ارزیابی و مقایسه کمیت و کیفیت ترکیبات مواد موثره گیاه دارویی(Zataria multiflora) و دو گونه از جنس Thymus در شرایط یکنواخت محیطی
محورهای موضوعی : ژنتیک و اصلاحرویا مطلبی 1 , سعدالله هوشمند 2 , بهروز شیران 3 , حسین فلاحی 4 , رودابه راوش 5
1 - گروه اصلاح نباتات و بیوتکنولوژی-دانشکده کشاورزی- دانشگاه شهرکرد
2 - عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد
3 - عضو هیئت علمی دانشگاه شهرکرد
4 - عضو هیات علمی دانشگاه رازی کرمانشاه
5 - عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد
کلید واژه: Thyme, آویشن, شهرکرد, مواد موثره,
چکیده مقاله :
گیاهان Thymus و Zataria به دلیل داشتن متابولیت های ثانویه از جمله تیمول و کارواکرول، به صورت گسترده مصرف داروئی دارند. این تحقیق به منظور ارزیابی و مقایسه کمیت و کیفیت ماده موثره سه ژنوتیپ گونه آویشن شیرازی (Zataria multiflora)، آویشن دنایی(Thymus daenensis)و آویشن آرمنیاکوس(Thymus armeniacus)در شرایط یکنواخت محیطی درسال 1395 در دانشگاه شهرکرد انجام گردید. در این راستا در شرایط گلدانی و در مرحله 50 درصد گلدهی سرشاخه های گلدار هر ژنوتیپ از بوته های دو ساله و از فاصله پنج سانتی متری سطح خاک برداشت و با استفاده از روش فضای فوقانی- کروماتوگرافی- طیف سنجی جرمی، آنالیز ترکیبهای ماده موثره انجام شد. نتایج نشان داد غالب ترکیبهای شناسایی شده از نوع ترکیب های منوترپنی بود. میانگین میزان تیمول و کارواکرول سه ژنوتیپ Zataria multiflora بیش از گونههای Thymus بود. ترکیبات آلفا-پینن و بتا-پینن تنها در سه گونه آویشن شیرازی مشاهده گردید. ترکیباتی همچون آلفا-تریپینول، لینالول و ترپپینولن گونه آویشن شیرازی بیش از دو گونهThymus میباشد. در مقابل ترکیبات بتا-بیسابولن، آلفا-ترپینن و پاراسمین تنها در گونه های Thymus وجود داشتند و در سه ژنوتیپ آویشن شیرازی دیده نشد.
Due to secondary metabolites, such as thymol and carvacrol, presence in Thymus and Zataria plants, they are widely used in medicine. This study was carried out to evaluate and compare the quantity and quality of the active ingredient of three genotypes of Zataria multiflora, one genotype of Thymus daenensis and Thymus armeniacus under uniform environmental conditions during 2016 at Shahrekord University. In this regard, at 50% flowering stage, each genotype was harvested from two-year-old plants and at a distance of five centimeters soil surface. The analysis of secondary metabolites was done using Headspace Gas Chromatography/Mass Spectrometry method. The results showed that most of the identified compounds were in the form of monoterpenoid compounds. The mean of thymol and carvacrol in the three genotypes of the species Z. multiflora was higher than the Thymus species. Alpha-pinene and β-pinene materials were observed in three genotypes of Z. multiflora, and alpha-trypinol, linalool and trypinolen in Z. multiflora were comparatively more than two species of Thymus. In contrast, some compounds such as beta-bisabolin, alpha-terpinen and para-cymene, were only presented in Thymus species and were not seen in three genotypes of the Z. multiflora.
