کنکاشی در اوضاع طبی افریقیه در سده سوم هجری

محورهای موضوعی : مباحث معرفتی و روش شناختی و تاریخ پژوهی

امیرحسین کریمی تفتی ¹ , محسن حیدر نیا ^{2 *} , ستار عودی ³

1 - دانشجوی دکتری،گروه الهیات و معارف اسلامی، گرایش تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد یادگار امام(ره)، دانشگاه آزاد اسلامی ، شهر ری،ایران . [e-mail]
2 - استادیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد یادگار امام(ره) ،دانشگاه آزاد اسلامی، شهر ری، ایران (نویسنده مسئول) [e-mail]
3 - دانشیار، گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ،ایران [e-mail]

تاریخ دریافت : 1404/01/18 تاریخ پذیرش : 1404/03/20 تاریخ انتشار : 1404/03/30

کلید واژه: طب , افریقیه, اغلبیان, فقهای بدن , قرن سوم هجری ,

چکیده مقاله :

سرزمین افریقیه (تونس و بخشی از الجزایر امروزه) در اواسط سده نخست اسلامی به دست سپاه اسلام فتح شد و به قلمروی دولت اسلامی ملحق گردید .خلفای اموی دمشق و پس آنان خلفای عباسی بغداد ،کارگزارانی برای اداره امور این قلمرو تعیین¬کردند،  تا اینکه در دوران خلافت هارون الرشید (حک: 170 - 193ﻫ) حکومت افریقیه به خاندان ابراهیم اغلبی سپرده شد. این خاندان وفادار به خلفای عباسی در طول سده سوم هجری بر افریقیه فرمان راندند و در مسایل علمی از جمله علم طب مقلد و متاثر از نهضت علمی بغداد بودند. در دو سده نخست اسلامی گروهی از فقها پدیدار گشتند که اطلاعات اندکی از علوم پزشکی داشتند که به آنان «فقهای بدن» می¬گفتند. این افراد حدود نیم قرن به مداوای زخمیان و معالجه بیماران پرداختند، تا اینکه اسحاق بن عمران بغدادی پزشک نامی از بغداد وارد شهر قیروان مرکز افریقیه شد و سنگ بنای اصلی مکتب پزشکی افریقیه را پی ریزی کرد، و باعث رونق یافتن نهضت علمی و پزشکی در سراسر افریقیه گردید. والیان اغلبی نیمه مستقل افریقیه نقش بزرگی در این پیشرفت  علوم پزشکی داشتند چرا که اطبای زیادی از سراسر جهان اسلام  با دادن امتیازات عظیمی به انان توانستند به افریقیه جذب کنند . سرزمین افریقیه (تونس و بخشی از الجزایر امروزه) در اواسط سده نخست اسلامی به دست سپاه اسلام فتح شد و به قلمروی دولت اسلامی ملحق گردید .

چکیده انگلیسی:

“The land of Ifriqiya (modern-day Tunisia and parts of Algeria) was conquered by the Islamic army in the mid-first Islamic century and annexed to the territory of the Islamic state. The Umayyad caliphs of Damascus and subsequently the Abbasid caliphs of Baghdad appointed governors to administer the affairs of this territory, until during the caliphate of Harun al-Rashid (reigned 170-193 AH), the government of Ifriqiya was entrusted to the family of Ibrahim ibn al-Aghlab. This family, loyal to the Abbasid caliphs, ruled Ifriqiya throughout the third Islamic century and were imitators and influenced by the scientific movement of Baghdad in scientific matters, including the science of medicine. In the first two Islamic centuries, a group of jurists emerged who had little knowledge of medical sciences, and they were called ‘body jurists.’ These individuals treated the wounded and healed the sick for about half a century, until the renowned physician Ishaq ibn Imran al-Baghdadi from Baghdad entered the city of Qairawan, the center of Ifriqiya, and laid the foundation for the Ifriqiyan medical school, leading to the flourishing of the scientific and medical movement throughout Ifriqiya. The semi-independent Aghlabid governors of Ifriqiya played a significant role in this advancement of medical sciences, as they were able to attract many physicians from all over the Islamic world by offering them great privileges. The land of Ifriqiya (modern-day Tunisia and parts of Algeria) was conquered by the Islamic army in the mid-first

منابع و مأخذ:

