بینش و روش حمدالله مستوفی قزوینی درتاریخ نگاری
محورهای موضوعی : باحث معرفتی و روش­ شناختی تاریخ پژوهی
1 - مدیر-آموزش وپرورش
کلید واژه: تاریخ نگاری, ایلخانان, واژه های کلیدی: حمدا...مستوفی, مشیت باوری,
چکیده مقاله :
چکیده حمد ا...مستوفی قزوینی از مورخان و رجال دیوانی عصر مغول بوده که با تاثیر پذیری از جامعه زمان خود و تاثیرپذیری از پیشینیان به نگارش آثاری در زمینه های تاریخ ,شعر وجغرافی روی آورد. نظام فکری این مورخ دیوانی ،مبتنی بر دو رویکرد روایی وانتقادی و نگاه مشیت باورانه بوده است وضمن دفاع از ایلخانان ایرانی اطلاعات فراوانی را درزمینه های سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی ،جغرافیاو فرهنگی در دوران مغولان ثبت کرده است. واژه های کلیدی: حمدا...مستوفی،ایلخانان،تاریخ نگاری،مشیت باوری چکیده حمد ا...مستوفی قزوینی از مورخان و رجال دیوانی عصر مغول بوده که با تاثیر پذیری از جامعه زمان خود و تاثیرپذیری از پیشینیان به نگارش آثاری در زمینه های تاریخ ,شعر وجغرافی روی آورد. نظام فکری این مورخ دیوانی ،مبتنی بر دو رویکرد روایی وانتقادی و نگاه مشیت باورانه بوده است وضمن دفاع از ایلخانان ایرانی اطلاعات فراوانی را درزمینه های سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی ،جغرافیاو فرهنگی در دوران مغولان ثبت کرده است. واژه های کلیدی: حمدا...مستوفی،ایلخانان،تاریخ نگاری،مشیت باوری
Hamd ... Mostofi Ghazvini was one of the historians and Mughal era reign of the cemetery, which influenced the society of his time and influenced his predecessors to write works in the fields of history, poetry and economics. The intellectual system of this archaic historian has been based on two approaches to narrative and critical thinking, and the persistence of religious beliefs. The defense of Iranian Ilkhans has provided a wealth of information in the political, social, economic, geographic and cultural areas of the Mongols. Key words: Hamda ... Mostofi, Ilkhanan, Historiography, Providence Hamd ... Mostofi Ghazvini was one of the historians and Mughal era reign of the cemetery, which influenced the society of his time and influenced his predecessors to write works in the fields of history, poetry and economics. The intellectual system of this archaic historian has been based on two approaches to narrative and critical thinking, and the persistence of religious beliefs. The defense of Iranian Ilkhans has provided a wealth of information in the political, social, economic, geographic and cultural areas of the Mongols. Key words: Hamda ... Mostofi, Ilkhanan, Historiography, Providence
_||_
بینش وروش حمدالله مستوفی قزوینی درتاریخ نگاری
پروین رنجبر
چکیده
حمد ا...مستوفی قزوینی از مورخان و رجال دیوانی عصر مغول بوده که با تاثیر پذیری از جامعه زمان خود و تاثیرپذیری از پیشینیان به نگارش آثاری در زمینه های تاریخ ,شعر وجغرافی روی آورد.
نظام فکری این مورخ دیوانی ،مبتنی بر دو رویکرد روایی وانتقادی و نگاه مشیت باورانه بوده است وضمن دفاع از ایلخانان ایرانی اطلاعات فراوانی را درزمینه های سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی ،جغرافیاو فرهنگی در دوران مغولان ثبت کرده است.
واژه های کلیدی: حمدا...مستوفی،ایلخانان،تاریخ نگاری،مشیت باوری
دانشجوی دکتری رشته تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد داراب
Ranjbarp.1358@gmail.com
مقدمه
بنا به شواهد تاریخی یکی از فاجعه بار ترین حوادث در تاریخ ایران ،تهاجم مغول در قرن ششم هجری بوده است.حادثه ای که در تمام عرصه های سیاسی،اجتماعی،اقتصادی وفرهنگی در منطقه وسیعی از جهان تاثیری ژرف به جای گذاشت.پیامداین واقعه تلخ در ایران نفوذ ومقاومت دیوان سالاران ایرانی در جایگاه سیاسی بود که به رغم از دم تیغ گذشتن بسیاری از ایشان به تدریج اقوام مهاجم را به اطاعت وتسلیم وا داشتند وبار دیگر توانایی خود را در پاسداری از فرهنگ وتمدن دیرینه ایرانی به منصه ظهور رساندند.
