اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی
محورهای موضوعی : سلامت روانی و ارتباطات
1 - استادیار گروه روانشناسی، واحد دیلم، دانشگاه آزاد اسلامی، دیلم، ایران
کلید واژه: شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی, سلامت روانی, امید به زندگی, شادکامی, بیماران دیابتی,
چکیده مقاله :
بروز دیابت، جریان منظم زندگی را مختل می‌نماید و بر کیفیت زندگی افراد در ابعاد مختلف تاثیر می‌گذارد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر تبیین اثربخشی شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی بوده است. روش پژوهش حاضر نيمه‌آزمایشي با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه بیماران دیابتی شهر دیلم بود.30 نفر نمونه پژوهش به روش نمونه‌گیری داوطلبانه انتخاب شدند و به صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنتزل جایگزین شدند (هرگروه 15 نفر). برای گروه آزمایش درمان شناختی مبتنی بر ذهن‌آگاهی طی 8 جلسه90 دقیقه‌ای، هر هفته یک جلسه، اجرا شد و گروه کنترل مداخله‌ای دریافت نکردند. یافته‌های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه سلامت روان هيل و گلدبرگ، امید به زندگی میلر و شادکامی آرگیل و همکاران در دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون جمع‌آوری گردید و برای تحلیل داده‌ها از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی موجب بهبود مولفه‌های سلامت روان، امید به زندگی و مولفه‌های شادکامی در آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل شد (001/0P<). بنابراین آموزش برنامه شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر بهبود مولفه‌های سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی اثربخش است.
The occurrence of diabetes disrupts the regular flow of life and affects the quality of life of people in different dimensions. The aim of the present study was to explain the effectiveness of cognitive therapy based on mindfulness on mental health, life expectancy and happiness of diabetic patients. The current research was semi-experimental with a pre-test and post-test design with a control group. The statistical population of the study included all diabetic patients in Deylam city. 30 people were selected as a sample of the study by voluntary sampling method and were randomly replaced wo experimental and control groups (15 people in each group). For the experimental group, ognitive therapy based on mindfulness was conducted during 8 sessions of 90 minutes, one session every week, and the control group did not receive any intervention. The required findings were collected using Hill and Goldberg's mental health questionnaire, Miller's life expectancy and Argyle et al.'s happiness in two stages, pre-test and post-test, and to analyze the data from the test Analysis of covariance was used in spss22 software. The results of the present study showed that cognitive therapy based on mindfulness caused a significant reduction in the components of mental health disorders, increased life expectancy and components of happiness in the subjects of the experimental group compared to the control group. The training of cognitive therapy program based on mindfulness was effective in improving mental health components, life expectancy and happiness of diabetic patients
Alipour A, Noorbala AA. A preliminary evaluation of the validity and reliability of the Oxford happiness questionnaire in students in the universities of Tehran. Iran J Psychiat and Clin Psychol 1999; 5(1):55-66. (Persian)
Argyle, M., Martin, M., & Crossland J. Happiness as a function of personality and social encounters. In J. P. Forgas, & J. M. Innes (Eds.). Recent advances in social psychology: An International perspective (pp.189-203).1989. North-Holland: Elsevier.
Asarzadegan, Mehsa, Raisi, Zahra. The effect of training on positive psychology on the quality of life and happiness in patients with type 2. Health Psychology, 2018; 8 (30): 97-116. doi: 10.30473/hpj.2019.40538.4025
Bagheri, Farideh and Gharehbaghi, Fatemeh.The Relationship between Mindfulness, Happiness and Healthy Lifestyle, 2019, https://civilica.com/doc/1139010.
Birtwell, K., Dubrow-Marshall, L., Dubrow-Marshall, R., Duerden, T., Dunn, A. A mixed methods evaluation of a Mindfulness-Based Stress Reduction course for people with Parkinson's disease. Complementary Therapies in Clinical Practice, 29, 220-228.2017 https://doi.org/10.1016/j.ctcp. 10.009
Chang, E. C., Yu, T., Chang, O. D., & Hirsch, J. K. Hope and trauma: Examining a diathesis-stress model in predicting depressive and anxious symptoms in college students. Personality and Individual Differences, 52-54. http://dx.doi.org/10.1016/j.paid.2016.02.060
Cheung P, Spears G. Reliability and validity of the Cambodian version of the 28-item general health questionnaire. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 1994; 29(5):95-9. DOI: 10.1007/BF00805629
Demhari Farangis, Saeed Manesh Mohsen, Valizadeh Pourkani Mehdi. The effectiveness of cognitive therapy training based on mindfulness on the mental health of gifted male students. 2019. Available from: https://sid.ir/paper/900195/fa
Ebadi Nada, Sudani Mansour, Faqihi Ali Naghi, Hosseinpour Mohammad. Investigating the part of positivity education with emphasis on Quranic verses on increasing the life expectancy of divorced women in Ahvaz city. New findings in psychology (social psychology) [Internet]. 2018; 4(10): 71-84. Available from: https://sid.ir/paper/175155/fa
Fakhri Mohammad Kazem, Bahar Adele, Amini Fatemeh. The effectiveness of mindfulness on happiness and blood sugar reduction in diabetic patients. Journal of Mazandaran University of
Medical Sciences (University Letter) [Internet]. 2016; 27(151):94-104. Available from: https://sid.ir/paper/46073/fa
Fathabadi J, Haji Ghorbani Dolabi M, Arjmandnia A A, Sadeghi S. Prediction of Blood Glucose Level through Irrational Health Beliefs and Health Locus of Control in Patients with Type 2 Diabetes in
Feifer C, Tansman M. Promoting psychology in diabetes primary care. Professional Psychology: Research and Practice; 1999. 30(1): 14-21. https://doi.org/10.1037/0735-7028.30.1.14
Friis AM, Consedine NS, Johnson MH. Does kindness matter? Diabetes, depression, and self-compassion: a selective review and research agenda. Diabetes Spectrum. 2015; 28(4):252-57. doi:10.2337/diaspect.28.4.252.
Garrett C, Doherty A. Diabetes and mental health. Clinical Medicine 2014; 14(6): 669-672.doi: 10.7861/clinmedicine.14-6-669.