|
فصلنامه اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی، شماره پیاپی 24، سال ششم، شماره 4، زمستان 1397
ارزیابیومقایسهکمیتوکیفیت ترکیبات مواد موثرهگیاه دارویی
Zatariamultiflora و دو گونه از جنس Thymusدر شرایط یکنواخت محیطی
رویا مطلبی*۱، سعد اله هوشمند2، بهروز شیران2، حسین فلاحی3، رودابه راوش۴
۱دانشجوی دکتری تخصصی اصلاح نباتات، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
۲استاد گروه اصلاح نباتات و بیوتکنولوژی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
۳استادیارگروه زیستشناسی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران
۴استادیار گروه اصلاح نباتات و بیوتکنولوژی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران
تاریخ دریافت: 04/09/96 تاریخ پذیرش: 18/10/97
چکیده
گیاهانداروییThymus و Zataria به دلیل داشتن متابولیت های ثانویه از جمله تیمول و کارواکرول، به صورت گسترده مصرف داروئی دارند. این تحقیق به منظور ارزیابی و مقایسه کمیت و کیفیت ماده موثره سه ژنوتیپ گونه آویشن شیرازی (Zataria multiflora)، آویشن دنایی(Thymus daenensis)و آویشن آرمنیاکوس(Thymus armeniacus)در شرایط یکنواخت محیطی دردانشگاهشهرکرد انجام گردید. در این راستا در شرایط گلدانی و در مرحله 50 درصد گلدهی سرشاخه های گلدار هر ژنوتیپ از بوته های دو ساله و از فاصله پنج سانتی متری سطح خاک برداشت و با استفاده از روش فضای فوقانی- کروماتوگرافی- طیف سنجی جرمی، آنالیز ترکیبهای ماده موثره انجام شد. نتایج نشان داد غالب ترکیبهای شناسایی شده از نوع ترکیب های منوترپنی بود. میانگین میزان تیمول و کارواکرول سه ژنوتیپ Zataria multiflora بیش از گونههای Thymus بود. ترکیبات آلفا-پینن و بتا-پینن تنها در سه گونه آویشن شیرازی مشاهده گردید. ترکیباتی همچون آلفا-تریپینول، لینالول و ترپپینولن گونه آویشن شیرازی بیش از دو گونهThymus میباشد. در مقابل ترکیبات بتا-بیسابولن، آلفا-ترپینن و پاراسمین تنها در گونه های Thymus وجود داشتند و در سه ژنوتیپ آویشن شیرازی دیده نشد.
واژههای کلیدی:آویشن،اسانس، تنوع طبیعی، مواد موثره، Thymus armeniacus،Thymus daenensis،Zataria multiflora
مقدمه
در طول تاریخ انسان محصولات طبیعی حاصل از گیاهان را بهمنظور تغذیه، حفظ سلامتی و یا مقابله با بیماری بطور گستردهای مورد استفاده قرار داده است. در حال حاضر، دو سوم از جمعیت جهان بر درمان با طب سنتی و استفاده از عصارههای خام گیاهی تاکید دارند. از طرف دیگر داروسازی صنعتی هنوز در طبیعت ریشه دارد و تقریبا دو سوم از 900 مولکول دارویی ساخته شده بین سالهای 1981 و 2010 شبیه یا برگرفته از ترکیبهای طبیعی هستند. به عبارت دیگر این داروها الگو گرفته از ترکیبهای طبیعی یا مشتقات آنها میباشند (Paterakiet al., 2015).
جنس آویشن (Thymus) متعلق به تیرهنعنا(Lamiaceae) و راسته Lamiales میباشد. در ایران 18 گونه آویشن وجود دارد که برخی از آنها انحصاری ایران میباشند (Makizadehtaftiet al., 2010). گیاهانی در جنسها و خانوادههای دیگر همچون Zatariamultifloraنیز در ایران بهعنوان آویشن شناخته میشوند که احتمالا دلیل این نامگذاری وجود مواد موثره و عطر و طعم مشابه در این گیاهان میباشد (Ghahraman, 1988). اهمیت داروئی هر گیاهی ناشی از ترکیبات مواد موثره آن میباشد. در آویشن مهمترین ترکیباتاسانسشاملتیمولوکارواکرولمیباشند و بسته به گونه شرایط محیطیو زمان برداشت این دو ماده بهترتیباز 30 تا 70 درصد و از 15 تا 30 درصداسانسراتشکیلمیدهند. همچنین ترکیباتی همچون تانن، فلاونوئید، ساپونین و نیزمواد تلخ در اسانس آویشن شناسایی شده اند(Deans, 1993؛ Bisset, 2001؛ Yazdaniet al., 2006).در بررسی تاثیر زمان برداشت بر میزان اسانس و مواد موثره (Karimi et al., 2017)، مرحله 100 درصد گلدهی بهترین زمان برای دستیابی به کمیت بیشتر اسانس بوده است، در حالی که بیشترین میزان تیمول (43/62) و کارواکرول (21/45) مربوط به مرحله شروع گلدهی مشاهده گردیده است. هرچنددرمطالعهای بر رویگیاهآویشندنایی،بالاتریندرصداسانسدرمرحلهگلدهیکاملبدستآمد (Hadipanahet al., 2011). علاوه برمراحلمختلفبرداشت، روشهایمختلفاسانسگیرینیز بربازدهاسانسآویشن تأثیرمعنیداریدارد (Sefidkonet al., 2009). بررسیتاثیرسهروشتقطیر شاملآب،آبوبخار،بخارآب بر میزان اسانس حاصلازاندامهایهواییآویشن کوهی درسهمرحلهرشدگیاه (قبلازگلدهی،اوایلگلدهی،گلدهیکامل) نشان داده است کهبیشترینبازدهدرمرحلهگلدهی کاملو روشتقطیرباآبحاصل می گردد (Rahimibidgoli, 1999). مقایسهبینترکیباتمختلفدرگیاهتازهوگیاهخشکشدهدردمایمحیطوبهروشانجمادنشانداده است که بهطورمعمولخشککردنکاهشاندکیدراینموادرا ایجاد میکند وبه جزبتاکاریوفیلینوتیمولمقدارسایر ترکیباتدرگیاهخشکنسبتبهگیاهتازهبیشتربوده است (Venskutoniset al., 1996).