حمله مغول وحاکمیت تحت امرای نظامی مغول ،که تحت امر چنگیز در مغولستان بودند،وپس از آن ،تشکیل حکومت ایلخانی در ایران تبعاتی در زمینه های مختلف جامعه از جمله در صحنه فرهنگی جامعه ایران گذاشت که یکی از آثار آن رشد وتحول کمی وکیفی تاریخ نگاری در این عصر است.کتابهای تاریخی بسیاری در این دوره نوشته شد ومورخان به تالیفات بیشماری اقدام کردند.
بنا به همین امر،این عصر از دوره های دیگر تاریخی متمایز است1شاهد این مدعا گزارشهای مورخان معاصر مغولان مانند عطاملک جوینی ،خواجه رشیدالدین فضل ا...،وصاف الحضره ،ابن اثیروحمد الله مستوفی است که هر کدامشان گوشه ای از این ویرانگریها را بیان کرده اند .
یکی از میراثهای ماندگار عهد سلطه مغول بر کشورمان ،آثار مکتوب در حوزه های تاریخ وادبیات است.از طرف دیگر سنت تاریخ نگاری در ایران قدمتی دیرینه دارد وخود حکام مغول نیز علاقه وافر به ثبت وقایع نشان می دادند .روابط کشور ایران با دنیای شرق وغرب ،ایجاد تمرکز سیاسی ورقابت دیگر کشورها آنان را برای بازسازی مصر تر می کرد ودر نتیجه این عوامل ،حیات فکری تا حدودی احیا شد .فن تاریخ نگاری و فعالیت مورخان رونق گرفت وسپس مورخانی برجسته ظهور کردند که خاطره نا خوشاینده حمله مغول و تجدید حیات در عصر فرمانروایی ایلخانان را برای آیندگان به یادگار گذاشتند. از جمله این مورخان که آثاری در زمینه های سیاسی ،اجتماعی ، فرهنگی وجغرافیایی به رشته تالیف در آوردندا،حمدا... مستوفی می باشد .
هدف از مقاله پیش روی ،آن است که با استفاده از روش توصیفی وتحلیلی ،رابطه میان بینش مستوفی با سبک تاریخ نگاری و تاریخ نگری او روشن وبه این پرسش پاسخ داده شود که بینش تاریخی مستوفی بر تاریخ نگاری او چه تاثیری داشته است؟
زندگی وحیات علمی حمدا...مستوفی
حمدا...بن تاج الدین ابی بکربننصر مستوفی از مورخان مشهور،شاعران وجغرافی نویسان قرن هشتم می باشد.
آنچه از زندگی نامه وی مندرج در آثار خود مولف به دست می آید ،این است که وی در قزوین متولد شدو خاندان وی از قدیم ساکن قزوین بودند.دوران کودکی ونوجوانی حمدا...چندان مشخص نیست ولی ظاهرا وی در زادگاه خود به کسب علم ودانش پرداخته واز نوجوانی سرایش اشعار خود را آغاز کرده است .حمدا...در جوانی علی رغم علاقه فراوان به تاریخ وجغرافیا و شعر وادب همانند اسلاف خویش جذب مشاغل دیوانی گشت .
اجدادوی ،از زمان معتصم تا قادر (خلفای عباسی)،والیان قزوین بودند پس از آن به شغل استیفا ء منصوب شدند واز آن پس شهرت مستوفی گرفتند .جد او امین الدین نصر ،به حکم سلطان محمود به مستوفی گری عراق گمارده ش2
حمدا...با وساطت برادرش وبه حکم خواجه رشیدالدین ،وزیر غازان خان والجایتو به نیابت دیوان تعیین شد3.
حمدا...با وساطت در سال 711ه.ق به شغل اسلاف خود یعنی سمت استیفای قزوین ،ابهر،زنجان وطارمین گمارده شد4 . وپس از قتل خواجه رشیدالدین جزو ملازمان پسرش ،غیاث الدین محمد شد5.وی در دوره جوانی گذشته از شغل مستوفی گری در مجالس اهل علم ومباحث علمی مختلف خاصه تاریخ که به همت خواجه رشیدالدین تشکیل می شد ،شرکت می کردواز آن بهره می گرفت این امر عاملی برای توجه وترغیب حمدا...به مطالعه ورجوع به کتب تاریخی شد.گرچه به گفته خودش شغلش تحریر وسباقت بود6.
مستوفی صراحتا سال تولدش را ذکر نکرده است. ولی بر اساس زمان نگارش آثارش می توان تاریخ تولد وی را محاسبه کرد.این مورخ،نگارش ظفرنامه را به گفته خودش در سال 735ه.به پایان رسانده وتالیف این اثر پانزده سال به طول انجامید7.با این حساب می توان گفت حمدا...در سال 720ه نگارش این اثر را شروع کرده وبه گفته خودش در آن زمان چهل ساله بوده است .بدین ترتیب سال تولد او احتمالا 680ه.ق بوده است ودر زمان نگارش این اثر سنش به چهل رسیده است. زمان مرگ او نیز مشخص نیست وبعد از نگارش نزهت القلوب در سال 740 دیگر اسمی ازاو وجود ندارد.