Ghaedi Heydari F, Toghian Chaharsoghi N. The Effect of Simultaneous Incidence of Diabetes and Depression. Jorjani Biomed J 2012; 1 (1):1-8 (Persian). URL: http://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-194-en.html
Ghashghaie S, Naziry G, Farnam R. The effectiveness of mindfulness-based cognitive therapy on quality-of-life in outpatients with diabetes. Iranian Journal of Diabetes and Metabolism 2014; 13(4): 319-330 (Persian). URL: http://ijdld.tums.ac.ir/article-1-5216-en.html
Ghorashi P, Tajeri B, Ahadi M, Maliholzakerini S. Comparison of effectiveness mindfulness & hypnotherapy on perceived stress in patients with diabetes disease. Psychological Sciences 2020; 19(91): 882-875. URL: http://psychologicalscience.ir/article-1-646-fa.html
Goldberg DP, Hillier VF. A scaled version of general health questionnaire. Psychological Medicine 1979;9(2):131-45 DOI: 10.1017/s0033291700021644
Gottlieb, R., & Froh, J. Gratitude and happiness in adolescents: A qualitative analysis. In Scientific concepts behind happiness, kindness, and empathy in contemporary society (pp. 1-19). IGI Global.2019, DOI: 10.4018/978-1-5225-5918-4.ch001
Gregg JA, Callaghan GM, Hayes SC, Glenn-Lawson JL. Improving diabetes self-management through acceptance mindfulness, and values: a randomized controlled trial. J Consult Clin Psychol 2007; 75(2): 336-43. DOI: 10.1037/0022-006X.75.2.336
Hazlett-Stevens H, Singer J, Chong A. Mindfulness-based stress reduction and mindfulness-based cognitive therapy with older adults: A qualitative review of randomized controlled outcome research. Clin Gerontology 2019; 42(4): 347-358. Doi: 10.1080/07317115.2018.1518282.
Hermanns N, Kulzer B, Krichbaum M Kubiak T, Haak T. Affective and anxiety disorders in a German sample of diabetic patients: prevalence, comorbidity and risk factors. Diabetic Medicine. 2004; 293–300. Doi: 10.1111/j.1464-5491.2005.01414. X.
Hillis P, Argyle M. Happiness, introversion-extraversion and happy introverts. Perso & Indi diff.2001; 30: 595-608. DOI:10.1016/S0191-8869(00)00058-1
Hitchcock, C., Rudokaite, J., Haag, C., Patel, S. D., Smith, A., Kuhn, I., & Dalgleish, T. Autobiographical memory style and clinical outcomes following mindfulness-based cognitive therapy
(MBCT): An individual patient data meta-analysis. Behavior Research and Therapy, 104048. https://doi.org/10.1016/j.brat.2022.104048
Ho JY, Hendi AS. Recent trends in life expectancy across high income countries: retrospective observational study. BMJ, 2018; 362: k2562. https://doi.org/10.1136/bmj.k2562
Homan H. Standardization and standardization of the public health questionnaire for undergraduate students of Tarbiat Moallem University. Tarbiat Moallem Univ Educ Res Inst.2007. [Persian]
Hosseini SM. On the relationship between life expectancy and psychological perseverance: a case study of male and female students [Thesis for M.Sc.]. [Gachsaran, Iran]: Islamic Azad University, Gachsaran Branch; 2006. [Persian]
https://www.idf.org. https://parsi.euronews.com/2023/06/23/researchers-warn-about-spread-of-diabetes-in-the-world-until-2050
international conference on recent innovations in psychology, counseling and behavioral sciences, Tehran,2016. https://civilica.com/ doc/670113
Keng, S. L., Looi, P. S., Tan, E. L. Y., Yim, O. S., San Lai, P., Chew, S. H., & Ebstein, R. P. Effects of mindfulness-based stress reduction on psychological symptoms and telomere length: a randomized active-controlled trial. Behavior therapy, 2020.51(6), 984-996. Doi: 10.1016/j.beth.2020.01.005
Khosravi E, Ghorbani M. Effectiveness of mindfulness-based stress reduction on perceived stress and blood pressure among the hypertensive women. Feyz 2016; 20(4):361-368 (Persian). URL: http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3136-en.html
Langer, E. J., & Ngnoumen, C. T. (2017). Mindfulness. In Positive Psychology (pp. 95-111). Routledge.
Li Y, Schoufour J, Wang DD, Dhana K, Pan A, Liu X, et al. Healthy lifestyle and life expectancy free of cancer, cardiovascular disease, and type 2 diabetes: prospective cohort study. BMJ 2020; 368. DOI: 10.1136/ bm j. l6669
Liang, S., Dong, M., Zhao, H., Song, Y., & Yang, A. Mindfulness and life satisfaction: The moderating effect of self-control and the moderated moderating effect of resilience. Personality and Individual Differences, 185, 111241. http://dx.doi.org/10.1016/j.paid.2022.111241
Livneh H, Wilson LM. Coping strategies as predictors and mediators of disability-related variables and psychosocial adapptation. Rehabil Couns Bull 2003; 46: 194-208. http://dx.doi.org/10.1177/003435520304600401.
Ludwig DS, Kabat-Zinn J. Mindfulness in medicine. JAMA. 2008; 300(11): 1350-2.
Ludwigs, K., Henning, L., & Arends, L. R. Measuring happiness—a practical review. In Perspectives on Community Well-Being (pp. 1-34). Springer, Cham. 2019.DOI:10.1007/978-3-030-15115-7_1
Luo, SHappiness and the Good Life: A Classical Confucian Perspective. Dao, 2019, 18(1), 41-58. DOI:10.1007/s11712-018-9640-8
Luy M, Di Giulio P, Di Lego V, Lazarevic P Sauerberg M. Life expectancy: frequently used, but hardly understood. Gerontology 2020; 66(1): 95-104. DOI: 10.1159/000500955
Miller JF, Powers MJ. Development of an instrument to measure hope. Nurse Res. 1988; 37(1):6–10. DOI: 10.1097/00006199-198801000-00002
Mousavi S A, Zare-Moghaddam A, Gomnam A, Mirbluk bozorgi A, Hasani F. Mindfulness from theory to therapy. Rooyesh 2019; 8 (1):155-170URL: http://frooyesh.ir/article-1-413-fa.html
Rosenzweig S, Greeson J, Reibel D, Green J, Jasser S, Beasley D. Mindfulness-based s tress reduction for chronic pain conditions: variation in treatment outcomes and role of home meditation practice. J Psychosom Res. 2019.; 68(1): 29-36.
