:

 «زن ها پنبه ها را چوب می­کردند نخ پنبه می­انداختم بیرون پنبه ها را به نداف می­دادند تا حلاجی کند. ما به پلته می­کردیم می­شستیم در زمستان شب ها تا ساعت ۸ تا ۹ شب می­نشستیم اینها را تبدیل به نخ می­کردیم این نخ ها را جمع می­کردیم ریسندگی می­کردیم می‌نشستیم و بعداً می­نشستیم بعداً پیچ می­دادیم که خوب درست بشه . تنه(؟) می‌کردیم می­بافتیم  در پیکار می­رفتیم ولی روزهای دیگر می­نشستیم این نخ ها را به جاجرم تبدیل و به چیت می­کردیم . چیت ها را به لحاف می‌کردیم و به ۱۵ تا ۲۰ تومن می­فروختیم روسری می­بافتیم . شلوار ابریشمی درست می­کردیم هوای سرد آن را هم درست می­کردیم در دوره ما اینها را خودمان درست می­کردیم پارچه های پشمی  و نخی را از پنبه و پشم بز و گوسفند درست می­کردیم واسه چوپان شلوار درست می­کردیم.

بین آنها را پر از پشم می­کردیم چاروق چارقد درست می­کردیم .... و برای مردها چارق درست می­کردند شال کمر و مردها را با نخ پشمی می­بافتیم. شال کمر تارش از بامبو پودش از پشم بود کارهایی که با پنبه حوله‌ها چادر شب درست می­کردیم ولی آدم­های پولدار با ابریشم درست می­کردیم روسری جوراب دستکش با پشم می­بافتیم تمام اینها مردها زن ها بچه­ها را خودمان می­بافتیم رختخواب جاجیمی می­بافیم و درست می­کردیم نمدمال پشم­ها را می­شستیم و رنگ می‌کردیم و نمدمال می‌آمد پشم ها را نمدی می­کرد هر که پولدارتر بود پشم بیشتری درست می­کرد قالیبافی نبود و کسی قالیبافی نمی­کرد در هیچ جای گرمه و جاجرم قالیبافی نبود.»(مصاحبه با هاجر شیخ­زاده،...)

دو بانوی دیگر از اقوام تات به نام­های پروانه و گل­بنفشه محمدی در مورد ریسندگی و چگونگی مراحل تولید وسایل موردنیاز از پشم گوسفند این گونه توضیح داده­اند:

«بعد از دوشیدن گوسفندان معمولاً مردها پشم گوسفندان را با قیچی  (هورینگ) می­چیدند. و ما هم در تاباندن پشم و جمع‌آوری آن به مرد ها کمک می­کردیم بعد از اینکه پشم ها را جمع­آوری می­کردیم و کار چیدن پشم ها تمام می‌شد آنها را قشنگ می­شستیم تا تمیز شود سپس آنها را با وسیله مخصوص که در زمان عامیانه با آن( تشی )می­گفتند می‌رسیدیم .

تا تبدیل به نخ  شود اول و با نخ بافته شده را قشنگ جمع می­کردیم تا به شکل کامل در آید و از آن پالاس همان فرش کردی بند پشت یا کمربند پشمی (ایلجک) یا دستکش (پیتاو) یا زانوبند و ساق بند بو جالی (جوراب نخی کلفت مخصوص زمستان) طناب برای بستن گاو گوسفند و بار می­ساختیم .

یا با آن لحاف و تشک مخصوص که بهش تشک جاجیم می­گفتند درست می کردیم گاهی هم پشم شسته شده را به عنوان محتوای تشک داخل یک پارچه مخصوص می‌گذاشتیم و دور تا دور آن را می­دوختیم و از طرفین به صورت ضربدری داخل تشک را نیز می­دوختیم که پشم ها جابجا نشود و به تشک گره نیفتد برای اینکه پشه ها دچار آفت خرابی و یا کرم افتادگی نشود آن را با نفتالین آغشته می­کردیم که باعث ماندگاری پشم داخل تشک می­شد.»