حمدا...مستوفی صراحتا"مذهب خود را ذکر نکرده است. در نزهت القلوب اظها روشن وصریحی در این باره نمی توان یافت .برخی گرایش شیعی اورا تایید می کنند .از جمله در کتاب نزهت القلوب در بیان فواید آب دجله وفرات (شط العرب)در هنگام ذکر نام علی (ع)از لقب امیرالمومنین استفاده کرده 8باز هم در کتاب نزهت القلوب از امام علی تحت عنوان امیر المومنین (کرم الله وجهه )یاد کرده وکشتگان جنگ صفین ،سپاه امام علی ومعاویه هردو را شهید نامیده است9.
گرچه مستوفی صراحتا مذهب خود را ذکر نکرده است اما محتوای آثارش نشان می دهداهل تسنن وپیرو مذهب شافعی بوده است .اونسب خود را به حربن یزید ریاحی می رساند .وهنگام ذکر جغرافیای مذهبی ،تنها از شافعی به عنوان مذهب پاک نام برده است وگفته است:مردم ساوه ودر گزین ،سنی شافعی پال اعتقادند10 ..البته حمدا...هیچ مشکلی با شیعه نداشته وخلفای عباسی را نه خلیفه بلکه پادشاه می داند وبابیانی ملایم رویدادهای تاریخ اسلام را ثبت کرده است.
استفاده از عنوان پادشاه به این دلیل بوده است که معتقد بود آنان قدرت را غصب کر ده اند .نگاه حمدا...به غیر مسلمانان چندان خوش بینانه نبود چنانچه درمورد یهودیان می گوید :آنان در زمان غازان خان ،<<بتخانه کلیساها را خراب کردند وتمامت مغول به اسلام در آمدند وآفتاب دین محمدی تابان گشت وظلمت کفر وضلالت پنهان شد11.
حمدا...در بررسی جغرافیا ی فلات ایران،ابتدا از عراق عرب شروع کرده و گفته است ،مسالک وممالک آن را دل ایرانشهر و صور الاقالیم قبله ایران دانسته ولذا ابتدا به آن پرداخته اند ولی در حقیقت ،چون امیر المومنین علی مرتضی (ع)رادارالملک ودر آنجا آسوده وپانصد وچهل سال مقر خلافت عباسیان بوده ،آن را تقدیم ،واجب است12.این مساله به سبب احترام گزاردن به ایشان است .حمدا...ظفرنامه را نیز با شرح زندگی حضرت محمد آغاز کرده ودر جایی امام حسین را امام شهید نامیده است13 .
آثار ونووشته های حمدا...مستوفی
تاریخ گزیده
وقوع حوادث مهم وعلاقه حاکمان به ثبت این رویدادها تاریخ نگاری را در مسیر تعالی قرار داد وازاین رهگذر ،تواریخی پدید آمدند که در تاریخ عمومی ،واقع بودند14 مستوفی نیز از مورخان دیوانی بود که تاریخ گزیده را به این شیوه نگاشت .
تاریخ گزیده ،تاریخ عمومی است وبه تقلید از جلد دوم جامع التواریخ خواجه رشید الدین وبه نام غیاث الدین محمد ،فرزند خواجه رشیدالدین ،درسال 730،به تالیف در آمد15 . موضوع این کتاب ،آفرینش کائنات ،ذکر پیامبران ،تاریخ پیش از اسلام ،تاریخ اسلام وایران تازمان حیات مولف را در بر می گیرد.مولف از کتابهای تاریخی چون:سیدالنبی،قصص الانبیاء،رساله قشریه ،تذکره الاولیاء،التوین امام رافعی ،تجارب الامم،مشارب التجارب،ایران النسب،تواریخ محمدبن جریر طبری ،تاریخ حمزه اصفهانی ،تاریخ کامل ابن اثیر ،زبده التواریخ جمال الدین ابو القاسم کاشی و.........نام می برد که در نگارش تاریخ کهن از آنها بهره گرفته است ودر پایان متذکر می شود که این کتاب به دلیل گزینش مطالب از کتابهای فوق الذکر ،تاریخ گزیده نام گرفته است 16.سپس ،مولف ابواب وفصول کتاب را آورده است که شباهت بسیاری به فهرست مطالب جامع تواریخ دارد17 باب آخر کتاب به قزوین یا باب الجنه ،محل تولد مولف اختصاص داردوشامل اخبار ،آثار چگونگی نامکیفیت بناها ،فتح آن بعد از اسلام و....است این باب یکی از مهم ترین ابواب تاریخ گزیده محسوب می شودکه تلخیص کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تالیف امام الدین رافعی است که با اضافاتی از خود مولف این بخش راتشکیل می دهد .از بارزترین ویژگی های تاریخ گزیده ذکر حوادث دوران حیات مولف می باشد که خود شاهد وناظر آنها بود وبه تشریح آن پرداخته است .18
تاریخ نگاری شعر
یکی از شیوه های تاریخ نویسی در تجربه تاریخ نگاری ایرانی –اسلامی ،استفاده از زبان شعر برای بیان حوادث بوده ودر این راستا عده ای از مورخان،تفکر تاریخی خود را با استفاده از زبان شعر بیان کردند.علاوه بر شاعران ومورخان ،خد=ود حکام مغول نیز با استفاده از نماد های فرهنگی –سیاسی همچون شاهنامه می خواستند خود را به گذشته افسانه ای وتاریخی ایران ارتباط دهند19. بدین صورت ،ذکر تاریخ با استفاده از زبان شعر به عنوان روشی در تاریخ نویسی رونق یافت.