اغلب مطالعات انجام شده بر روی ترکیبات اسانس آویشن شیرازی نشان دهنده آن است که کارواکرول و تیمول اصلیترین ترکیب اسانس میباشند (Sajedet al., 2013). در مطالعه علیزاده و شعبانی(Alizadeh and Shabani, 2014)طی آنالیز GC/MAS اسانس آویشن شیرازی 48 ترکیب شناسایی شدکه قسمت اعظم آن را کارواکرول با نسبت 51/63 درصد و اینالول با نسبت 78/5 درصد تشکیل میداد. محمودیوهمکاران (Mahmoodiet al., 2012) گزارش کردند مونوترپن فنولیک کارواکرول با نسبت 1/71 درصد وterpinone-γ با نسبت 34/7 درصد مهمترین ترکیبات اسانس آویشن شیرازی هستند.ساعیوهمکاران(Saei et al., 2010) اسانس آویشن شیرازی از پنج منطقه مختلف ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار دادند. داده های حاصل از GC-MS نشان داد هرچند مهمترین ترکیبات اسانس آویشنهای مناطق مختلف جغرافیایی تقریبا مشابه بوده است اما مقادیر نسبی این ترکیبات میان گیاهان مناطق مختلف جمع آوری متفاوت بود. در این مطالعه تیمول اصلیترین جزء تشکیل دهنده ترکیبات اسانس در تمامی نمونهها بودهاست. در مقایسهای بر روی کمیت و کیفیت ماده موثره گونه
T. daenensis با استفاده از GC-MS، مشخص شد که مهمترین ترکیبات تشکیل دهنده ماده موثره به ترتیب شامل تیمول، گاماترپینن، پاراسیمن و کارواکرول بودند (Hasani, 2013). همچنین در مطالعهای دیگر (Teimouri, 2011) تیمول،کارواکرول، بورنئول و پاراسیمن به عنوان ترکیبات اصلی ماده موثره گونه
T. daenensis معرفی شدند.یوسفزادهوهمکاران (Yosefzadeh et al., 2016) با استخراج اسانس گونهThymus armeniacus در شرایط تنش خشکی 50 درصد و 75 درصد، دریافتند ترکیبات اصلی تشکیل دهنده اسانس این گونه گیاهی بهترتیب شامل تیمول، کارواکرول، بتا کاریوفیلن، سینئول، گاماترپینن و پاراسیمن در مرحله 50 درصد تنش خشکی و همچنین تیمول، کارواکرول، بتا کاریوفیلن، سینئول، گاماترپینن و پاراسیمن در مرحله 75 درصد تنش خشکی بودند. کریمیوهمکاران (Karimiet al., 2017) با بررسی ترکیبات اسانس دو گونهThymus armeniacusوThymus lancifolius دریافتند که ترکیبهایآلفا-توجن،بتا-پینن،سابینن،میرسن،آلفا-ترپینن،ترانس-سابیننهیدراتوآلفا- ترپینئول مختص گونه T. armeniacusبودهودرگونه
T. lancifoliusدیده نشدند. ترکیبات مواد موثره گیاهان دارویی از جمله آویشن عمدهترین عامل در تعیین اثرات آن میباشد. این مواد تحت تاثیر شرایط رشد و زمان برداشت قرار میگیرد (Yosefzadeh et al., 2016; Karimi et al., 2017). عمده مطالعات صورت پذیرفته بر روی آویشن از طریق نمونه برداری در رویشگاههای طبیعی بوده است. با توجه به موارد ذکر شده هدف از این پژوهش، مقایسه مواد موثره آویشن شیرازی، آویشن دنایی و آرمنیاکوس در شرایط یکنواخت رشدی بود.