 «پشم ها را می‌بردیم سرچشمه رودخانه می­شستیم و خوب تمیز می­کردیم سپس آنها را خشک می­کردیم و بعد از اینکه کامل خشک شد آنها را می­ریسیدیم تا تبدیل به نخ شود نخ ها را بادی می­دادیم( یعنی دوتا نخ در کنار هم با ابزارهای قدیم ترکیب می­کردیم که از دوتا نخ یک نخ کلفت و محکم درست شود) سپس با نخهای تابیده شده با هر رنگ شده بود (بوجال) یا همان جوراب کلفت مردانه را یا سر کش و یا جوراب دورخانی درست می­کردیم جوراب دور خانی از ترکیب ۵ نخ رنگی درست می­شد ولی جوراب سر کشیده از دو رنگ مشکی و قرمز درست می­شد و روی جوراب سرکشیده با نخ ایپک صورتی( از شهر می‌خریدیم) گلدوزی می­کردیم یک جوراب خوب مجلسی مخصوص مردان و دامادها در مراسم های مهم بود و جوراب دورخانی هم از جوراب های محکم بود که معمولاً مردها و زنها برای انجام کارهای بیرون از خانه استفاده می­کردند..... از پشم های بافته شده و تبدیل به نخ شده معمولاً بافتنی­های زیادی وجود داشت که درست می­کردیم از جمله (پیتاو )که در اصلاح امروزی بیشتر کوهنوردان از آن استفاده می­کنند که به  آن در اصطلاح کوهنوردی (گت) گفته می­شود .

عرض آن به اندازه یک وجب و طول آن حدود یک و نیم متر بود که در انتهای آن یک نخ نیز وصل می­کردند و در حالی که برف و باران می­بارید برای انجام های کارهای کشاورزی و گله داری آن را بر روی شلوار می بستند تا لباس‌هایشان خیس نشود و سرما نخورند در ساخت همین پیتاو نیز مهارت زنان خیلی مهم بود اینکه آنها با چه ظرافتی ببافند معمولاً زن ها خیلی ماهر آن را با چنان ظرافتی می­بافتند که در اصطلاح عامیانه می­گفتند (ژناو کلی هنگلو سکه دژ دوو)یعنی از لای سوراخ انگشتر رد می­شود .

همچنین زمانی که یک بز را ذبح  می­کردند مردان آن را جوری پوست می­کردند که بشود از آن مشک درست کرد چون فقط از پوست بز می­شود مشک درست کرد و پوست کردن آن نیز تبحر خاصی می‌خواهد و بعد از پوست کردن بز پوست را می­آوردیم و تمام مو و کرک ان را جدا می­کردیم و از موی بز طناب  می­ریسیدیم که مردها از این طناب­ها برای بار زدن هیزم و بستن بار چهارپایان استفاده می‌کردند و از کرک آن که در اصطلاح عامیانه بهش تفتک می­گفتند کلاه، تفتک و دستکش ایلجک می­بافتن دستکش­هایی که با کرک بز بافته می­شود فوق العاده نرم و محکم بودند از نخ‌های ریسیده شده.»(مصاحبه با پروانه و گل­بنفشه محمدی،...)

بافندگی(انواع فرش: قالی، گلیم....):

قالی بافی مهمترین صنعت دستی خراسان به شمار می­رفت. این ایالت در ادوار گذشته نیز از مراکز تولید فرش بود. در گزارشی مربوط به دهه 1020 ق. خراسان به عنوان تولید کننده بهترین و بیشترین قالی­های منطقه معرفی شده است (آرام جو: 17). در دوره اول قاجاریه هرات، قاینات، مشهد و مناطق ترکمن­نشین شمال خراسان از مراکز بافت فرش در خراسان محسوب می­شدند. فرش­های مشهد و قاینات عمدتاً از پشم بودند(فریزر: 31). 