Samadzadeh A, Salehi M, Banijamali S, Ahadi H. Comparison of the Effectiveness of Cognitive Behavioral Therapy with Mindfulness Training on Psychological Well-being in Patients with Type 2
Diabetes. Journal OF Psychological Science November 2018; 17(68): 491-499 (Persian). URL: http://psychologicalscience.ir/article-1-187-en.html
Shabani, Mahshid, the effectiveness of cognitive therapy based on mindfulness on reducing the level of depression and improving the sense of psychological coherence of diabetic patients, the fourth
Snyder, C. R. The psychology of hope: You can get there from here. Simon and Schuster.1994.
Srikanth V, Sinclair AJ, Hill-Briggs F, Moran C, Biessels GJ. Type 2 diabetes and cognitive dysfunction—towards effective management of both comorbidities. The lancet Diabetes & Endocrinology 2020; 8(6): 535-545. Doi: 10.1016/S2213-8587(20)30118-2.
Taghavi M. Assessment of the Validity and Reliability of the General Health Questionnaire. J psychology. 2001; 5(3.) 381-98. https://sid.ir/paper/46253/fa [In Persian]
Tehran City. J Arak Uni Med Sci 2019; 21 (7): 102-111.URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-5759-fa.html.
Van Son J, Nyklicek I, Nefs G, Speight J, Pop VJ, Pouwer F. The association between mindfulness and emotional distress in adults with diabetes: could mindfulness serve as a buffer? Results from Diabetes MILES: The Netherlands. J Behavior Med, 2015; 38(2): 251-60. Doi: 10.1007/s10865-014-9592-3.
Vine, R., & Judd, F. Contextual issues in the implementation of mental health legislation. International journal of law and psychiatry, 2019, 62, 16-19. https://doi.org/10.1016/j.ijlp.2018.11.002
Welch, J. G. HOPE for community college students: The impact of merit aid on persistence, graduation, and earnings. Economics of Education Review, 43, 1-20. DOI: 10.1016/j.econedurev.2014.08.001
Whitebird RR. Kreitzer MJ. O'Connor PJ. Mindfulness-based stress reduction and diabetes. Diabetes Spectrum 2009; 22(4):226-230. https://doi.org/10.2337/diaspect.22.4.226
| |||
The effectiveness of mindfulness-based cognitive therapy on mental health, life expectancy and happiness of diabetic patients | |||
Marjan Albehbahani1=
| |||
1=Department of Psychology, Dey.C., Islamic Azad University, Deylam, Iran | |||
|
|
Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1209709
DOI: https://doi.org/10.82548/6qkx-py54 |
|
|
| ||
Article Information ABSTRACT | |||
The occurrence of diabetes disrupts the regular flow of life and affects the quality of life of people in different dimensions. The aim of the present study was to explain the effectiveness of cognitive therapy based on mindfulness on mental health, life expectancy and happiness of diabetic patients. The current research was semi-experimental with a pre-test and post-test design with a control group. The statistical population of the study included all diabetic patients in Dilam city. 30 people were selected as a sample of the study by voluntary sampling method and were randomly replaced in two experimental and control groups (15 people in each group). For the experimental group, cognitive therapy based on mindfulness was conducted during 8 sessions of 90 minutes, one session every week, and the control group did not receive any intervention. The required findings were collected using Hill and Goldberg's mental health questionnaire, Miller's life expectancy and Argyle et al.'s happiness in two stages, pre-test and post-test, and to analyze the data from the test Analysis of covariance was used in spss22 software. The results of the present study showed that cognitive therapy based on mindfulness caused a significant reduction in the components of mental health disorders, increased life expectancy and components of happiness in the subjects of the experimental group compared to the control group (P<0.001). The training of cognitive therapy program based on mindfulness was effective in improving mental health components, life expectancy and happiness of diabetic patients. Keywords: Cognitive therapy based on mindfulness, Mental health, Life expectancy, Happiness, Diabetic patients | Article History: Received; 2025/04/24 Accepted; 2025/06/25 Published; 2025/06/29 | ||
Article Type: Research Article | |||
Subject Area: mental health & communication | |||
=Corresponding Author: Marjan Albehbahani | |||
E-mail: | |||
ORCID:
| |||
Citation This Paper: Albehbahani , Marjan. (2025). The effectiveness of mindfulness-based cognitive therapy on mental health, life expectancy and happiness of diabetic patients . Quareterly of Communicatons Psychology, 2(3), pp. 51-71. [In Persian] https://doi.org/10.82548/6qkx-py54 | |||
Publisher: Islamic Azad University Press, Iran ISSN: 3092-6432 ISSN (Online): 3092-6440
|
Quarterly of Communications Psychology(CPQ) Summer 2025, Volume 2, Number 3, (pp. 51-71) |
| |||
اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی | |||
مرجان آل بهبهانی1= | |||
1 .=استادیار گروه روانشناسی، واحد دیلم، دانشگاه آزاد اسلامی، دیلم، ایران | |||
|
Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1209709 DOI: https://doi.org/10.82548/6qkx-py54 |
|
|
|
| ||
اطلاعات مقاله چکیده | |||