مواد و روشها
تهیهنمونهگیاهان: مواد گیاهی مورد بررسی در این پژوهش شامل یک ژنوتیپ از گونهThymus armeniacus، یک ژنوتیپ از گونهThymus daenensis و سه ژنوتیپ از گونهZatariamultiflora بود. بذور دو گونهT. armeniacus و
T. daenensisاز بخش گیاهان دارویی سازمان تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی اصفهان دریافت گردید. این بذور در سینی نشا در بستری با ترکیبی از پیتماس، ماسه و کوکوپیت به نسبت4:2:1 کشت گردیدند و آبیاری همزمان بصورت اسپری سطحی و نشتی از کف انجام شد. پس از رشد مناسب، نشاها جهت رشد رویشی به گلدان منتقل شدند. به منظور تکثیر گیاهان و با هدف یکنواختی کلیه تکرارها، پس از رشد مناسب قلمهگیری از یک بوته هر گونه انجام و به تعداد واحد آزمایشی مورد نیاز به گلدان منتقل گردیدند. بوتههای گونه Z. multiflora از سه منطقه شمال شرق، غرب و جنوب شرقیشهرستان آباده استانفارسجمعآوریشدند. این بوته ها از لحاظ خصوصیات مرفولوژیکی با هم متفاوتبودند. گیاهان جمع آوری شده به صورت تک بوته به عنوان پایه مادری در گلدان کشت شده و به گلخانه منتقل شدند. سپس به منظور تکثیر گیاهان و با هدف یکنواختی ژنتیکی تکرارها، از ساقه های بوته مادری قلمهگیری گردید. قلمهها در جعبههای پلاستیکی با ابعاد 15×40×60 سانتیمتر حاوی بستر ماسه کشت شدند و تا ریشه دار شدن در دمای 20 درجه و سایه با یک لایه پوشش نایلونی جهت حفظ رطوبت و ریشهدار شدن قلمهها به مدت 45-30 روز نگهداری شدند. پس از ریشهدار شدن قلمهها، به گلدانهای پلاستیکی با ابعاد 30×25 سانتیمتر حاوی ترکیب خاک- ماسه- کود حیوانی با نسبتهای حجمی 4:2:1 منتقل و در گلخانه نگهداری شدند. در سال دوم و در مرحله 50 درصد گلدهی، سرشاخههای گلدار هر واحد آزمایشی از ارتفاع پنج سانتیمتری سطح گلدان برداشت شدند. سپس مخلوط یکنواختی از کلیه واحدهای آزمایشی هر ژنوتیپ جهت آنالیز اجزای مواد موثره مورد استفاده قرار گرفت.
آنالیز ماده موثره گونههای مورد بررسی: آنالیز ماده موثر گونههای مورد بررسی در پژوهشگاه مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) به روی نمونه های تازه برگ و توسط دستگاه کروماتوگرافی گازی (GC) اجیلنت 7890 و طیف سنج جرمی (MS) اجیلنت 5673 و به روش نمونه برداری از فضای فوقانی (Headspace) انجام شد. ستونHP-5MS (پنج درصد قطبی) به طول 30 متر، قطر داخلی 0.25 میلیمتر و ضخامت لایه 0.25 میکرومتر برای جداسازی استفاده شد. دمای آون با 3 دقیقه توقف در 40 درجه سانتیگراد، تا 70 درجه سانتیگراد با سرعت 7 درجه سانتیگراد در دقیقه با 5 دقیقه توقف، تا 200 درجه سانتیگراد با سرعت 7 درجه سانتیگراد در دقیقه و نهایتا تا 290 درجه سانتیگراد با سرعت 40 درجه سانتیگراد در دقیقه با ده دقیقه توقف برنامه ریزی گردید. دمای اتاقک تزریق 290 درجه سانتیگراد و از گاز هلیم با سرعت جریان 2/1 میلیلیتر بر دقیقه به عنوان گاز حامل استفاده شد. ولتاژ منبع یونیزاسیون طیف سنج جرمی 70 الکترون ولت، دمای منبع یونیزاسیون 230 درجه سانتیگراد و دمای چهار قطبی 150 درجه سانتیگراد تنظیم و روش یونیزاسیون EI انتخاب شد. محدودهی اسکن طیفها از 50 تا 550 دالتون تنظیم شد. جهت شناسایی و تایید طیفها، شاخص بازداری (RI) آنها با استفاده از طیفهای جرمی مخلوط آلکانهای نرمال محاسبه (Kovats, 1958) و شاخصهای موجود در کتب مرجع (Adams, 2001) و اطلاعات موجود در کتابخانههای Weilly و NIST مورد استفاده قرار گرفت. درصد هر یک از ترکیبها نیز با توجه به سطح زیر منحنی طیف کروماتوگرام بدست آمده از دستگاه GC/MS بدست آمد.
