نقش سرمایه فرهنگی و نمادین روحانیون در بسیج سیاسی انقلاب مشروطه بر اساس نظریه بوردیو
محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی
سید حسین ناصری شکیب
1
*
,
علی سلیمانپور
2
,
علی اصغر داوودی
3
1 - دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - هیات علمی
3 - استادیار گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
کلید واژه: انقلاب مشروطه, روحانیت, سرمایه فرهنگی, سرمایه نمادین, پیربوردیو,
چکیده مقاله :
چکیده:
یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت نسبی انقلاب مشروطه در ایران، مشارکت فعالانه روحانیت و بهره‌گیری آنان از ظرفیت‌های معنوی، گفتمانی و اجتماعی خود در بسیج سیاسی بود. پژوهش حاضر با تکیه بر نظریه پیر بوردیو، تلاش می‌کند نقش سرمایه فرهنگی و نمادین روحانیون را در فرایند بسیج توده‌ها برای حمایت از انقلاب مشروطه تحلیل کند. مسأله اصلی پژوهش این است که چگونه روحانیون با بهره‌گیری از موقعیت تاریخی و جایگاه اجتماعی خود در جامعه عصر قاجار، توانستند مفاهیم مدرنی چون عدالت، قانون و ملت را در قالب‌های شرعی بازتولید کرده و از این طریق، مشروعیت سیاسی جنبش مشروطه را نزد مردم تحکیم کنند. اهمیت این پژوهش در آن است که با رویکردی جامعه‌شناختی و نظری، به بازخوانی نقش روحانیت می‌پردازد و از تکرار الگوهای توصیفی و فاقد چارچوب نظری که در بسیاری از آثار پیشین رایج بوده، فاصله می‌گیرد. سؤال محوری پژوهش حاضر عبارت است از: روحانیون مشروطه‌خواه با استفاده از چه سازوکارهایی در میدان قدرت، سرمایه‌های فرهنگی و نمادین خود را به ابزار بسیج سیاسی توده‌ها تبدیل کردند؟ فرضیه پژوهش آن است که روحانیون، از طریق بهره‌گیری از تریبون‌های مذهبی (منبر، مسجد، حوزه)، شبکه‌های اجتماعی مذهبی (طلاب، مقلدین) و معنابخشی دینی به مفاهیم مدرن، توانستند سرمایه‌های خود را در میدان سیاسی فعال کرده و مشروعیتی دینی برای مشارکت سیاسی خلق نمایند. این مقاله با روش کیفی، از نوع تحلیل گفتمان انتقادی و با بهره‌گیری از منابع تاریخی و فقهی، نشان می‌دهد که سرمایه نمادین و فرهنگی روحانیت نه‌تنها ابزاری برای حفظ سلطه سنتی نبود، بلکه به عاملی برای بازتعریف رابطه دین و سیاست در بستر مدرن بدل شد.
The relative success of Iran’s Constitutional Revolution (1905-1911) was significantly influenced by the active participation of the clergy, who leveraged their spiritual, discursive, and social capacities for political mobilization. Drawing on Pierre Bourdieu’s theory, this research analyzes the role of the clerics’ cultural and symbolic capital in mobilizing the masses.
The study explores how clerics, utilizing their historical and social standing in Qajar-era society, re-contextualized modern concepts like justice, law, and nation within religious frameworks. This solidified the Constitutional Movement’s legitimacy among the populace. The research’s significance lies in its sociological and theoretical approach, re-examining the clergy’s role beyond purely descriptive narratives.
The central question is: How did Constitutionalist clerics transform their cultural and symbolic capital into a tool for political mobilization? The hypothesis suggests they did this by using religious platforms (pulpits, mosques), social networks (students, followers), and religiously imbuing modern concepts with meaning. This activated their capital in the political field, creating religious legitimacy for political participation. This qualitative, critical discourse analysis, using historical and jurisprudential sources, demonstrates that the clergy’s symbolic and cultural capital became a catalyst for redefining the religion-politics relationship in a modern context, rather than just maintaining traditional dominance.
منابع الف) فارسی آبراهامیان، یرواند.(1385) ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آجودانی، ماشاءالله (۱۳۸۲) مشروطه ایرانی و پیش‌زمینه‌های نظریه ولایت فقیه، تهران: نشر اختران.
آجودانی، ماشاءالله (1390) روشنفکران ایرانی و مشروطه‌خواهی، تهران: اختران.
اشرف، احمد (۱۳۵۹) "ملاحظاتی درباره ساختار قدرت در ایران"، نامه علوم اجتماعی، ش. 17.