«از پشم گوسفندان چندین کلاف کاموا (گرف عامیانه )درست می­کردیم سپس برای اینکه آنها را به رنگ های متنوعی در بیاوریم با استفاده از پوست گردو زرک کوهی (قره میغ عامیانه) و  شستن نخ ها را رنگ می­کردیم و در کلاف های مختلف به رنگ مشکی و قرمز و آبی نارنجی درست می­کردیم و برای بافتن قالی از آن استفاده می­کردیم برای راه اندازی قالی مردان معمولا با استفاده از چوب درخت کرکاو که چوب بسیار محکمی است دو تا ستون درست می­کردند و این ستون ها را با یک وسیله مخصوص در زمین می­کوبیدند و سپس دار قالی را برپا می­کردند که زنها با استفاده از نخ های رسیده شده قالی می­بافتند دوتا دار قالی را برپا و دو تا هم در پشت دار ها به نام دارپشت جهت استحکام آن می­گذاشتند بعد از اینکه یک روز در این وضعیت ماندند( جهت استحکام و ثبات نخ ها) خامه قالی را بر روی این دارها مستقر می­کردند( اصطلاح کردی آن چاندن) و بعد از استقرار یک روز دیگر باز می رفتند دوباره نخ ها را می­کشیدند اگر در فاصله یک روزه شل شده باشند و وا رفته باشند دوباره محکم شوند سپس با دو تا چوب دیگر از دو طرف هر دو را از یک طرف این نخ ها را به صورت مورب و برعکس یکدیگر جهت بافتن آماده می­کردند و سپس نخ مخصوص قالی بافی که در کردی با آن هوی می­گویند . با یک چوب دیگر به نام سوره که گرد بود شبیه چوبی که خمیر فطیرپزی را آماده می­کنند از طرف نخ و خامه ها می­گذراند و با یک وسیله و ابزار دیگر که شبیه شانه  و از جنس آهن بود نخ را می­کوبیدند تا تار و پود قالی متراکم می­شود و این کار را به نوبت از طرفین انجام می­دهند برای بافتن جاجیم هم باید پشم گوسفند را بسیار ریز و نازک و با ظرافت خاصی آن را می­ریسیدیم و دقیقا مثل پارچه می­شد و بعد با آن جاجیم درست می­کردیم قطر نخ جاجیم بسیار ظریف تر از نقشه قالی بود و نخ قالی همراه کرک هم داشته و معمولا در سال چندین نوبت این کار را می­کردیم بعد از اینکه گوسفند ها را نزدیک فصل پاییز از بیابان می­آوردن ماه یکبار قالی را درست می­کردیم و نزدیک عید نوروز هم یک بار دیگر که هربار بافتن قالی حدود ۲۵ روز طول می­کشید و این قالی ها را برای نوروز تو خانه فرش می­کردیم و گاهی اوقات که نیاز به فرش کردن نبود قالی ها را به شوهران خودمان می­دادیم و سوار اسب شدن و می­رفتند روستاهای دیگر می­فروختند .

و با آن مایحتاج زندگی می­گرفتند. قالی­ها معمولاً دو در سه بودند و علاوه بر آن پشتی کردی برای تکیه کردن نیز می­بافتیم در آن زمان معیار یک کدبانو و زن خوب دست به کار بودن و مهارت­های در خانه داری و و بافتن فرش­های دستباف و دیگر محصولات با زیبایی و ظرافت خاص بود و هر چه زیباتر و سریعتر نشانگر زن با مهارت و خوب بود .»(مصاحبه با پروانه.....)