ظفرنامه ،آخرین اثر مستوفی است که تاریخ منظوم اسلام وایران از زمان پیامبر (ص)تا سال 735ه.را در بر داردومولف در تاریخ گزیده20 ونزهت القلوب: 21 از نگارش هم زمان این اثر خبر داده است.مستوفی خود گفته است که بعد از آشنایی با شاهنامه تصمیم گرفت ظفرنامه را بسراید22 البته ظفرنامه تقلید صرف از شاهنامه نیست ودر واقع مستوفی در سرایش آن ،از روش وقالب کار فردوسی الگو بر داری کرده است وتفاوتهایی نیز چه به لحاظ روشی وچه از نظر محتوایی ،میان دو اثر وجود دارد.حمدالله انگیزه خود را ازسرودن ظفر نامه زنده کردن تاریخ وجاودان کردن نام خود همچون فردوسی معرفی کرده است.23
ظفرنامه شامل 75هزار بیت می باشد ،این کتاب در سه قسمت با عناوین اسلامی،احکامی وسلطانی تنظیم شده و مطالب آن از حوادث حیات پیامبر شروع وبه زمان حیات مولف ختم می شود .از باب سوم تا باب پنجم اخبار ومطالب آن شبیه تاریخ گزیده است .لیکن ابواب پیامبران وافراد پیش از اسلام ،پادشاهان و تاریخ ایران قبل از اسلام ،ذکر ائمه ،سنت ،قراء،مشایخ معلمای دین رادر بردارد.در باب پنجم واحوال شهر قزوین ،انساب انبیاء که در تاریخ گزیده آمده است،در ظفر نامه موجود نیست.تفاوت دیگر این دو کتاب ذکر اخبار دوره مغول وتشریح وقایع سالهای 730ه. یعنی سال پایان تالیف تاریخ گزیده تا سال 734ه. زمان اتمام ظفرنامه است،که به طور اخص ،به تشریح صدرات خواجه غیاث الدین محمد در سال 728پرداخته است .همچنین این کتاب توصیف بسیار روشنی از واقعه قتل عام شهر قزوین در حمله مغول ارائه می دهد که این اطلاعات رابیشتر از پدر جد خود ،امین نصر مستوفی ،که ناظر این حادثه بود ،گرفته است24
ازامتیازات دیگر ظفر نامه دقت مولف در ضبط وقایع،تلفظ املاء ،نام اشخاص وبلاد است که اطلاعات آن را از بزرگان مغولی وایرانی کسب وضبط کرده است25
روش شناسی مستوفی در ثبت وقایع تاریخی نشانه آگاهی وی به مشکلات تاریخ نویسی وتاریخ نگاری است وبه ناچار از منابعی واحد ،دو کتاب شبیه هم را با دو سبک نظم و نثر ارائه داده است26
به طور کلی ظفرنامه مستوفی برعکس دیگر آثار ، روی هم رفته اثر وزینی است .از طرف دیگر مبنای بیشتر قسمتهای اولیه رشیدالدین وبلکه پس از آن قرار گرفت ،به ویژه درباره سلطنت ابوسعید یک منبع اصلی اطلاعات است که هرگز دیدگاه واقع بینانه خود را گم نکرد.
نزهت القلوب
اثر دیگر مستوفی نزهت القلوب است .که یکی از مهم ترین آثار جغرافیایی پدید آمده در قرن هشتم هجری به زبان فارسی می باشد ،کهدر سال 730ه.ق ده سال پس از نگارش تاریخ گزیده وپنج سال بعد از ظفر نامه نگاشته شده است27 .