تاریخ های مقاله: تاریخ دریافت؛ 22/02/1404 تاریخ پذیرش؛ 04/04/1404 تاریخ انتشار: 08/04/1404 | بروز دیابت، جریان منظم زندگی را مختل می‌نماید و بر کیفیت زندگی افراد در ابعاد مختلف تأثیر می‌گذارد. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر تبیین اثربخشی شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی بوده است. روش پژوهش حاضر نيمه‌آزمایشي با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه بیماران دیابتی شهر دیلم بود.30 نفر نمونه پژوهش به روش نمونه‌گیری داوطلبانه انتخاب شدند و به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنتزل جایگزین شدند (هرگروه 15 نفر). برای گروه آزمایش درمان شناختی مبتنی بر ذهن‌آگاهی طی 8 جلسه 90 دقیقه‌ای، هر هفته یک جلسه، اجرا شد و گروه کنترل مداخله‌ای دریافت نکردند. یافته‌های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه سلامت روان هيل و گلدبرگ، امید به زندگی میلر و شادکامی آرگیل و همکاران در دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون جمع‌آوری گردید و برای تحلیل داده‌ها از آزمون تحلیل کوواریانس استفاده شد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی موجب بهبود مولفه‌های سلامت روان، امید به زندگی و مولفه‌های شادکامی در آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل شد (001/0P<)؛ بنابراین آموزش برنامه شناخت‌درمانی مبتنی بر ذهن‌آگاهی بر بهبود مولفه‌های سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی اثربخش است. واژهگان کلیدی: امید به زندگی، بیماران دیابتی، سلامت روانی، شادکامی، شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی. | ||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | |||
حوزه موضوعی: سلامت روانی و ارتباطات | |||
=نویسنده مسئول: مرجان آل بهبهانی | |||
رایانامه: marjan.albehbahai@iau.ac.ir | |||
ارکید: | |||
ناشر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی شاپا: 6432-3092 شاپا الکترونیکی: 6440-3092 | |||
استناد به این مقاله: آل بهبهانی، مرجان. (1404). اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی. فصلنامه روانشناسی ارتباطات، 2(3)، صص. 51-71. https://doi.org/10.82548/6qkx-py54 | |||
مقدمه
ديابت1 بيماري است كه در آن مقدار ترشح انسولین کمتر از میزان لازم برای طبیعی نگهداشتن قند خون است. انسولین ماده‌ای است که در بدن تمام افراد طبیعی توسط بخشی از غده لوزالمعده ساخته و به داخل جریان خون ریخته می‌شود. این ماده در سوخت و ساز مواد نشاسته‌ای و قندهای ساده و در نتیجه تنظیم قند خون نقش مهمی دارد؛ بنابراین کاهش نسبی آن در جریان دیابت، منجر به افزايش قند خون می‌شود كه در صورت عدم کنترل و تنظیم آن در حد مناسب منجر به ضايعات جبران‌ناپذیر در قسمت‌های مختلف بدن می‌شود (شعبانی، 1396). به گزارش سازمان بهداشت جهانی دیابت شایع‌ترین بیماری غدد در جهان است که سالانه عامل ۴ میلیون مرگ در جهان است. بر اساس نتایج تحقیقات موسسه سنجش و ارزیابی سلامتِ دانشگاه واشنگتن، در حال حاضر ۵۲۹ میلیون نفر در جهان مبتلا به دیابت هستند و پیش‌بینی می‌شود که این رقم تا سال ۲۰۵۰ میلادی با افزایش بیش از دو برابری به حدود ۱.۳ میلیارد نفر برسد (فدراسیون بین المللی دیابت،2024) و در ایران نیز تعداد بیماران مبتلا به دیابت در سال 2030 به 7 میلیون نفر افزایش بیابد (فتح آبادی و همکاران، 1397).
ابتلا به بیماری‌های مزمن از جمله دیابت یکی از عواملی است که می‌تواند سلامت روانی افراد را تهدید نماید. بیماري دیابت محدودیت‌هاي بسیاري را از قبیل اجبار در تزریق مکرر انسولین، تأمین هزینه‌ی آن، اجبار در رعایت رژیم غذایی، عفونت‌هاي مکرر، احتمال بستري شدن در بیمارستان به علت عوارض بیماري و هم چنین محدودیت‌هایی در زمینه‌ي تولیدمثل، تشکیل خانواده و اشتغال به کار را براي فرد مبتلا ایجاد می‌نماید که همین امر موجب کاهش سلامت روانی در این بیماران می‌شود(لوین و ویلسون،2003). می‌توان گفت سلامت روان 2 برخورداری از سلامت کلی در نحوه تفکر، تنظیم احساسات و کنترل رفتار است و به منزله رﺳﺎﻧﺪن ﻓﺮد ﺑﻪ سطح اﻧﺴﺎنی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ و ﻻﯾﻖ داراي اﻧﺴﺠﺎم ﺷﺨﺼﯿتی و روانی است که ﻗﺎدر ﺑﺎﺷﺪ کارکردﻫﺎ و ﻣﺴﺆوﻟﯿﺖﻫﺎي ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﻄﻠﻮب اﻧﺠﺎم دﻫﺪ. سلامت روان در واقع یک حالت بهینه‌ی ذهنی است که فرد را قادر می‌سازد با استرس روزمره‌اش مقابله کند، توانمندی‌های خود را بشناسد، عملکرد شغلی و تحصیلی خوبی داشته باشد و بتواند با جامعه ارتباط بگیرد(وین و جود ، 2019). نتایج پژوهش نشان داده است که افراد دیابتی در مقایسه با افراد غیردیابتی سلامت روان کمتری دارند (هرمانس و همکاران،2004). همچنین شیوع اختلالات عاطفی و اضطرابی در افراد مبتلا به دیابت در مقایسه با غیر دیابتی‌ها بالاتر گزارش شده است (گارت و دوهرتی،2014). طبق یافته مطالعات موجود، حدود 20 تا 40 درصد مبتلایان به دیابت، درجاتی از پریشانی هیجانی و نشانه‌های عمومی اضطراب3، افسردگی4 و کیفیت زندگی5 نامطلوب را تجربه می‌کنند (فریس و همکاران،2014). افسردگی و استرس روان‌شناختی در افراد مبتلا به دیابت با کاهش پایبندی به درمان‌های دارویی، سبک زندگی ناسالم، کنترل ضعیف بر میزان قند خون و با افزایش سایر عوارض همراه است (چانگ و همکاران ، 2016).
مطالعات نشان داده‌اند که به دلیل خطر بیشتر بیماری‌های قبلی، سکته‌های مغزی، نابینایی و قطع عضو دیابت با کاهش امید به زندگی6 نیز همراه است (عصارزادگان و رئیسی،1398). امید به زندگی یک شاخص آماری است که نشان دهنده متوسط طول عمر یک جامعه و انتظار حیات هر عضوی از آن جامعه می‌باشد. هر چه شاخص‌های بهداشتی و همچنین درمانی بهبود یابد امید به زندگی افزایش خواهد یافت. امید به زندگی نيرويي است که می‌تواند تخيلات را به سمت موارد مثبت هدايت كند و تسهیل‌گر کار و فعالیت افراد باشد. افراد تحت تأثير اميد در مورد تمام چيزها با معيار امکان‌ها، پاسخ‌ها و راه‌حل‌ها به جاي محدوديت‌ها، از دست دادن‌ها و ترس‌ها می‌اندیشند (لی و همکاران،2020). امید حالت انگیزشی مثبت و ذهنی مبتنی بر برنامه‌ریزی براي رسیدن به هدف است که محصول تعامل فرد با محیط می‌باشد (لوو و همکاران،2020). طبق پژوهش‌های انجام‌گرفته، امیـد بـه زنـدگی بـالاتر بـا سلامت جسمی و روان‌شناختی، خودارزشـی بـالا، تفکـر مثبت و روابط اجتماعی‌ِ رضایتمند رابطه مسـقیمی دارد ( هو و هندی،2018). این در حالی است که طبق یافته‌هـاي مطالعـات موجـود، میزان امید به زندگی در بیماران دیابتی کمتـر از سـایر افـراد در جامعه است و این امر با تشدید اضطراب و افسردگی در آنها همراه است ( ولچ،2014 ). شیوع علایم افسردگی در بیماران دیابتی نوع2، حدود 14 درصد می‌باشد که با کاهش امید به زندگی، کیفیت زندگی و افزایش سطح هراس همراه است(هرمانس و همکاران،2004)در صورتی که سازه امید در موجود زنده به‌عنوان یک نيروي مؤثر و محرک سیستم فعالیتی عمل می‌کند و زمینه را در سيستم برای کسب تجارب و نيروهاي جدید فراهم می‌نماید و در نتيجه، با ایجاد انگیزه برای تلاش و کوشش بیشتر افراد را به سطح بالايي از کارکردهاي رفتاري و رواني سوق می‌دهد. (گتلب و فرو، 2019).