« ضمناً ما محصولاتی که تولید می­کردیم مثل قالی و جاجیم و غیره را اگر از ما اضافه می­آوردن آنها را می‌فروختند. و معمولاً مرد آن را می­برد و در روستاهای دیگر می‌فروختند مثلاً یادم هست که ما همه گوسفندان را فروختیم و یک تراکتور خریدیم و چون تمام پول آنها را نداشتیم برای مابقی اقساط قالی را که بافته بودیم را فروختیم قسط تراکتور را دادیم..... معمولاً همزمان با شروع فصل پاییز باز هم بیکار نبودیم بلکه از پوست گوسفندان بعد از کندن پشم موی آن با آب گرم پوست را نرم کرده و سپس با آن شکل می­دادیم و با یک پارچه دور آن می­دوختیم و به آن هوان  بقچه می­دوختیم و دور آن را با یک نخ می‌بستیم کنار و داخل آن می گذاشتیم و به بیابان می­بردیم که نان را نرم نگه دارند و بعضی از آنها توبره را برای جمع کردن قاشق ها و ظروف درست می­کردیم و علاوه بر آن کوله پشتی درست می­کردیم برای حمل وسایل خورجین می­گفتیم که سمت پایین یا پشت خروجی را با پارچه شبیه پلاس بود و در قسمت بالایی آن را بافتنی­های شبیه قالی می­بافتیم و برای اینکه خورجین از بالای اسب و الاغ نیفتد نوع  طناب مخصوص می­بافیم که در اصلاح کردی با آن قان جقه باغی می­گفتند که با آن دور تا دور خورجین روی ترک اسب یا الاغ می­بستیم و محکم می­کردند و با مو پشم گوسفندان افسار برای اسب و الاغ می­بافتیم».(مصاحبه با گل­بنفشه،...).

کشاورزی:

در کشت گندم و جو برداشت آن، زنان همپای مردان بودند، کشت تریاک و خشخاش با وجود ممنوعیت در دوره­ی پهلوی، همجنان ادامه داشت و معمولاً شبانه برداشت می­کردند که مأموران حکومتی مانع نشوند. به قول هاجر شیخ­زاده از زنان معمّر این منطقه: «بیشتر گندم و جو و پنبه و خشخاش می‌کاشتند. کشت و کار محصولات با مردان بود و جمع کردن گندم و جو هم با مردها بود اما جمع کردن پنبه با زن ها بود که در اواسط پاییز زنها با وجود هوای سرد و برفی با پوشیدن لباس مناسب غوزه پنبه را جمع می‌کردند مهمتر از همه کاشت خشخاش بوته خشخاش را می‌کشتند وقتی گیاه از خاک بیرون می­آمد فوق العاده قشنگ و زیبا بود گل های بسیار قشنگی بود بعد از اینکه گیاهش بلند می­شد، تبدیل به قبه­های قشنگ می­شدن و مردها و زنها به کمک هم می­رفتن با یک تیغ قبه­ها را نیش می­زدند تا از قبه‌ها یک شیره لزج بیرون می‌آمد که بهش تریاک می­گفتند بعد از چند روز از نیش زدن با یک کاردک تریاک­های بیرون آمده را جمع و در یک ظرف می­ریختند و به عنوان تریاک محصولش را می‌فروختند با این که مردم همه تریاک مصرف می­کردند و محصولش بی غل و غش بود و تا بود هیچ وقت معتاد نمی­شدند و تحت تاثیر تریاک قرار نمی‌گرفتند کشت تریاک تا اواخر زمان شاه و سال‌های اول انقلاب مرسوم بود اما بعد از ثبات انقلاب کشت خشخاش برای همیشه ممنوع شد.»(مصاحبه با هاجر شیخ­زاده،....).

زنان ترک بجنورد و برخی روستاهای اطراف آن، مانند دیگر اقوام در فعالیت اقتصادی مشارکت فعال داشتند. در مصاحبه با یکی از این زنان مسن ترک که در قید حیات می‌باشد، او اذعان کرد که مادربزرگش با کشت تریاک و فروش آن، توانست چهار فرزند یتیم‌اش را بزرگ کند و آن‌ها را به ثمر برساند(محمدی، 1398: 70). در دورۀ پهلوی اول، تریاک را دولت خریداری می‌کرد و در اختیار داروخانه‌ها قرار می‌داد و میزان قابل توجهی نیز به خارج از ایران صادر می‌شد. یکی از فعالیت‌های دیگری که زنان ترک انجام می‌دادند کار در مزارع پنبه بود. در جمع‌آوری پنبه‌ها در مزارع، زنان مشارکت فعالی داشتند و پنبه به عنوان یک محصول مهم، به شوروی صادر می‌شد و آن مقداری که در داخل مورد استفاده قرار می‌گرفت، باز هم توسط زنان به نخ تبدیل می‌شد و در این نوع فعالیت‌ها، مردان هیچ مشارکتی نداشتند. به تدریج که در شهرها برخی مغازه های رنگرزی به عنوان یک شغل تخصصی به وجود آمد، رنگرزی نخ‌ها به رنگرزی سپرده شد، در حالی که این کار هم توسط زنان انجام می‌شد و آن ها برای انجام این کار، از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کردند. از این نخ‌های خوشرنگ، پارچه‌های زیبا بافته می‌شد که برای چادرشب و تهیّۀ بقچه از آن‌ها بهره می‌بردند.

