واکاوی و بازشناسایی شاخص‌های برنامه ریزی و طراحی منظر شهری شهروندگرا

محورهای موضوعی : برنامه ریزی شهری

داود وفاداری کمارعلیا ¹ , حسین نظم فر ^{2 *} , احمد حامی ³ , محمدحسن یزدانی ⁴

1 - گروه برنامه ریزی شهری و روستایی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبيل، ايران
2 - گروه برنامه ریزی شهری و روستایی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبيل، ايران
3 - گروه مهندسی فضای سبز، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تبریز، تبريز، ايران
4 - گروه برنامه ریزی شهری و روستایی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبيل، ايران

تاریخ دریافت : 1403/12/16 تاریخ پذیرش : 1404/03/26 تاریخ انتشار : 1404/04/01

کلید واژه: فضاهای شهری, فضاهای باز شهری, فضاهای سبز شهری, پارک‌های شهری, شهروند محوری.,

چکیده مقاله :

مناظر شهری از مهم‌ترین فضاهای شهری به حساب می‌آیند و می‌توانند در شهروند محور نمودن فضاهای شهری نقش مهمی را ایفا نمایند. بر همین اساس هدف از پژوهش حاضر واکاوی و بازشناسایی شاخص‌های برنامه ریزی و طراحی منظر شهری شهروندگرا می‌باشد. در جهت دستیابی به هدف پژوهش از مصاحبه از متخصصان امر در دو مرحله استفاده گردید که تعداد متخصصان شرکت کننده به 19 نفر رسید. در مصاحبه اول شاخص‌های برنامه ریزی و طراحی منظر شهری شهروندگرا استخراج گردید و سپس در مصاحبه دوم با تشکیل ماتریس بازیگر - هدف (متخصص - شاخص) اهمیت شاخص‌های استخراج شده تعیین شد. در ادامه داده‌های مستخرج از مصاحبه‌ها در نرم افزارهای مکتور و اطلس تی آی وارد گردیده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد شاخص‌های افزایش سرانه فضاهای سبز، ایجاد فرصت‌هایی جهت تعاملات اجتماعی و تقویت نقش انسان در طراحی منظر شهری پرتکرارترین، با اهمیت‌ترین و همگراترین و شاخص توسعه فضاهای فعالیت هنری کم تکرارترین، کم ‌اهمیت‌ترین و واگراترین شاخص در برنامه ریزی و طراحی منظر شهری شهروندگرا می‌باشد. به طور کلی می‌توان گفت که برنامه ریزان و طراحان شهری باید به شاخص‌های مطرح شده در تحقیق حاضر و بر اساس اولویت بندی برای برنامه ریزی و طراحی منظر شهری شهروندگرا توجه ویژه داشته باشند تا با ایجاد منظر شهری مطلوب بتوانند رضایت شهروندان را کسب نموده و حس شهروند محور بودن مناظر شهری را در آنان تقویت نمایند.

چکیده انگلیسی:

Urban landscapes are one of the most important urban spaces and can play an important role in making urban spaces citizen-centered. Based on this, the aim of the current research is to analyze and identify the indicators of citizen-oriented urban landscape planning and design. In order to achieve the research goal, interviews with experts were conducted in two stages, and the statistical population consisted of 19 experts. In the first interview, the indicators of citizen-oriented urban landscape planning and design were extracted, and then in the second interview, the importance of the extracted indicators was determined by forming the actor-target (expert-indicator) matrix. In the following, the data extracted from the interviews were entered into MACTOR and ATLAS.ti software and analyzed. The results showed that the indicators of per capita increase of green spaces, creation of opportunities for social interaction and strengthening of human role in urban landscape design are the most frequent, most important and convergent and the indicator of the development of artistic activity spaces is the least repeated, the least important and the most divergent index in the planning and design of citizen-oriented urban landscape. In general, it can be said that urban planners and designers should pay special attention to the indicators presented in the current research and based on prioritization for planning and designing a citizen-oriented urban landscape, so that by creating a desirable urban landscape, they can gain the satisfaction of the citizens. and strengthen the sense of citizen-centeredness of urban landscapes in them.