یکی از متغیرهایی که به نظر می‌رسد با کنترل و مقابله با بیماری‌های مزمن تأثیر داشته باشد، شادکامی7 است که میزان آن در بیماران دیابتی پایین می‌باشد. شـادکامی یـکی از هیجانات اساسی و از مهم‌ترین نیازهای روانی بشر است. به نظر می‌رسد شادکامی دارای سه جزء اساسی است: هیجان مثبت، رضایت از زندگی و نبود هیجان‌های منفی از جمله افسردگی و اضطرب (16). روان شناسان، شادکامی را نوعی «هیجان مثبت» می‌دانند (لودویگ و همکاران، 2019) شادکامی، برآورد افراد از خود را در جنبه‌های مختلف زندگی از قبیل رضایت از زندگی، هیجان و خلق مثبت، فقدان افسردگی و اضطراب شامل می‌شود که به شکل هیجانات، احساسات و شناخت‌ها ظاهر می‌گردد (لیو،2019). شادکامی ناشی از قضاوت و داوري انسان درباره چگونگی گذراندن زندگی است. این قضاوت از بیرون به فرد تحمیل نمی‌شود، بلکه حالتی درونی است که از هیجان‌های مثبت تأثیر می‌پذیرد (فیفر و تانسمن،1999).
به دلیل اهمیت سازه‌های روان‌شناختی در بیماران مبتلا به دیابت نوع دو، مداخلات روان‌شناختی متعددی از سوی متخصصان پیشنهاد شده است که یکی از آنها درمان‌های شناختی رفتاری کوتاه‌مدت نظیر درمـان شـناختی مبتنی بر حضور ذهن می‌باشد که روان‌درمانگران آن برای آموزش افراد استفاده می‌کنند و ترکیبی از مراقبه8، یوگا9 و شـناخت درمانی10 است که براي تسکین و درمان رنج‌هاي هیجـانی ایجاد شده است (هازلت و همکاران،2019). همچنین یکی از گزینه‌های درمان غیر دارویی در بیماران می‌باشد که توجه زیادی را به خود جلب کرده است (وان سون و همکاران،2014). درمان‌های مبتنی بر ذهن آگاهی به‌واسطه‌ی اینکه به هر دو بعد جسمی و ذهنی می‌پردازند دارای اثربخشی بالایی برای درمان برخی اختلالات بالینی و بیماری‌های جسمانی هستند (لودویگ و کابات زین،2008). ذهن آگاهی یک توانمندی مهم جهت کنترل نشخوارهای ذهنی و شرایط تنش زایی هست که در زندگی روزمره اکثر افراد وجود دارد. دستیابی به این راهکار اساسی می‌تواند در جهت متوقف کردن فشارهای ذهنی درونی خود افراد و شرایط استرس‌زای محیط مؤثر باشد. (قرشی وهمکاران،1399). ذهن آگاهی یک فرایند شناختی خلاق است که از طریق توجه به اهداف واقعی و بودن در زمان حال، بدون قضاوت راجع به تجربیات آشکار مداوم آشکار می‌گردد. در این صورت، توجه متمرکز بر لحظه حال گردیده و پردازش تمام جنبه‌های تجربه بی‌درنگ شامل فعالیت‌های شناختی، فیزیولوژیکی یا رفتاری را موجب می‌شود. فرد نسبت به فعالیت‌های روزانه زمان حال آگاهی پیدا می‌کند، به کارکردهای خودکار ذهن در دنیای گذشته و آینده آگاهی می‌یابد و از طریق آگاهی لحظه‌به‌لحظه از افکار و عواطف و حالت‌های هیجانی و جسمانی بر آنها را مدیریت می‌کند و از ذهن روزمره و خودکار متمرکز برگذشته و آینده رها می‌شود(خسروی و قربانی،1395). در همین راستا محققان علاقه زیادی به نحوه تأثیر مداخلات ذهن آگاهی بر سلامت روان افراد دیابتی نشان داده‌اند.
بسیاري از نظریه‌هاي روان‌درمانی اهمیت آگاهی، حضورذهن و تمرکز بر زمان حال را در سلامت روانی مورد بحث قرار داده‌اند که این امر به رشد و بهتر شدن بهزیســتی شــناختی کمــک شــایانی مــی‌کنــد (قشقایی و همکاران،1393). پژوهشگران نشان می‌دهند که افزایش حضور ذهن با انواع پیامدهاي سـلامتی نظیـر کاهش درد، اضطراب، افسردگی و اسـترس ارتبـاط دارد(قایدی حیدری و طوقیان چهارسوقی،1391). نتایج پژوهش، آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس را به‌عنوان یک درمان مکمل با هدف ارتقای سطح خودتنظیمی هیجانی و خودمراقبتی به بیماران دیابتی پیشنهاد می‌کنند (روزنویگ و همکاران،2019). طبـق یافتـه مطالعات موجود، مداخلات مبتنـی بـر ذهـن آگـاهی در کاهش علائم روان‌شناختی، افـزایش امیـدواري، کیفیـت زندگی، سلامت روان و بهزیستی نقش دارند (سیرکانس و همکاران،2020) همچنین به‌طور ویژه نتايج مطالعات متعدد نشان داده‌اند که آموزش ذهن آگاهی نقش مهمی در کاهش مشکلات روان‌شناختی افراد مبتلا به ديابت دارد (گرج و همکاران،2007). و افراد مبتلا به ديابتی که مهارت‌های ذهن آگاهی را می‌آموزند و سعی می‌کنند به شیوه ذهن آگاهانه زندگی کنند، از کیفیت زندگی بیشتری برخوردار هستند و آشفتگی‌های هیجانی کمتری را گزارش می‌کنند (وان سون و همکاران، 2015).