نتایج
با توجه به نتایج حاصل از تجزیه ماده موثره توسط دستگاه GC/MS، ترکیباتی که بیشترین درصد را حداقل در یک ژنوتیپ داشتند به نحوی که مجموع درصد مواد حداقل به 80 درصد در هر ژنوتیپ برسد انتخاب شدند (جدول ۱، شکلهای یک تا پنج). در یک دید کلی این اطلاعات نشان می دهد غالب ترکیب های شناسایی شده از نوع ترکیب های منوترپنی بود و ترکیب های او-سیمن، آلفا پینن،گاما-ترپینن، تیمول، آلفا-پینن، پارا-سیمن و ام-سیمن از مهم ترین اجزای تشکیل دهنده ماده موثره ژنوتیپهای مورد بررسی بودند. هرچند برای برخی ترکیبات همچون میرسن و ترپینولن دامنه تغییرات محدود و به عبارتی در پنج ژنوتیپ مورد بررسی تقریبا مشابه بود، اما در اغلب مواد موثره بین ژنوتیپها تفاوت مشاهده گردید. بیشترین مقدار پارا- سیمن(70/17) متعلق به گونهی T. armeniacus، گاما-ترپینن (24/27) متعلق به گونهی T. daenensis، آلفا-پینن (14/17) متعلق به گونهی Z. multiflora(ژنوتیپ 1)، تیمول (42/16) و ام- سیمن (58/20) متعلق به گونهی Z. multiflora(ژنوتیپ 2)و او- سیمن (62/21) متعلق به گونهZ.multiflora(ژنوتیپ 3)مشاهده شد (جدول ۱، شکلهای یک تا پنج). در بین ترکیب های مورد اشاره ، تنها ترکیبات کامفن، میرسن، 1و۸- سینئول، گاما- ترپینن، تیمول، بتا- کاریوفیلن، لینالول و ترپینولن در تمام گونهها وجود داشتند و سایر ترکیبات در بعضی گونهها وجود داشتند. وجود و یا عدم وجود هر یک از این ترکیبات و همچنین میزان هر یک از آنها تحت تاثیر نوع گونه تغییر کرده است.
نتایج (جدول ۱، شکلهای یک تا پنج) نشان میدهد از لحاظ تیمول و کارواکرول، به عنوان مواد موثره اصلی دارویی آویشن، هر چند میانگین سه ژنوتیپ گونه آویشن شیرازی (Z. multiflora) بیش از دو گونه Thymus است، اما این تفاوت قابل ملاحظه نمی باشد. به نحوی که مقدار تیمول در آویشن آرمنیاکوس و دنایی به ترتیب 24/10 و 58/12 درصد مواد موثره را تشکیل داده اند و در آویشن شیرازی دامنه تغییرات این ماده از 40/11 تا 42/16 درصد (میانگین 23/13 درصد) بود. میزان کارواکرول مشاهده شده در تمامی ژنوتیپ های مورد بررسی کم (حدکثر42/1 درصد در آویشن دنایی) بود.از بین ترکیبات ذکر شده، آلفا- پینن با میانگین 72/13 درصد و بتا-پینن با میانگین 35/4 درصد ترکیباتی هستندکه تنها در سه ژنوتیپ آویشن شیرازی وجود دارند و در دو گونهThymus دیدهنمیشوند.همچنین موادی همچون آلفا-تریپینول ، لینالول و ترپپینولن گونه آویشن شیرازی بطور نسبی بیش از دو گونهThymus میباشد.در مقابل موادی همچون بتا-بیسابولن، آلفا-ترپینن و پاراسمین تنها در گونه های Thymus وجود دارند و در سه ژنوتیپ گونه آویشن شیرازی دیده نمی شوند.