کتاب شامل یک مقدمه ،سه مقاله ویک خاتمه است .مقاله سوم مهم ترین قسمت کتاب را تشکیل می دهد28 این مقاله شامل مطالب چون :حرمین شریفین ،بیت المقدس ،جغرافیای بلاد ایران ،عراق ،آسیای صغیر ونیز ضمیمه ای در جغرافیای طبیعی ایران اضافه شده است .مزیت این کتاب علاوه بر نثر روان،قابل فهم وساده ،اطلاعات ذی قیمتی است که از هرج ومرج وحوادث قرن هشتم ،خاصه پس از مرگ سلطان ابوسعید ارائه می دهد .ویزگی دیگر کتاب ،مقایسه وبیان صریح وتصویری روشن از اوضاع اقتصادی ،اجتماعی وفرهنگی شهرها وحتی روستاها ،قبل از هجوم مغول ،حوادث دوران تهاجم واوضاع نابسامان بعد از آن ،یعنی زمان حیات مستوفی است .آنچه این کتاب را به طور اخص از سایر کتابها ی این دوره متمایز می کند ،استفاده مولف از اسناد وجراید مالی و دیوانی است که در اختیار وی وخاندانش قرار داشت ودر توضیح دیوانی واوضاع مالی از آنها استفاده می کند29.
روش حمد ا...مستوفی در تاریخ نگاری
یکی از مهم ترین مسائل در حوزه تاریخ نگاری ،روش کار مورخ وابزارهای مورد استفاده او برای خوانش تاریخ است که وجود آن برای تنظیم شکل ظاهری وحتی محتوایی آ ثار ضرورت دارد .یکی از روشهای تاریخ نگاری که یکی از مختصات سنتی تاریخ نویسی در ایران –اسلامی به شمار می رود شکل روایی است .مورخ دیده ها وشنیده های خود را ثبت وظبط می کند .مهم ترین ویژگی تاریخ نگاری روایی ،عبارت است از توجه به تاریخ سیاسی ،نقل صرف رخدادها بدون تجزیه وتحلیل آنها ،آمیختگی افسانه وداستان بدون نقد آنها رویکرد مقابل این روش ،تاریخ نگاری انتقادی است که در آن مورخ همراه نقل روایت وثبت رویداد ،به علت وقوع حوادث نیز توجه دارد ودغدغه اصلی مورخ پاسخ دادن به چرایی هاست نه چگونگی هاست . در سنت تاریخ نگاری ایرانی –اسلامی بودند کسانی که به هر دو رویکرد توجهداشتند .از جمله این مورخان حمدا...مستوفی است که با بینش علمی ونگاه انتقادی به مسایل نگریسته ،در آثارش ضمن رویکرد روایی وتوصیفی با نگاه انتقادی وتحلیلی به حوادث پرداخته است .
بنابراین حمدا...مستوفی از جمله مورخانی است که با تاثیر پذیری از آموزه های دینی ،سیاسی و دیوانی روش ترکیبی که همان شیو ه ای از تاریخ نگاری روایی وانتقادی است را به کار برده است .
حمدا...مستوفی در متن آثارش از قوه عقل به عنوان ملاک سنجش نام برده است .به عنوان مثال در باب آخر نزهت القلوب در بحث عجایب گفته است : گرچه بعضی روایات را عقل به دشواری پذیرد اما به معنی قدر ه ا...تعالی ولا نها یه لها با اعتقاد مقبول باید داشت.30 یعنی صرفا چون نمی تواند در قدرت خدا شک کند ،باید آنها را پذیرفت وگرنه به خودی خود از نظر عقلی پذیرفتنی نیستند .در آخرین باب می گوید :العلم عند ا...تعالی31وچون خودش آن پدیده ها را ندیده به صورت قطعی وجودشان را قبول یا رد نکرده است .
در مورد تحولات دوره یزد گرد سوم آخرین ملوک عجم ،در باره حادثه قتل او جمله <<والله اعلم با الصواب والیه المرجع والمآب را آورده است که بر اساس آن ،تنها خداست که از کیفیت و چگونگی حوادث مطلع است32 .
حمد ا...مستوفی با استفاده از دورویکرد ،تاریخ را ثبت کرده اگرچه بیشتر ،مورخی مشیت گراست تا عقل گرا .اما به طور کلی در صدد تبیین وتحلیل نیز بوده ونگرش تاریخی او در تمایل به رویکرد خبری –روایی وانتقادی –تحلیلی در نوسان است.
مستوفی منابع مورد استفاده در آثارش را ذکر کرده واین یعنی رعایت امانت داری ،حمدا...به این مساله واقف بوده که تاریخ وبحث در باره گذشته زمانی سندیت دارد که متکی به منابع واستناد ها باشد .در این راستا وی در مقدمه تاریخ گزیده و33ظفرنامه. ونزهت القلوب34 فهرست تمام منابع را ذکر کرده است .