با توجه به شیوع بسیار بالای دیابت در ایران و با درک اهمیت موضوع سلامت روان افراد مبتلا به دیابت به نظر می‌رسد که پژوهش در رابطه با تأثیر درمان‌های روان‌شناختی بر بیماری دیابت، یک ضرورت بنیادین در جهت ارتقاء سلامت و بهداشت روانی افراد مبتلاست. پژوهش های انجام شده در بیماران دیابتی نشان داده است که قابلیت اثربخشی مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی علاقه بسیاری را در مسیر ارتقای سلامت و رفاه بیماران مبتلا به دیابت جلب کرده است (وایت برد و همکاران،2009) و این مداخلات می‌تواند موجب افزایش سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی شود. این پژوهش به دنبال بررسی اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر امید به زندگی و مؤلفه‌های سلامت روانی و شادکامی بیماران دیابتی بود.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع نيمه آزمایشي با طرح پیش‌آزمون و پس‌آزمون با گروه کنترل بود. جامعه آماري اين پژوهش را تمامی بیماران دیابتی شهرستان دیلم در سال 1403 تشکیل دادند. حجم نمونه متشکل از 30 نفر از بیماران دیابتی زن شهرستان دیلم بود. بدین ترتیب پس از بررسی، مراجعان دارای ملاک‌های ورود به پژوهش مشخص و به روش نمونه‌گیری داوطلبانه از بین بیماران دیابتی شهرستان دیلم انتخاب شدند که 15 نفر آنها در گروه کنترل و 15 نفر در گروه آزمایش جایگزین شدند. گروه آزمایش تحت مداخله شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی قرار گرفت و گروه گواه هیچ مداخله‌ای دریافت نکرد. گروه‌ها قبل از اجرای مداخلات پیش‌آزمون را تکمیل نمودند. سپس شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی به‌عنوان متغیر مستقل اعمال گردید. برای این منظور به بیماران دیابتی شهرستان دیلم (گروه آزمایش) شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی طی 8 جلسه 90 دقیقه‌ای آموزش داده شد. سپس برای هر دو گروه پس‌آزمون‌ها اجرا شد. ملاک‌های ورود به تحقیق عبارت بود از تشخیص بیماری دیابت توسط پزشک متخصص در یک سال گذشته، حداقل سواد خواندن و نوشتن، عدم وجود اختلالات روان‌شناختی جدی، عدم وجود مشکلات و عوارض شدید ناشی از دیابت نظیر قطع عضو و مشکلات بینایی، عدم بیماری طبی حاد یا مزمن و عدم دریافت همزمان یک برنامه روان‌درمانی. همچنین ملاک‌های خروج از تحقیق شامل عدم حضور در بیش از دو جلسه متوالی، درخواست عدم همکاری به‌وسیله فرد و عدم انگیزه برای انجام تکالیف بود.
ابزار پژوهش
پرسشنامه سلامت عمومی11 (1972): پرسشنامه استاندارد سلامت روان ابزاری برای سنجش سلامت روان فعلی افراد می‌باشد و از زمان تهیه آن توسط گلدبرگ و هیلر12 به‌طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است. اين پرسشنامه 28 سؤال را در برمی‌گیرد كه بعدها برای آن فرم‌هاي دیگری مشتمل بر 12، 20، 28، 30 و 44 ماده نيز در نظر گرفته شد. اين پرسشنامه علاوه بر استخراج نمره كلي سلامت عمومی افراد بر اساس تحلیل عاملی، دارای 4 زیرمقیاس است. سؤالات 7-1 مربوط به مقیاس علائم جسمانی و وضعیت سلامت عمومی می‌باشد. از سؤال 14-8 مربوط به مقیاس اضطراب، از سؤال 15 - 21 مربوط به مقیاس اختلال عملکرد اجتماعی و سؤالات 28-22 نیز مربوط به مقیاس افسردگی می‌باشند. نمره‌گذاري آزمون بر اساس مقياس ليكرت مي‌باشد كه در آن براي هر فرد پنج نمره در نظر گرفته شده كه چهار نمره به مقياس‌هاي فرعي و يك نمره مربوط به كل پرسشنامه مي‌شود. (گلدبرگ و هیلر،1979). آنها روایی پرسشنامه را در تحقیق خود به کمک اعتبار ملاكي 86/0 و پایایی پرسشنامه را در تحقیق خود به کمک آلفاي كرونباخ 85/0 گزارش نموده‌اند. پايايــی پرسشــنامه ســلامت عمومــی ٢٨ سؤالی در فرهنگ‌‌هــاي مختلــف تأیید شــده اســت. برای مثال چوانــگ13 و همــکاران (١٩٩٤) ضريــب پايایی ايــن پرسشــنامه را در گروه کامبوج‌های ساكن نيوزلند بــه كمــك روش بازآزمايــی بــا فاصلــه زمانــی ٢ تــا ٤ هفتــه و بــا اســتفاده از فرمــول ضريــب همبســتگی رتبــه‌‌اي اســپيرمن بــه ميــزان 55/0 و ضريــب هماهنگــی درونــی ايــن پرسشــنامه را بــه ميــزان 85/0 گــزارش كردنــد. در ایران، ضريــب آلفــاي كرونبــاخ هماهنگــی درونــی ايــن پرسشــنامه را بــراي كل مقيــاس كــه نشان‌دهنده ســلامت عمومــی اســت، برابــر بــا ٨٥/0 و بــراي مقياس‌هــاي فرعــی نشانه‌های ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ، اﺿﻄﺮاب، ﺑﺪﻛﺎرﻛﺮدی اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و اﻓﺴﺮدگی بــه ترتيــب 85/0، 87/0، 79/0 و 91/0 نشان داده است (هومن،1375). تقوی جهت بررسی اعتبار پرسشنامه سلامت عمومی از سه روش بازآزمایی، تصنیفی و آلفای کرونباخ استفاده نموده است. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که به ترتیب ضرایب اعتبار 70/0، 93/0 و 90/0 با توجه به سه آزمون ذکرشده حاصل گردیده است. همچنین همبستگی بین آزمون‌های این پرسشنامه با نمره کل بین 72/0 تا 87/0 متغیر بوده است (تقوی،1380). در این پژوهش از نسخه 28 سؤالی دکتر هومن استفاده گردید و آلفای کرونباخ 76/0 بدست آمد.