آلوسی، عبدالباسط عبد الرزاق- صالح المحمدی، عثمان العزیز، مقاله «من روائع الحضاره العربیه الاسلامیه :مکتبه بیت الحکمه نموذجا ، دراسه تاریخیه»، مجله دیالی، عراق ، 2009
ابراهیم بن مراد، المصطلح الاعجمی فی کتب الطب و الصیدله العربیه، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1985
همو، المعرب الصوتی عند العلماء المغاربه، الدار العربیه للکتاب، تونس – لیبیا، 1978
همو، بحوث فی تاریخ الطب و الصیدله عند العرب، دار الغرب الاسلامی بیروت، 1991
ابن ابار، محمد بن عبدالله بن بکر القضاعی، الحله السیراء، چاپ حسین مؤنس، دار المعارف، قاهره، 1985
ابن ابی اصیبعه، موفق الدین ابوالعباس احمد بن القاسم سعدی خزرجی، کتاب عیون الانباء فی طبقات الأطباء، چاپ عامر النجار،با اضافات پاورقی، دار المعارف ، قاهره، 1996
ابن ابی اصیبعه، همان ، چاپ نزار رضا، منشورات مکتبه الحیاه، بیروت
ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان باخبار ملوک تونس و عهد الامان، الدار التونسیه للنشر، تونس – الجزائر، 1976
ابن جزار قیروانی، سیاسه الصبیان و تدبیرهم، چاپ محمد الحبیب الهیله، الدار التونسیه للنشر، تونس ، 1968
ابن جلجل، ابوداود سلیمان بن حسان اندلسی، طبقات الاطباء و الحکماء، چاپ فؤاد سید، قاهره، 1955
ابن خوجه، محمد، صفحات من تاریخ تونس، چاپ حمادی الساحلی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1986
ابن عبد الحکم، عبدالرحمن، فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد الحجیری، بیروت، دارالفکر، 1996
ابن عبدربه، محمد بن محمد، العقد الفرید، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1983
ابن عذاری مراکشی، ابوعبدالله محمد بن محمد ، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، چاپ کولان – پروونسال، دار الثقافه، بیروت، 1983
ابن فضل الله عمری، شهاب الدین احمد، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، معهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه، فرانکفورت، 1988
ابو العرب، محمد بن احمد بن تمیم، کتاب طبقات علماء افریقیه، چاپ محمد ابوشنب، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، بی تا
ابوالقاسم محمدکرو، عصر القیروان، دار طلاس للدراسات، دمشق ، 1989
احمد بن عامر، تونس عبر التاریخ، مکتبه النجاح، تونس، 1960
احمد بن میلاد، الطب العربی التونسی فی عشره قرون، دار الغرب الاسلامی، بیروت ،1999
احمد عبدالباقی، معالم الحضاره العربیه فی القرن الثالث الهجری، مرکز دراسات الوحده العربیه، بیروت، 1991
احمد عیسی بک، تاریخ البیمارستانات فی الاسلام، دمشق، 1929
الاستبصار فی عجائب الامصار، چاپ سعد زغلول عبدالحمید، دار الشؤون الثقافیه، بغداد، 1986
اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، الاغذیه، معهد تاریخی العلوم العربیه، فرانکفورت، 1986
امام مدیلی، محی الدین سلیمان، ابن ابی زید القیروانی عقیدته و موقفه من الفرق و مقاومته للبدع، چاپ محمد حسان کسبه، جامعه ام القری، مکه ، 2001
بخده طاهر، مقاله "ابن الجزار الطبیب المؤرخ" ، مجله عصور جدیده، شماره 24- 25، تونس، 2016
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، ترجمه عبدالحلیم النجار، دار المعارف، قاهره، 1975- 1977
بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی¬تا
همو، اسماعیل پاشا، هدیه العارفین، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی¬تا
بلقاسم جدو، تطور العلوم النقلیه و العقلیه فی بلاد المغرب الاسلامیه علی عهد الدول المستقله (140- 296ﻫ/757- 909م)، چاپ مسعود مزهودی، جامعه الحاج لخضر، باتنه، 2013- 2014
تلیسی، رمضان، الاتجاهات الثقافیه فی بلاد الغرب الاسلامیه خلال القرن الرابع الهجری/ العاشر المیلادی، دار المدار الاسلامی، بیروت، 2003
جان فونتان، فهرس تاریخی للمؤلفات التونسیه، ترجمه حمادی صمود، الموسسه الوطنیه للترجمه و التحقیق، تونس، 1986