حمدا...ترتیب زمانی را رعایت کرده وحوادث گذشته ،تاریخ پیامبران ،شاهان وحکومتهای کوچک وبزرگ رابه ترتیب گزارش داده است .
در تاریخ نگاری اسلامی نویسندگان برای ابراز توان ادبی خود در حوزه غرایب لغت ،بیان وبدایع را یک هدف در نظر می گیرند ،اما ساده نویسی از مختصات مهم تاریخ نگاری مستوفی محسوب می شود ونثر او در تمام آثارش در مقایسه با نثر جوینی،وصاف و...سلیس تر وروان تر است.35
از دیگر ویژگی های سبک نگارش حمدا...استعمال آیات وروایات ،احادیث واشعار است .که در جای جای آثارش دیده می شود . ذکر سالها وبرخی اصطلاحات مغولی به زبان عربی وغلبه نثر عربی وترکی مغولی برزبان فارسی در آثار این تاریخ نگار دیده می شودمانند:قومکان:زنان خاندانهای پست 36 سیاست داشتن :اعدام کردن وتدابیر مهم پادشاه برای تثبیت قدرت37
همچنین حمدا...ترکیبات وصنایع ادبی رادر مواردی معدود به کار برده است مانند:در خراسان کوهی است که رفتن به آنجا از قوت باد ،به هیچ چیز محس نتوان شد وچون بر فرازش روند ،هیچ باد نبود38.
مستوفی گرچه بر پایه اسناد مکتوب وشفاهی تاریخ را باز خوانی کرده در مواردی سالها را اشتباه آورده از جمله :امام سجاد (ع)را هنگام شهادت پدرش چهارده ساله معرفی کرده است39در حالی که در منابع معتبر شیعه همچون کلینی ایشان را متولد سال 38ه.ق دانسته اند که در این صورت امام سجاد هنگام شهادت پدرش 23ساله بودند نه چهارده ساله .از جمله اشتباهات دیگر این تاریخ نگاراین است که در تاریخ گزیده به جای حسین بن حسین غوری ،حسن بن حسن غوری آورده ست.40.وهمچنین علت حمله مغول را قتل تجار چنگیز به دست حاکم اترار وبه دستور محمد خوارزمشاه دانسته است 41. در حالی که به دنبال اوضاع اقتصادی مغولستان در می باییم این موضوع تنها یک بهانه وعامل ظاهری برای ایلغار مغول بوده وعلت اصلی تلاش این قوم برای رهایی از تنگناهای اقتصادی بوده است.
بینش مستوفی در تاریخ نگاری
یکی از مولفه های اصلی برای تعیین نوع نگاه به تاریخ ،دیدگاه اعتقادی مورخ است که هم در تحلیل وقضاوتهای او وهم در ساختار اثر نقش مهمی دارد.مستوفی تاریخ را خدا محور محسوب کرده است که بر اساس آن همه جهان به سوی آخرت در حال حرکتند.
حمدا...مستوفی وحدانیت خدارا پذیرفته ودر ابتدای آثارش حمد وسپاس را مخصوص خدادانسته است<<سپاس وستایش پادشاهی که ملک او بی زوال ومملکتش بی انتقال است...علیمی که بر او هیچ چیز پوشیده است وخلاقی که از امتزاج طبایع وافلاک در عالم خاک فنبات وحیوان را آفرید ...)همچنین در نزهت القلوب که اثری جغرافیایی است اما با ذکر حرمین شریفین آغاز می شود .حرمین شرفین از نگاه او :افضل بقاع جهان وقبله اهل ایمان است،تیمن وتبرک را ابتدا کردن به آن ،اولاست42.ودر باب آخر نزهت القلوب عجائب را غیر عقلی می داند اما چون نشان قدرت آفریدگارند آنها را پذیرفته است 43.
این مورخ در دربار مغولان مشغول به کار بوده است که هیچ گونه ثبات دینی نداشتند ابتدا شمنی مذهب بودند وبعد به مذهب تسنن روی آوردند واین مساله حاکی از این است که مغولان ضمن داشتن روحیه تسامح ،عرصه رابرای فعالیت غیر سنیان فراهم نمودند.
براساس مندرجات نزهه القلوب بیشتر مردم شافعی مذهب بودند ،درباره مذهب ،فرقه واختلافات مذهبی هر دیار سخن گفته است مثلا در نزهه القلوب آمده است :اکثر مردم اصفهان ،سنی شافعی اند وبیشتر اوقات در نزاعند.44
مهمترین مولفه های سنت تاریخ نگاری ایرانی-اسلامی غلبه فکر مشیت گرایی وجبر در تاریخ بود .مشیت گرایی به عنوان سنتی در تفکر تاریخی مورخان مسلمان ،همچون الگویی برای نگارش وگزینش تاریخ از جانب آنان استفاده شده است .