مقایسه بین ترکیبات مواد موثره در سه ژنوتیپ آویشن شیرازی بیانگر تنوع بین آنها میباشد(جدول ۱، شکلهای سه تا پنج). به نوعی که برخی مواد فقط در یک ژنوتیپ آن مشاهده گردید. به عنوان مثالآلفا- توجین (43/0 درصد)، سابینن (78/1 درصد) و ام- سیمن (58/20 درصد) فقط در ژنوتیپ دوم مشاهده گردیدند. همچنین بین دو گونهThymus نیز در برخی مواد تفاوت ها قابل ملاجظه می باشد، به نوعی که آلفا- توجین (81/5 درصد) واو-سیمن (04/10 درصد) تنها در آویشن دنایی دیده می شود و پاراسیمین به میزان 7/17 درصد تنها در گونه آرمنیاکوس مشاهده گردید.
بحث
نتایجاینمطالعهنشاندادکهکمیتوکیفیتترکیباتموادموثرهگونههای موردبررسی تحتتاثیرگونهموردبررسی قرارمیگیرد. همچنینمطالعاتانجامشدهتوسطلورنس (Lawrence, 1993) وشوولورنس (Shu and Lawrence, 1997) نشاندادکهترکیباتاســانسوابستهبهگـــونههایگیاهی،شیموتیپهاوشرایطاقلیمی کشتمیباشد. اینتفاوتترکیباتهمچنینامکاناستفادههای داروئی مختلفگونههای گیاهی مشابهکشتشدهدرمناطقمختلفجغرافیائی رادربرمیگیرد(Mohagheghzadeh et al., 2000). کاملاً مشخصاستکهتفاوتجغرافیایی،تفاوتهای کولتیواری،مرحلهرشدی گیاه،فرآیندهای آمادهسازی وفاکتورهای دیگرممکناستترکیبات اسانس راهمازلحاظکمی وهمازنظرکیفیتتحتتاثیرقراردهد (Sajed et al., 2013).
جدول 1: مقایسه ترکیبات مواد موثره آویشن آرمنیاکوس، دنایی و سه ژنوتیپ آویشن شیرازی در شرایط یکنواخت محیطی
نام ترکیب |
شاخص کواتز |
درصد ترکیب |
||||
Thymus armeniacus |
Thymus daenensis |
Zataria multiflora |
||||
ژنوتیپ 1 |
ژنوتیپ 2 |
ژنوتیپ 3 |
||||
α-Thujene |
927 |
0 |
81/5 |
0 |
43/0 |
0 |
Camphene |
942 |
66/3 |
25/4 |
52/0 |
30/1 |
31/0 |
Sabinene |
970 |
14/3 |
09/4 |
0 |
78/1 |
0 |
Myrcene |
995 |
86/3 |
46/6 |
88/4 |
06/4 |
23/4 |
α-Terpinene |
1019 |
28/2 |
58/4 |
0 |
0 |
0 |
o-Cymene |
1032 |
0 |
04/10 |
94/18 |
16/3 |
62/21 |
1,8-Cineol |
1036 |
47/12 |
22/2 |
12/1 |
73/1 |
16/1 |
γ-terpinene |
1073 |
55/11 |
24/27 |
62/19 |
92/18 |
22/23 |
Borneol |
1167 |
32/3 |
44/2 |
0 |
0 |
0 |
Thymol |
1305 |
24/10 |
58/12 |
86/11 |
42/16 |
40/11 |
Carvacrol |
1310 |
0 |
42/1 |
80/0 |
00/1 |
79/0 |
β-Caryophyllene |
1428 |
59/2 |
70/7 |
46/5 |
56/7 |
52/5 |
β-bisabolene |
1509 |
86/0 |
00/1 |
0 |
0 |
0 |
α-Pinene |
929 |
0 |
0 |
14/17 |
09/10 |
89/13 |
para-Cymene |
1027 |
70/17 |
11/1 |
0 |
0 |
0 |
thymolquinone |
1252 |
72/2 |
45/0 |
0 |
0 |
0 |
β-Pinene |
972 |
0 |
0 |
83/4 |
01/1 |
24/7 |
Linalool |
1105 |
14/0 |
81/0 |
27/2 |
31/2 |
04/2 |
α-terpineol |
1204 |
52/0 |
0 |
13/1 |
49/1 |
41/1 |
m-Cymene |
1028 |
0 |
30/0 |
0 |
58/20 |
0 |
Trans-Sabinenehydrate |
1080 |
0 |
60/0 |
0 |
73/1 |
08/1 |
Terpinolene |
1092 |