جنحانی، الحبیب، القیروان عبر عصور ازدهار الحضاره الاسلامیه فی المغرب العربی، الدار التونسیه، للنشر، تونس، 1968
حاج احمد، عبدالرحمن حسب الله، مقاله«بنو الأغلب: إدارتهم و دورهم الحضاری فی افریقیا»، مرکز البحوث و الدراسات الافریقیه، مجله بحوث، 1999
حاجی خلیفه، مصطفی، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی¬تا
الحبیب الهیله، محمد، نک: ابن الجزار، سیاسه الصبیان
حسن حسنی عبدالوهاب، بساط العقیق فی حضاره القیروان و شاعرها ابن الرشیق، المطبعه التونسیه، تونس، 1330ﻫ
همو، کتاب العمر فی المصنفات و المؤلفین التونسیین، چاپ محمد العروسی المطوی ، بشیر البکوش، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 2005
همو، ورقات عن الحضاره العربیه التونسیه، مکتبه المنار، تونس 1972
حسن سائح، الحضاره الاسلامیه فی المغرب دار الثقافه، الدار البیضاء، مغرب، 1986
حسین الحاج حسن، حضاره العرب فی صدر الاسلام، الموسسه الجامعیه للدراسات، بیروت، 1992
حسین مؤنس، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، دار المستقبل، قاهره، 1980
حفیظ کعوان، أثر الفقهاء المالکیه الاجتماعی و الثقافی بافریقیه من قرن (2- 5ﻫ/8-11م)، زیر نظر اسماعیل سامعی، جامعه الحاج لخضر، باتنه، 2008- 2009
حواله، یوسف بن احمد، الحیاه العلمیه فی إفریقیه : المغرب الأدنی – منذ إتمام الفتح و حتی منتصف القرن الخامس الهجری (90- 450 ﻫ)، مکه،1421/ 2000
خالد حسین محمود، مقاله «الطب بافریقیه خلال العصر الاغلبی»، مجله مخبر الدراسات التاریخیه المعاصره، تونس، 2017
خشنی، ابو عبد الله محمد بن حارث قیروانی اندلسی، کتاب طبقات علماء إفریقیه، چاپ محمد بن شنب، دار الکتاب اللبنانی، بیروت، بی¬تا
همو، ابوعبدالله محمد بن حارث قیروانی اندلسی، قضاه قرطبه و علماء افریقیه، چاپ عزت العطار الحسینی، مکتبه الخانجی، قاهره، 1994
دباغ، ابوزید عبدالرحمن بن محمد انصاری اسدی، معالم الایمان فی معرفه اهل القیروان، چاپ محمد الاحمدی، محمد ماضی، ابوالفضل بن عیسی تنوخی، المکتبه العتیقه، تونس، 1972
دشراوی، فرحات، الخلافه الفاطمیه بالمغرب، ترجمه حمادی الساحلی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1994
دغفوس، راضی، بحوث فی تاریخ إفریقیه (تونس) و الیمن فی العهد الاسلامی الوسیط، دار جلیس الزمان، عمان، 2014
دفاع، علی عبدالله، لمحات من تاریخ الحضاره العربیه و الاسلامیه، دار الرفاعی، ریاض، 1981
رقیق قیروانی، ابو اسحاق ابراهیم، قطب السرور فی اوصاف الخمور، چاپ احمد الجندی، چاپ مجمع اللغه العربیه بدمشق، دمشق، 1969
روجی ادریس، الهادی، الدوله الصنحاجیه، ترجمه حمادی الساحلی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1992
زرکلی، خیر الدین، الاعلام، دار العلم للملایین، بیروت، 1986
زهرانی، علی بن محمد بن سعید، الحیاه العلمیه فی صقلیه الاسلامیه (212- 484ﻫ/826- 1091م)، چاپ ضیف الله، جامعه ام القری، مکه، 1996
سامرائی، کمال ، مختصر تاریخ الطب العربی، دار النضال، بغداد، 1404/1984
همو، کمال، مقاله« الطب و تاریخه عند العرب»، مجله المورد، ج14 ، ش4، بغداد، 1985
سزگین، فواد، تاریخ التراث العربی، جامعه الامام محمد بن مسعود، ریاض، 1983- 1986
سعد زغلول عبدالحمید، تاریخ المغرب العربی، منشأه المعارف، اسکندریه (مصر)، 1979
سلمان قطایه، مقاله«احمد بن ابراهیم بن الجزار القیروانی»، مجله المورد، ج9 ، ش1، بغداد، 1980
سوادی، عبد محمد – عمار الحاج، صالح، دراسات فی تاریخ المغرب الاسلامی، المکتب المصری لتوزیع المطبوعات، قاهره، 2004
سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب الکبیر، دار النهضه العربیه، بیروت، 1981
شاخت، بوزورث، تراث الاسلام، ترجمه حسنی مونس و احسان صدقی العمد، کویت، 1978
شاذلی، عمر، "المدرسه الطبیه القیروانیه رجالاتها و ممیزاتها"، ضمن کتاب: مدرسه القیروان الطبیه و موقعها من الطب العربی، مرکز البحوث و الدراسات بالقیروان ، تونس ، بی تا
صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، فیسبادن (آلمان)، 1962- 1979
طالبی، محمد ، تراجم اغلبیه، تونس، المطبعه الرسمیه التونسیه، تونس ،1968
عبدالخالق، بن رجب- رجاء کلاعی، تشریع الجهاز الحرکی عند ابن سینا: دراسه تحلیلیه و تحقیقیه عبر الطب العربی الاسلامی، مرکز النشر الجامعی، تونس، 2007
عبدالمجید بن حمده، ثقافه المجتمع القیروانی فی القرن الثالث الهجری، تونس، 1418/1997
عبور کلثوم، الحیاه الثقافیه بالقیروان فی عهد دوله الاغالبه، چاپ خالدی مسعودی، تونس، 2013- 2014
عثمان الکعاک، العلاقات بین تونس و ایران عبر التاریخ، تونس، الشرکه التونسیه، 1972
عرابی، سمیر، علوم الطب و الجراحه و الادویه عند علماء العرب و المسلمون، دار الکتاب الحدیث، 1999
عروسی مطوی، محمد، سیره القیروان و رسالتها الدینیه و الثقافیه فی المغرب الاسلامی، الدار العربیه للکتاب، تونس، 1981
عکاوی، رحاب خضر، الموجز فی تاریخ الطب عند العرب، دار المناهل، بیروت، 1995
عمر فروخ، تاریخ العلوم عند العرب، دار العلم للملایین، بیروت، 1970
عمیری، سمیره – بلهول، نوره، الحیاه الثقافیه للدوله الفاطمیه ببلاد المغرب الاسلامی (296- 362ﻫ/909- 973م)، چاپ یاسین بودریعه، البویره (الجزایر)، 2015
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، چاپ نبیله عبدالمنعم داود، مطبعه النعمان، نجف، 1972
قاضی صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، چاپ غلامرضا جمشید نژاد اول، هجرت، تهران، 1376ش
قاضی عیاض بن موسی بن عیاض سبتی، ترتیب المدارک و تقریب المسالک بمعرفه اعلام مذهب مالک، چاپ سعید احمد اعراب و دیگران، رباط، 1981- 1983
قفطی، جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف، تاریخ الحکماء من کتاب إخبار العلماء باخبار الحکماء، لیسبک، 1320ﻫ
کرو، ابوالقاسم محمد، مستدرک الفهرست التاریخی المولفات التونسیه، بیت الحکمه، تونس، 1988
کشاجم، دیوان، چاپ خیریه محمد محفوظ، وزاره الاعلام، بغداد، 1970
مالکی، ابوبکر عبدالله بن محمد، ریاض النفوس فی طبقات علماء القیروان و إفریقیه و زهادهم و نساکهم و سیر]اخبارهم و فضائلهم و اوصافهم، چاپ بشیر البکوش و محمد العروس المطوی، دار الغرب الاسلامی، 1414/1994، بیروت
مجالی، سحر عبدالمجید، مقاله« القیروان و دورها العسکری و العلمی»، مجله دراسات العلوم الانسانیه و الاجتماعیه، الاردن، 2014
محفوظ، محمد، تراجم المؤلفین التونسیین، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1982- 1986
محمد سعید، الحیاه العلمیه و الثقافیه بالقیروان خلال القرون الاولی للهجره (1-2-3ﻫ)، چاپ راضی دغفوسی، دانشگاه تونس، 1989
محمد محمد زیتون، القیروان و دورها فی الحضاره الاسلامیه، دار المنار، قاهره، 1988
مخلوف، محمد بن محمد بن عمر بن قاسم، شجره النور الزکیه فی طبقات المالکیه، چاپ عبدالمجید خیالی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 2003
ملولی، احلام، - بلعابد آمنه، چاپ عبدالقادر مبارکیه، الطب و الاطباء فی افریقیه (184- 361هـ / 800/972م)، جامعه قالمه – الجزائر، 2017- 2018
ممدوح حسین، افریقیه فی عصر الامیر ابراهیم الثانی الاغلبی: قراءه جدیده تکشف عن افتراءات دعاه الفاطمیین، دار عماد، اردن، 1997
منجی، کعبی، القیروان، دار الغرب السلامی، بیروت ، 1990
میلی، مبارک بن محمد، تاریخ الجزائر فی القدیم و الحدیث، چاپ محمد میلی، الموسسه الوطنیه للکتاب، الجزایر، بی¬تا
ناجی معروف، اصاله الحضاره العربیه، مطبعه التضامن، بغداد، 1969
نباهی مالقی اندلسی، ابوالحسن بن عبدالله بن الحسن، تاریخ قضاه الاندلس، چاپ لجنه احیاء التراث العربی، دار الأفاق الجدیده، بیروت، 1983
الهادی روجی ادریس، الدوله الصنهاجیه، ترجمه حمادی الساحلی، دار الغرب الاسلامی، بیروت، 1992
یاسین خلیل، الطب و الصیدله عندالعرب، انتشارات دانشگاه بغداد، بغداد، 1979
یخلف إیمان، المنظومه الطبیه فی بلاد المغرب الاسلامی من القرن 8- 14م، چاپ عبد الجلیل قریان، جامعه قالمه، 2016/2007