به زعم آنان تاریخ آغازی به نام خلقت وپایانی به نام آخرالزمان دارد.که قطعیت آن انکار ناپذیر است45
.مستوفی نیز علت بسیاری از حوادث را به تقدیر وسرنوشت نسبت داده واز این روی اختیار واراده انسان را بی اثر دانسته است.علاوه بر اندیشه مشیت باوری که بر اساس آن هر چیزی خواست خداست از امور زمینی هم سخن گفته ودر پایان کار هر سلسله به نوعی ضعف وبی عدالتی شاهان اوضاع نا آرام وقدرت فرد جدید را ذکر کرده است .وی درباره ساسانیان ضمن سخن گفتن از جنگ وشکست آنها از ایلک خانیان ،غز نویان را خاندانی توانا ولایق دانسته است.که به سامانیان خدمت کردند:اسماعیل منتصر ،محمود را از حال خود واقف کرد ...سیف الدین محمود را بر او رفت آمد وبه مدد او شد وایلک از او منهزم گشت46.
مستوفی علت سقوط غزنویان و سلطه سلجوقیان بر آنان رانیز نارضایتی از غزنویان دانسته وگفته:اهل خراسان دل بر کار ایشان نهادند وداوری بدانها می بردند .ونیز اینکه مسعود خود به جنگ نرفت47.او به نوعی سلسله ای را که از بین می رفته ،محکوم می شمرده واز سلسله بعدی تعریف وقدرت یافتن آنها را توجیح کرده است.
در این راستا وی با ذکر نا آرامی های اواخر دوران خوارزمشاهیان وبدون کمترین تعریف وتمجید از رشادتهای جال الدین ،درباره شراب خواری ،مستی وفرار او سخن گفته است48 تا بدین صورت چنگیزیان را گروهی توانا نشان دهد.در جنگ با بایدو وگیخاتو به علت فساد واخلاق نادرست گیخاتو ،ارکان دولت از بایدو حمایت کردند.49 بنابراین ذکر این داستان در دوره متاخر ایلخانی در حکم درس عبرتی برای حکام بوده است.
نتیجه
تاریخ نگار ی ،درک ودریافت مورخ از گذشته وبیان نوشتاری آن است .مورخ بینش ونگرش خود را از جامعه ای که در آن زندگیی می کنند بدست می آورند وواقعیتهایی را که پیرامون جوانب مختلف زندگی آنها رخ داده است با همین بینش ونگرش انعکاس می دهند .بنابراین بینش مورخ با دانش او تناسب دارد وبسته به اینکه چه رهیافتی نسبت به جامعهوتاریخ داشته باشد،به همان صورت تاریخ را می نویسد.
بنابراین بینش وروش حمدا..مستوفی را باید از درون آثارش یافت ،در بررسی آثاراین مورخ باید به دو نکته توجه داشت :یکی منابع وسرچشمه های فکری و دیگری پایگاه و موقعیت اجتماعی مورخ .
مستوفی به عنوان یکی از دیوان سالاران سنی مذهب در قرن هشتم با دسترسی به اسناد دیوانی ومشاهده بسیاری از رویدادها وهمچنین مطالعه آثار پیشینیان با تعمق در علل وقوع حوادث وبا رویکردی دوگانه به تبیین عقلی رویدادها و مداخله بینش انتقادی در تحلیل حوادث در عین پیروی از رویه سنتی تاریخ نگاری روایی آثار خود را تالیف کرده است .آثار وی هم در بردارنده خرد گرایی وهم شامل نگاه جبرگرایانه می باشد.
بنابراین ،نظام فکری حاکم بر آثار مستوفی ،ترکیبی از عقل باوری و مشیت گرایی سنتی بوده واو به تاثیر از این روکرد ،تاریخ سیاسی ،اقتصادی ،اجتماعی ،جغرافیایی و مذهبی ایران از گذشته تا عصر خود را تحلیل کرده است.