غیر از گندم و جو و عدس، که از محصولات بومی بود، گوجه و بادمجان هم در زمان پهلوی به این منطقه آمد و برای مصرف روزانه کاشته شد. کاشت سیب­زمینی هنوز زیاد نبود، ولی جغندر و هویج کشت می­شد.(مصاحبه با هاجر شیخ­زاده،...).

 

 

نتیجه:

اقدامات رضاشاه باعث شد جایگاه اقتصادی زنان در جامعه تغییر کند. منطقه­ی خراسان و شمال خراسان نیز از این قاعده به دور نبود. البته این اقدامات بیشتر شامل شهرها بود که عرصه­های آموزشی و سپس فرهنگی برای ایشان فراهم می­شد. ولی شمال خراسان، اکثریت جامعه را روستاییان تشکیل می­دادند و اوضاع به گونه­ای دیگر بود.

زنان شمال خراسان، شاید به آن معنای حضور مدنی و امروزی در اجتماع حضور نداشتند، ولی در زیر این ذهنیت مدنی در مورد حضور زنان، بانوان روستایی و عشایر، در اقتصاد جامعه­ی خود حضور فعالی داشتند. حضور آنها نیازی به مراکز آموزشی نداشت و لزومی نداشت آمادگی فرهنگی جامعه آنها را بطلبد. از لا به­ لای سخنان بانوان مصاحبه­شونده در این پژوهش، می­توان فهمید چرخ زندگی روستا و عشایر بر حول محور زنان می­چرخید.

زن شمال خراسان برای حضور در اقتصاد، قرن­ها سینه به سینه آموخته بود و جامعه هم به آن خو گرفته بود. اقتصاد خانوار روستایی گر چه به عهده­ی مرد بود ولی حضور زنان با توجه به این که در همه عرصه­های فعالیت مانند کشاورزی، دامداری، ریسندگی و بافندگی بسیار پررنگ بود، گزافه نیست اگر بگوییم مردان به زنان یاری می­رساندند و چرخ اقتصاد شمال خراسان بر گرده­ی زنان این منطقه بود و البته شاید یک دلیل مهم حضور مردان در امور نظامی بود با توجه به موقعیت جغرافیایی که این منطقه داشت و تا همین چند دهه پیش مورد هجوم قرار می­گرفت.

 

 

منابع:

 برقی، حمید؛ قنبری، یوسف؛ حجاریان، احمد و محمدی، منیره، (1390)، بررسی توزیع فضایی فعالیت های پایه ای اشتغال زنان در بخش های اقتصادی کشور. فصلنامه مطالعات اجتماعی-روانشناختی زنان. سال نه، شماره3.

جعفری، تیمور، غلامرضا مقامی مقیم و منیر عظیمیان قهرمانلو، (1391)، «استان شناسی خراسان شمالی» (ضمیمه جغرافیای عمومی سال دوم آموزش متوسطه در استان خراسان شمالی)، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب­های درسی ایران.

رضازاده، علیرضا، (1369)، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران: قبل از اسلام، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر.

مصاحبه‌ها

سلطان خاور پریز، فعالیت اقتصادی زنان ترک بجنورد، ام‌البنین رحیمی، پاییز 1398، بجنورد.

هاجر شیخ‌زاده، فعالیت اقتصادی زنان تات، ام‌البنین رحیمی، پاییز 1398، روستای گرمه از توابع جاجرم.

پروانه و گل بنفشه محمدی، فعالیت اقتصادی زنان کرد در روستای داشلی قلعه، ام‌البنین رحیمی، پاییز 1398، بجنورد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---