منابع و مأخذ:

احمدزاده، توحید؛ رضائی، پرویز؛ زین العابدین، یوسف (1404). اقلیم گردشگری استان اردبیل تحت سناریوی تغییر اقلیم. جغرافیا و مطالعات محیطی. 14 (53)، 56-75.
بل، سایمون (۱۹۹۹). منظر: الکو، ادراک و فرآیند. ترجمه بهناز امین زاده. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
زارع اندریان، قدرت؛ ذبیحی، حسین؛ کاردار، سعید (1402). تبیین ارتباط «حقوق شهروندی» و «حقوق معماری و شهرسازی» با تأکید بر «نظریه حق به شهر». تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی. 23 (69)، 155-178.
سعیدی رضوانی، نوید؛ توکلی، سپیده (1385). از ضد شهرسازی تا شهرسازی طبیعی شهروندگرا. اولين کنفرانس ملی برنامه ریزی و مدیریت شهری. دانشگاه فردوسي مشهد. مشهد. ايران.
شورای عالی شهرسازی و معماری ایران. (1387). ضوابط و مقررات نمای شهری.
علیخانی، مینو؛ علیخانی، مونا (1392). از گره‌های سنتی تا پاتوق‌های شهری امروزی، لزوم شهر شهروندگرا. همایش ملی معماری، شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی تا شهر پایدار. مشهد. ايران.
کیانی، کیوان (1396). ارزیابی فرایند طراحی یک مرکز شهری شهروندگرا؛ جزیره نیو هلند، سن‌پترزبورگ. منظر. 9 (41)، 36-45.
کیانی هاشمی، رشا؛ شیبانی، ارغوان (1396). بررسی جایگاه پیاده مداری در منظر شهر اسلامی. کنفرانس پژوهش‌های معماری و شهرسازی اسلامی و تاریخی ایران. شیراز. ايران.
ملاشاهی، حسین؛ شیبانی، زهره (1404). سنجش شاخص‌های شهر کم کربن در راستای توسعه پایدار شهری (مطالعه موردی: شهر زابل). جغرافیا و مطالعات محیطی. 14 (53)، 89-76.
ناصری، نارنین؛ حسین زاده نیری، میلاد؛ مصطفی زاده، رئوف (1404). تحلیل کیفیت فضای سبز شهرستان کرج با استفاده از شاخص اکولوژیکی سنجش از دور (RSEI). جغرافیا و مطالعات محیطی. 14 (53)، 40-55.
نجاتیجحسینی، سید محمود (1389). شهروندی شهری: از نظریه تا سیاست شهری و تجربه فرهنگی. دانشنامه علوم اجتماعی. 1 (3)، 160-136.
وفاداری کمارعلیا، داود؛ پوربیرامی هیر، یونس؛ وفاداری کمارعلیا، محمد (1403). آینده پژوهی طراحی پارک‌های شهری با رویکرد شهر بیوفیلیک. محیط زیست و توسعه فرابخشی. 9 (86)، 65-87.
وفاداری کمارعلیا، داود؛ رئیسی ساداتی، فرشته (1404). آینده پژوهی برنامه ریزی و طراحی پارک‌های شهری با رویکرد ارتقای تعاملات اجتماعی. نشریه محیط زیست طبیعی. مقاله آماده انتشار. https://jne.ut.ac.ir/article_102258.html
وفاداری کمارعلیا، داود؛ نظم فر، حسین؛ حیدری، اسدالله (1404). واکاوی و بازشناسایی شاخص‌های برنامه ریزی و طراحی پارک‌های شهری با رویکرد پدافند غیرعامل. پدافند غیرعامل. 16 (1)، 61-70.
یوسف‌پور دخانیه، افسانه؛ وفاداری کمارعلیا، داود (1403). واکاوی و شناسایی تأثیرات به کارگیری گیاهان بومی در فضاهای سبز شهری. محیط زیست و توسعه فرابخشی. 9 (84)، 55-68.
یوسف‌پور دخانیه، افسانه؛ وفاداری کمارعلیا، داود (1403). واکاوی و بازشناسایی شاخص‌های طراحی کاشت گیاهان زینتی در فضاهای سبز شهری. نشریه محیط زیست طبیعی. 77 (3)، 537-549.
Aronson, M. F. et al (2014). A global analysis of the impacts of urbanization on bird and plant diversity reveals key anthropogenic drivers. Proceedings of the Royal Society B. 281, 20133330.
Dadashpoor, H.; Azizi, P. & Moghadasi, M. (2019). Land use change, urbanization, and change in landscape pattern in a metropolitan area. Science of The Total Environment. 655, 707-719.
Ettinger, A.K. et al (2021). Prioritizing conservation actions in urbanizing landscapes[J]. Sci. Rep. 11, 1. DOI:10.1038/s41598-020-79258-2
Europe, C. O. (2000). European Landscape Convention. Retrieved from http://www.coe.int /en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/0900001680080621.
Rafael, S. et al (2019). Evaluation of urban surface parameterizations in WRF model using energy fluxes measurements in Portugal. Urban Climate. 28, 100465.
Gibb, H. & Hochuli, D.F. (2002). Habitat fragmentation in an urban environment: Large and small fragments support different arthropod assemblages[J]. Biol. Conserv. 106 (1), 91–100.
Haddad, N.M. et al. (2015). Habitat fragmentation and its lasting impact on Earth’s ecosystems[J]. Sci. Adv. 1 (2), e1500052.
Han, D. et al (2023). How do 2D/3D urban landscapes impact diurnal land surface temperature: Insights from block scale and machine learning algorithms. Sustainable Cities and Society. 99, 104933.
He, B. et al (2022). Beating the urban heat: Situation, background, impacts and the way forward in China. Renewable and Sustainable Energy Reviews. 161, 112350.