پرسشنامه امید به زندگی14 میلر (1988): این مقیاس توسط میلر و پاورز15 در سال 1988 ساخته شد و از نوع آزمون‌های تشخیصی است که اولین بار برای سنجش امیدواری بیماران قلبی در آمریکا استفاده شد تا میزان امیدواری را در آنها نشان دهد. مقیاس اولیه دارای ۴۰ سؤال بود که در نسخه‌های بعدی به ۴۸ سؤال افزایش یافت. هدف این مقیاس سنجش میزان امیدواری در افراد است. این مقیاس شامل 11 جنبه از حالت‌های امیدواری و درماندگی است که ماده‌های قیدشده در آن بر مبنای تظاهرات آشکار یا نهان رفتاری در افراد امیدوار یا ناامید برگزیده شده است. نمره‌گذاری این پرسشنامه در یک پیوستار از بسیار مخالف (نمره ۱) تا بسیار موافق (نمره ۵) انجام می‌شود. نمره‌گذاری پرسشنامه امید به آینده میلر برای هر سؤال به پاسخ بسیار مخالف نمره ۱، مخالف نمره ۲، بی‌تفاوت نمره ۳، موافق نمره ۴ و بسیار موافق نمره ۵ در نظر گرفته می‌شود. نمره‌گذاری ۱۴ سؤال (۱۱- ۱۳- ۱۶- ۱۸- ۲۵- ۲۷- ۲۸- ۳۱- ۳۳- ۳۴- ۳۸- ۳۹- ۴۷- ۴۸) به‌صورت معکوس انجام می‌گیرد. نمرات افراد بین ۴۸ تا ۲۴۰ متغیر خواهد بود. نمره بین 48 تا 96 نشان می‌دهد اميد فرد كم است. نمره بین 96 تا 144 نشان می‌دهد اميد فرد متوسط است. نمره بالاتر از 144 نشان می‌دهد اميد فرد زياد است. میلر (1988) روایی پرسشنامه را از طریق اعتبار سازه 91/0 و از طریق ضریب آلفای کرونباخ پایایی پرسشنامه را 90/0 گزارش نمودند (میلر وپاورز،1988). میزان پایایی این مقیاس توسط حسینی به شیوه آلفای کرونباخ 91/0 به دست آمده و در محاسبه اعتبار آزمون نیز ضریب اعتبار 64/0 بود (حسینی،1385). در پژوهش عبادي (١٣٨٩) براي محاسبه روایی پرسشنامه نمره کل پرسشنامه با نمره سؤال ملاك که به‌طور همزمان توسط آزمودنی‌ها کسب شده بود، همبسته گردید و ضریب اعتبار ٦٤/٠ به‌دست آمد. میزان پایایی به دو شیوه آلفاي کرونباخ و تنصیف محاسبه شده و مقادیر ٩١/٠ و ٨٧/٠ به‌دست آمده است. در مطالعۀ حاضر، ضریب پایایي براي نمره کل پرسشنامه با آلفاي کرونباخ معادل 83/0 به دست آمد.
پرسشنامه شادکامی آکسفورد16 (1989): این پرسشنامه توسط آرگیل17 و همکاران در سال ١٩٨٩ با هدف تشخیص شادکامی ساخته شد. از آنجا که سیاهه افسردگی بک18 از مقیاس‌های بسیار موفق افسردگی است، آرگیل پس از رایزنی با بک جملات مقیاس افسردگی او را معکوس کرد. بدین‌ترتیب ٢١ ماده تهیه شد و ١١ مادة دیگر نیز به آنها افزود تا سایر جنبه‌هاي شادکامی را دربرگیرد. سپس آن را روي تعدادي از دانشجویان اجرا کردند و باتوجه به روایی صوري پرسش‌ها و حذف چند ماده، در نهایت در فرم نهایی ٢٩ سؤال پرسشنامه آماده شد. هر سؤال پرسشنامه شادکامی آکسفورد داراي چهار گزینه است که از صفر (هرگز) تا سه (همیشه) نمره‌گذاری می‌شود. در این پرسشنامه حداقل نمره صفر و حداکثر نمره ٨٧ است. در نخستین پژوهش آرگیل و همکاران (۱۹۸۹) با تحلیل عاملی فهرست شادکامی آکسفورد، هفت عامل به دست آمد که عبارتند از: خودپنداره، رضایت از زندگی، آمادگی روانی، سر ذوق بودن، احساس زیبایی شناختی، خودکارآمدی و امیدواری که آلفای کرونباخ این عوامل از ۶۴/۰ تا ۸۴/۰ بود. پایایی بازآزمایی آن را طی هفت هفته 78/0 به‌دست آوردند. علی‌پور و نوربالا (1378) در ایران این پرسشنامه را ترجمه و با اجرا روي ١٠١ دانشجوي کارشناسی ارشد دانشگاه علامه طباطبائی آن را هنجاریابی کردند؛ همچنین آلفاي کرونباخ آن برابر 93/0 گزارش کردند و با روش دونیمه‌کردن به‌روش اسپیرمن‌ـ براون19 مقدار 92/0 و به‌روش گاتمن٤ 91/0 به‌دست آمد. در مطالعۀ حاضر، ضریب پایایي براي نمره کل پرسشنامه با آلفاي کرونباخ معادل 81/0 به دست آمد.
پروتکل شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی: در این پژوهش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی طی 8 جلسه 90 دقیقه‌ای هر هفته یک جلسه و برگرفته از پروتکل هشت جلسه‌ای آموزش مبتنی بر ذهن‌آگاهی اجرا شد که بر اساس الگوي جان کابات-زین20 طراحی شده است (موسوی و همکاران،1398). خلاصه جلسات در جدول شماره 1 به شرح زیر صورت گرفته است:
[1] . Diabetes
[2] . Mental health
[3] . Anxiety
[4] . Depression
[5] . Quality of Life
[6] . life expectancy
[7] . Happiness
[8] . meditation
[9] . yoga
[10] . Cognitive therapy
[11] . General health questionnaire (GHQ)
[12] . Goldberg DP, Hillier VF.