30/0 |
75/0 |
98/0 |
09/1 |
21/1 |
(جمع ترکیبها ٪ |
35/82 |
74/92 |
55/89 |
65/93 |
12/95 |
شکل 1: کروماتوگراف مواد موثرهدر ژنوتیپThymus armeniacus
همچنین این سه ژنوتیپ آویشن شیرازی به طور کلی فاقد ترکیب های آلفا- ترپینن،بورنئول، بتا- بیزابولین،پارا- سیمن و تیمولکوئینین میباشند. درمطالعهای که ساعی وهمکاران (Saei et al., 2010) بر روی گونههای مختلفآویشنشیرازی جمعآوری شده از پنج منطقه مختلف ایران انجام دادند، تیمول اصلی ترین ترکیب تشکیل دهنده اسانس بود.علیزادهوشعبانی(Alizadeh and Shaabani, 2014)،دهکردی وهمکاران (Dehkordi et al., 2010) گزارش کردندمونوترپنتیمولمهمترینترکیب اسانس آویشن شیرازی میباشند.علیپورواسکندری (Alipour and Eskandari., 2011) اعلام کردند بخش اعظم اسانس آویشنشیرازیجمعآوری شده از استان فارس را کارواکرول با نسبت 1/71 درصد تشکیل میدهد.رستگاروهمکاران (Rastegar et al., 2011) گزارش کردندتیمول با نسبت 72/30 درصد و کارواکرول با نسبت 95/29 درصد مهمترینترکیبات اسانس آویشنشیرازی میباشند.
شکل 2:کروماتوگراف مواد موثره در ژنوتیپ Thymus daenensis
نتایج بررسی ترکیبهای شیمیایی اسانس گیاه آویشن شیرازی در چهار استان مختلف نشان داد که دو ترکیبتیمول و کارواکرول در چهار منطقه مورد بررسی مقدارشان متفاوت میباشد. بیشترین میزان کارواکرول بهترتیب در اسانسمربوط به جمعیتهای اصفهان (1/75 درصد)، یزد (2/62 درصد) وهرمزگان (4/52 درصد) وبیشترینمیزانترکیبتیمولمربوطبهاسانس جمعیت یزدگزارشگردید(NajafpourNavaei and Mirza, 2015).
تیمول نوعی فنل است و در فرآوردههای دارویی بهعنوان ماده ثابت کننده مصرف میشود. در بررسی فیتوشیمیایی از عصاره اتانولی آویشن شیرازی فلاوونوییدها وجود دارند که عمدتاًتیمول،کارواکرول،پارا-سیمن،لینالول و گاما- ترپینن میباشند (Martinez- Vazquez et al., 1996). در روغن فرار سرشاخه هوایی آویشن شیرازی،تیمول (38 درصد)،کارواکرول (96/34 درصد)، پارا-سیمن (17/7 درصد) و بتا- کاریوفیلن (2/71 درصد) شناسایی شد. این نتایج نشان میدهد قسمت اعظم ترکیبات روغن فرارآویشن شیرازی را ترپنوئیدهای اکسیژنه تشکیل داده است (Khanavi et al., 2010).
شکل 3:کروماتوگراف مواد موثره در ژنوتیپ شماره یک Zataria multiflora
در تحقیقی دیگر بر روی آویشن شیرازی ترکیبات اصلی اسانس بهترتیب شامل تیمول،کارواکرول،پارا-سیمن،گاما-ترپینن و بتاکاریوفیلن بودند (Moshafi et al., 2007). درتحقیقاتانجامشدهبرگونه آویشن، بالاترین میزانتیمول و کارواکرول در مرحله بذردهی بهدستآمد (Safaei et al., 2013). اثرات ضد درد عصاره آویشندنایی ناشی از ترکیبهای پارا-سیمن،بتا-کاریوفیلن،کارواکرول و بهخصوصتیمول میباشد (Zandi Esfahan et al., 2015). درگونهای از آویشن با افزایش ارتفاع از سطح دریا درصد ترکیبهایی مثل تیمول و کارواکرول در اسانس افزایش معنیداری داشت (Mohammadian et al., 2014).