Hermes, J. et al (2018). Assessment and valuation of recreational ecosystem services of landscapes. Ecosyst. Serv. 31, 289–295.
Huang, Y. et al (2024). Soil meso- and microfauna community acts as an environmental bioindicator in urban greenway landscapes. Geoderma. 442, 116775.
Isaac, B. et al (2013). Response of a cryptic apex predator to a complete urban to forest gradient. Wildlife Research. 40, 427–436.
Karaman, A. (1995). Unpublished Lecture Notes. Istanbul: Mimar Sinan University, Department of City and Regional Planning.
Keles, R. (1998). Dictionary of Urban Sciences. Ankara: Imge Publishing House.
Maseko, M.; Zungu, M. & Downs, C. (2024). Nest characteristics of African crowned eagles and black sparrowhawks in urban mosaic landscapes: Potential constraints in finding nesting sites and implications for exotic tree management. Landscape and Urban Planning. 242, 104946.
McKinney, M. L. (2002). Urbanization, biodiversity, and conservation: the impacts of urbanization on native species are poorly studied but educating a highly urbanized human population about these impacts can greatly improve species conservation in all ecosystems. Bioscience. 52, 883–890.
McKinney, M. L. (2006). Urbanization as a major cause of biotic homogenization. Biological Conservation. 127, 247–260.
Oh, J. (2020). Smart City as a Tool of Citizen-Oriented Urban Regeneration: Framework of Preliminary Evaluationand Its Application. Sustainability. 12 (17), 6874.
Qi, Zh. Et al (2023). Using crowdsourcing images to assess visual quality of urban landscapes: A case study of Xiamen Island. Ecological Indicators. 154, 110793.
Reynolds, S. J. et al (2019). Urbanisation and nest building in birds: A review of threats and opportunities. Journal of Ornithology. 160, 841–860.
Rogan, J.E. & Lacher, J.T.E. (2018). Impacts of habitat loss and fragmentation on terrestrial biodiversity[J]. Reference Module in Earth Systems and Environmental Sciences. DOI:10.1016/B978-0-12-409548-9.10913-3.
Sliwinski, M. et al (2016). Research design considerations to ensure detection of all species in an avian community. Methods in Ecology and Evolution. 74, 456e462.
Tabrizian, P. et al (2018). Exploring perceived restoration potential of urban green enclosure through immersive virtual environments. Journal of Environmental Psychology. 55, 99-109.
Tülek, B. et al (2024). Investigation of meaning and centrality relationship in the statues used in Çankırı urban landscape. Ain Shams Engineering Journal. 102619.
Vafadari Komarolya, D.; Nazmfar, H. & Heidari, A. (2025). Analyzing and identifying the indicators of urban parks planning and design with passive defense approach. Passive Defense. 16 (1), 61-70.
Vafadari Komarolya, D.; Pourbeirami hir, Y. & Vafadari Komarolya, M. (2024). Futuristic design of urban parks with the biophilic urban approach. Environment and Interdisciplinary Development. 9 (86), 65-87.
Vafadari Komarolya, D. & Raeisi Sadati, F. (2025). Futuristic planning and design of urban parks with the approach of promoting social interactions. Journal of Natural Environment. Article in Press. 10.22059/JNE.2025.390464.2772.
Wartmann, F.M. et al (2021). Factors influencing visual landscape quality perceived by the public. Results from a national survey. Landsc. Urban Plan. 208, 104024. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2020.104024
Yousefpour Dokhaniyeh, A. & Vafadari Komarolya, D. (2024). Analysis and recognition of design indicators for planting ornamental plants in urban green spaces. Journal of Natural Environment. 77 (3), 537-549.
Yousefpour Dokhaniyeh, A. & Vafadari Komarolya, D. (2024). Analyzing and identifying the effects of using native plants in urban green spaces. Environment and Interdisciplinary Development. 9 (84), 55-68.
Zhang, N.; Zheng, X. & Wang, X., (2022). Assessment of aesthetic quality of urban landscapes by integrating objective and subjective factors: A case study for Riparian landscapes. Front. Ecol. Evol. 9, 735905. https://doi.org/10.3389/fevo.2021.735905
Zhang, X., et al (2024). Beyond just green: Explaining and predicting restorative potential of urban landscapes using panorama-based metrics. Landscape and Urban Planning. 247, 105044.