بشیریه، حسین (۱۳۸۰) تاریخ اندیشه سیاسی غرب، تهران: نشر نی.
بوردیو، پیر، واکان، لوئیک (۱۳۹۲) درآمدی بر جامعه‌شناسی تأملی، ترجمه فریبرز راشدی‌نیا. تهران: نشر آگاه.
بوردیو، پیر (۱۳۸۰) قدرت نمادین، ترجمه فریدون فرهمند. تهران: نشر نی.
بوردیو، پیر (۱۳۸۵) اشکال سرمایه، مترجم نصرالله سردشتی، در: نظریه‌های جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، تهران: انتشارات سمت.
بوردیو، پیر (۱۳۹۷) طرح‌واره‌ای از نظریه کنش، ترجمه حمید احمدی، تهران: نشر نی.
بوردیو، پیر (1380) قدرت نمادین. ترجمه: فریدون فرهمند، تهران: نشر نی.
خراسانی، محمد کاظم (۱۳۷۳) کفایةالاصول، قم: دارالعرفان.
خراط‌ها، حسین (1398) بوردیو و میدان روشنفکری ایران، تهران: نشر ثالث.
طباطبایی، سید جواد (۱۳۹۳) دیباچه‌ای بر نظریه‌ی انحطاط ایران، تهران: کویر.
عنایت، حمید (1384) اندیشه سیاسی در اسلام معاصر. تهران: طرح نو.
غفاری، غ. و تاجیک، محمدرضا (۱۳۹۳) "تحلیل جامعه‌شناختی نقش علما در انقلاب مشروطه با تأکید بر نظریه بوردیو"، فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی، سال ۱۱، شماره 3.
فکوهی، ناصر (1۳۹۰) انسان‌شناسی سیاسی. تهران: نشر نی.
کدی، نیکی (١٣٨٣) ایران و اسلام: پیوستار تاریخی، ترجمه مهوش غلامی، تهران: طرح نو.
کدی، نیکی (۱۳۸۶) سیاست و مذهب در ایران. ترجمه مهوش غلامی. تهران: نشر فرزان روز.
کسروی، احمد (1398) تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ سی‌ام.
مدرسی طباطبایی، سید جلال‌الدین (۱۳۸۶) نقش روحانیت در جنبش مشروطه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
موحد، محمدعلی (۱۳۷۹) در کشاکش دین و دولت: نگاهی به نقش علما در جنبش مشروطه. تهران: نشر کارنامه.
ناظم‌الاسلام کرمانی، م. (۱۳۸۵) تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش باقر عاقلی. تهران: نشر قومس.
ناظمی، علی (۱۳۸۵) نقش حوزه علمیه نجف در انقلاب مشروطه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
نائینی، محمدحسین (۱۳۷۸) تنبیه الامه و تنزیه المله، تصحیح و مقدمه سید محمود طالقانی. تهران: کویر.
نراقی، مصطفی (۱۳۹۰) "روحانیت و مشروعیت انقلاب مشروطه"، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، ش42.
وبر، ماکس (١٣٧٨) اقتصاد و جامعه، ترجمه افشین جهاندیده و حمزه زهری، تهران: نشر نی.
لاتین: Bayat, M. (1991). Iran’s First Revolution: Shi’ism and the Constitutional Revolution of 1905–1909. Oxford University Press.
Bourdieu, P. (1991). Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press.
Bourdieu, P., & Wacquant, L. J. D. (1992). An Invitation to Reflexive Sociology. Chicago: University of Chicago Press.
Bourdieu, Pierre. (1986). "The Forms of Capital", in: Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, edited by J.G. Richardson. New York: Greenwood Press.
Ghazi, M. (2020). “Clerics and the Constitutional Revolution in Iran: Revisiting the Theoretical Frameworks.” Journal of Iranian Studies, 53(4), 553–576.
Hairi, A. (1977). Shi’ism and Constitutionalism in Iran: A Study of the Role Played by the Persian Residents of Iraq in Iranian Politics. E.J. Brill.
Kadivar, M. (2001). “The Theoretical Foundations of Clerical Authority in Shi’i Islam.” Iranian Studies, 34(1/4), 57–84.
Keddie, N.R. (2003). The Iranian Revolution: Its Global Impact. Yale University Press.
Keddie, N.R. (2006). Modern Iran: Roots and Results of Revolution. Yale University Press.
Martin, V. (2000). Islam and Modernism: The Iranian Revolution of 1906. London: I.B. Tauris.