در گونه آویشندنایی (Thymus daenensis) مشاهده میشود که مقادیرتیمول و کارواکرل کم میباشد و در عوض گاماترپینن (24/27درصد) ترکیبغالباسانسمیباشد. گاماترپینن به عنوان پیش ماده بیوسنتزتیمول و همچنینکارواکرول شناخته شده است. عمدهترین ترکیبات ماده موثره این گونه به ترتیب شامل گاما- ترپینن (24/27)، تیمول (58/12) و او- سیمن (04/10) میباشند. در این گونه ترکیبات آلفا- پینن،پارا- سیمن، بتا- پینن و آلفا- ترپینئول بهطور کلی وجود نداشتند.
شکل 4: کروماتوگراف مواد موثره در ژنوتیپ شماره دو Zataria multiflora
پورامینی و همکاران (PourAmini et al., 2014) با استخراج اسانس آویشندنایی، 33 ترکیب را جداسازی نمودند که در مجموع 19/96 درصد اسانس را تشکیلمیدادند و عمدهترینترکیبهایشناسایی شده شامل تیمول،او-سیمین،گاما-ترپینن،لینالول و بورنئول بود. همچنینسجادی وهمکاران (Sajjadi et al., 2003) از بین 43 ترکیب آویشندنایی تیمول،کارواکرول و پاراسیمن را ترکیبات غالب اسانس معرفی نمودند. امیری (Amiri, 2012) از میان ترکیبات شناسایی شده در اسانس گونه
T. daenensissubsp کارواکرول، تیمول،گاما-ترپیننوپارا- سیمن را به عنوان ترکیبات عمده اسانس آویشن دنایی معرفی نمود.
در مطالعه حاضر، در گونه T. armeniacusترکیباتپارا-سیمن (70/17)، 1 و ۸- سینئول (47/12)، گاما- ترپینن (55/11) و تیمول (34/10) بهترتیب دارای بیشترین مقدار در ماده موثره بودند. همچنین این گونه به طور کلی فاقد ترکیبات او- سیمن،کارواکرول، آلفا- پینن، بتا- پینن، ام- سیمنو ترانس- سابیننهیدرات میباشد. در مطالعه یوسفزاده و همکاران (Yosefzadeh et al., 2016) بر روی گونه T. armeniacus،ترکیبات گاما-ترپیننو
پارا-سیمن از عمدهترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس در مراحل 50 درصد و 75 درصد تنش خشکی بودند. درمطالعه کریمی و همکاران (Karimi et al., 2017) بر روی گونه T. armeniacus، به ترتیب ترکیبات کارواکرول در سه مرحله شروع گلدهی، 50 درصد گلدهی و 100 درصد گلدهی،تیمولدر مرحله 50 درصد گلدهی،پارا-سیمن و 1و8- سینئول در مرحله 100 درصد گلدهی مهمترین اجزای تشکیلدهنده اسانس اینگونه بودند.مشخصاستکهتفاوتجغرافیایی،تفاوتهای کولتیواری،مرحلهرشدی گیاه،فرآیندهای آمادهسازی وفاکتورهای دیگرممکناستترکیبات اسانس راهمازلحاظکمیوهمازنظرکیفیتتحتتاثیرقراردهد(Sajedet al., 2013).
شکل 5: کروماتوگراف مواد موثره در ژنوتیپ شماره سه Zataria multiflora
نتیجهگیری نهایی
با توجه به نتایج حاصل از این مطالعه، آویشن شیرازی در برخیازموادموثرههمچونبتا-بیسابولن،آلفا-ترپینن و پاراسمینبطورقابلملاحظهاییازآویشنThymus متفاوتهستند. از لحاظ میزان مواد موثره تیمول و کارواکرول، بهعنوان مواد موثره کلیدی آویشن، هر چند سه ژنوتیپ آویشن شیرازی میانگین بیشتری با دو گونه آویشنThymusنشانمیدهند،بااینحالاینتفاوتقابلملاحظهنمیباشد. احتمالاً وجودایندومادهموثره، عطر و طعم و خواص مشابهضدباکتری و ضدقارچ، اثرات دارویی مانند اثر ضد اسپاسم، درمان برونشیتبا گونه سایر گونههایآویشن در Zatariamultifloraباعثگردیدهاستکهازدیربازاینگیاهباعنوانآویشنشناختهشود.
References
T. lancifolius and T.armeniacus. Journal Ecophytochemical of Medicinal Plants, 5(1): 40-51.
_||_