کتابنامه
- حسین ، مفتخری.(1378).پارادایم روش شناختی موثر بر پژوهش های تاریخی ، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، س 12 ، ش 122 ، صص 4-13
- ابولفضل، شکوری .(1380).درآمدی بر تاریخ نگاری و تاریخ نگاران مسلمان ، قم : دفتر تبلیغات اسلامی
- ادوارد، براون.( 1339 ).از سعدی تا جامی ، ترجمه علی اصغر حکمت،تهران : امیرکبیر
- برتولد ،اشپولر.(1388).تاریخ نگاری در ایران،ترجمه یعقوب آ ژند ، تهران : گستره
- جولی اسکات ،میثمی.(1391).تاریخ نگاری فارسی ، ترجمه محمد دهقانی ، تهران : ماهی
- حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1362).تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، تهران : امیرکبیر
- عباس ،ا قبال.(1384).تاریخ مغول از چنگیز تا تیموری ، تهران : امیرکبیر
-........ حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1380)نزهه القلوب ،به کوشش محمد دبیر سیاقی ، قزوین :حدیث امروز
-........(1380).ظفرنامه ،ج2،با مقدمه وتوضیح پروین باقری اهر جانی ،تهران:پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی
-........(1388)ظفرنامه ،ج10،با مقدمه وتصحیح منصوره شریف زاده ،تهران:پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی
-_________ .(1380).ظفرنامه ، ج 1 ، با مقدمه و تصحیح مهدی مداینی ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
-____________. (1362).نزهه القلوب . به تصحیح گای لسترنج، تهران : دنیای کتاب
-ذبیح الله ،صفا.(1355).تاریخ ادبیات در ایران ،چاپ دوم،جلد سوم،دانشگاه تهران
-عباس،اقبال.(1384).تاریخ مغول از چنگیز تا تیموری،تهران:امیر کبیر
-عبدالحسین ،زرین کوب .(1362).تاریخ ایران بعد از اسلام ،چاپ سوم ،تهران :امیر کبیر
-Wing,Patrick.(2008).The Jalayierids and Dynastic Formation in tke Mongol Ilkhanate. Vol1.PH.D. Desertment on Near-Eastern Languages and Civilization. The University of Chicago:Illiois
[1] اقبال،صص512-480
[2] حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1362).تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، تهران : امیرکبیر،ص،5
[3] - ذبیح الله ،صفا.(1355).تاریخ ادبیات در ایران ،چاپ دوم،جلد سوم،دانشگاه تهران،ص،5
[4] -حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1362).تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، تهران : امیرکبیر،812-811
[5] -اقبال،همان،صص523-524
[6] - مستوفی،همان ،صص3-2
[7] -مستوفی ،همان،همان،ص2
[8] - مستوفی،همان،ص21
[9] -مستوفی ،همان ،ص104
[10] -همان،صص72-62
[11] -مستوفي،همان،صص603-602
[12] - همان، ص 28
[13] - همان ،صص 202-201
[14] - برتولد ،اشپولر.(1388).تاریخ نگاری در ایران،ترجمه یعقوب آ ژند ، تهران : گسترده ص 96
[15] - حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1380)نزهه القلوب ،به کوشش محمد دبیر سیاقی ، قزوین :حدیث امروز ص10
[16] -همان ،ص6-7
[17] -همان ،ص9-13
[18] - عبدالحسین ،زرین کوب .(1362).تاریخ ایران بعد از اسلام ،چاپ سوم ،تهران :امیر کبیر،ص36
[19] Wing,Patrick.(2008).The Jalayierids and Dynastic Formation in tke Mongol IlkhanatePP1-32
[20] - مستوفی همان ص4
[21] -حمدالله،مستوفی(1388).نزهه القلوب . به تصحیح گای لسترنج، تهران : دنیای کتاب ب،ص26
[22] - حمدالله ، مستوفی قزوینی .(1380)نزهه القلوب ،به کوشش محمد دبیر سیاقی ، قزوین :حدیث امروز،صص 16-15
[23] همان،ص20
[24] - ادوارد، براون.( 1339 ).از سعدی تا جامی ، ترجمه علی اصغر حکمت،تهران : امیرکبیر،صص139-138
[25] - اقبال،همان، صص 524-525
[26] -ظفرنامه ،پیشگفتار ،ص9
[27] - مستوفی،تاریخ گزیده ،ص26
[28] - همان،صص28-32
[29] -حسین ، مفتخری.(1378).پارادایم روش شناختی موثر بر پژوهش های تاریخی ، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، س 12 ، ش 122 ، صص 4-13
[30] - همان،ص 277
[31] -همان،ص297
[32] -همان،ص127
[33] - ظفرنامه ،ج2،با مقدمه وتوضیح پروین باقری اهر جانی ،تهران:پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی پیشگفتار1 ،صص7-6
[34] - همان ،صص24-23
[35] ابولفضل، شکوری .(1380).درآمدی بر تاریخ نگاری و تاریخ نگاران مسلمان ، قم : دفتر تبلیغات اسلامی ص79
[36] - مستوفی همان ،ص587
[37] -همان ص344
[38] - همان،ص197
[39] -همان،ص201
[40] -همان،ص401
[41] - همان صص267-262
[42] -همان،ص1
[43] - همان،صص97-277.
[44] -همان، ص149
[45] -جولی اسکات ،میثمی.(1391).تاریخ نگاری فارسی ، ترجمه محمد دهقانی ، تهران : ماهی ص24
[46] -همان ،صص 396-388
[47] همان:428-427
[48] -همان ،صص500-496
[49] -همان،ص601