[13] . Cheung, P
[14] . Life Expectancy Questionnaire (LEQ)
[15] . Miller JF
[16] 16. Oxford Happiness Questionnaire (AHQ)
[17] . Argyle, M
[18] . Beck Depression Inventory
[19] . Spearman-Brown
[20] . Gottmann
جدول 1. خلاصه محتواي جلسات شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر اساس الگوي جان کابات-زین
جلسه | اهداف | محتواي درمانی | فعالیت |
اول | آشنایی با افراد و موضوع آموزش و گرفتن پیش‌آزمون | ﻣﻌﺮفی آﻣﻮزش ذﻫﻦ آگاهی و ﺗﻌﺮﯾﻒ آن و ﺗﻮﺿﯿﺢ پیراﻣﻮن ﻋﻠﺖ اﺟﺮاي اﯾﻦ دوره آﻣﻮزشی ﺑﺮاي شرکت‌کنندگان، ﺗﻮﺿﯿﺢ پیراﻣﻮن چگونگی برنامه‌ریزی ﺑﺮاي ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت ذﻫﻦ آگاهی و گنجاﻧﺪن اﯾﻦ ﺗﻤﺮﯾﻨﺎت در زﻧﺪگی روزاﻧﻪ، یادداشت‌های روزاﻧﻪ درﺑﺎره ﺗﻤﺮﯾﻦ ذﻫﻦ آگاهی، معرفی شرکت‌کنندگان و بررسی انگیزه‌های آنها جهت شرکت در مداخله | هدایت خودکار، تمرین‌های جلسه خوردن یک کشمش همراه با حضور ذهن و مراقبه وارسی بدن. |
دوم | مقابله با موانع | تمرینات جلسه: تامل وارسی بدنی، ده دقیقه تنفس با ذهن‌آگاهی، معطوف کردن توجه به یک فعالیت روزمره به شیوه‌اي متفاوت. | تمرین‌های جلسه مراقبه وارسي بدن، ده دقيقه حضور ذهن روي جريان تنفس |
سوم | حضور ذهن روي تنفس و بر بدن هنگام حركت | حضور ذهن بر روی تنفس و بر بدن در زمان حرکت، تمرین‌های جلسه حرکت با حالت ذهن آگاهانه، تمرین تنفس و کشش، انجام حرکات کششی و تنفس با حالت حضور ذهن و به دنبال آن انجام مراقبه در وضعیت نشسته متمرکز بر آگاهی از تنفس و بدن. این تمرین‌ها می‌توانند با یک تمرین کوتاه حضور ذهن دیداری یا شنیداری آغاز شوند، سه دقیقه فضای تنفس. | تمرین‌های جلسه حركت با حالت ذهن آگاهانه، تمرين تنفس و كشش، انجام تمرین سه دقیقه فضاي تنفس سه بار در هر روز. |
چهارم | ماندن در زمان حال | ماندن در زمان حال، آگاهی از تنفس، بدن، صداها، افکار و آگاهی‌هایی بدون جهت‌گیری ویژه، فضای سه‌دقیقه‌ای تنفس، معرفی این روش به‌عنوان راهبردی مقابله‌ای برای استفاده در زمان‌هایی که شرایط احساس‌های دشواری را برمی‌انگیزد، راه رفتن با حضور ذهن. | تمرین‌های جلسه پنج دقیقه حضور ذهن دیداری یا شنیداری، مراقبه در وضعیت نشسته، فضاي سه‌دقیقه‌ای تنفس |
پنجم | پذیرش و اجازه یا مجوز حضور | تامل در وضعیت نشسته، آگاهی از تنفس و بدن؛ تأکید بر چگونگی واکنش دهی به افکار، احساسات و حس‌هاي بدنی ایجاد شده؛ معرفی یک حالت دشوار در تمرین و کاوش اثراتش بر روي بدن و ذهن و سه دقیقه فضاي تنفس. خواندن شعر میهمان‌خانه اثر مولانا و شناسایی مضمون آن در جلسه، | تامل در وضعیت نشسته، طبق روال قاعده‌ای (سه بار در هر روز) سه دقیقه فضاي تنفس- به‌عنوان راهبرد مقابله‌اي (در هر زمانی که شما پی به وجود احساسات ناخوشایند بردید) پس از انجام تمرین جهت کاوش راهی براي گشایش «دري به سوي بدن". |
ششم | فکرها نه حقایق | مرور تکالیف، ارائه مثال و راه حل درمورد اینکه افکار فقط فکر هستند نه حقایق، آموزش کاهش اتحاد خود را با افکارش و نگرش فکر به آنها تا بتواند با آنها رابطه بیشتری برقرار کند. | تمرین‌های جلسه مراقبه در وضعيت نشسته، آگاهي از تنفس و بدن به اضافه معرفي مشكل مربوط به تمرين و پي بردن به اثرات آن بر بدن و ذهن، سه دقيقه فضاي تنفس |
هفتم | خود مراقبتی به بهترین شکل | چگونه می‌توانیم به بهترین شکل از خود مراقبت کنم، تمرین‌های جلسه مراقبه در وضعیت نشسته، آگاهی از تنفس، بدن، اصوات، افکار و هیجان‌ها، سه دقیقه فضای تنفس و طرح مشکلی که در انجام تکلیف به وجود آمده و پی بردن به اثرات آن بر بدن و ذهن. | گزینش الگویی از تمامی انواع مختلف تمرین‌ها که بتوان پس از پایان برنامه آن را ادامه داد. فضاي تنفس- بر طبق روال قاعده‌اي و به‌عنوان راهبردي مقابله‌اي؛ پس از تمرین کشف راهی براي بازگشایی دري به انجام عمل ماهرانه، توسعه سامانه هشداردهنده اولیه براي تشخیص عود، توسعه برنامه عملی که بتوان در مواجهه با پایین آمدن خلق از آن استفاده کرد. |
هشتم | استفاده از آموخته‌ها براي کنار آمدن با وضعیت‌هاي خلقی در آینده و انجام پس‌آزمون | مرور تکالیف جلسه قبل، جمع‌بندی آموخته‌ها برای آینده و شروعی نو برای باقیمانده زندگی، تمرین منظم ذهن‌آگاهی و تکمیل فرم نظرسنجی پیرامون دوره توسط شرکت‌کنندگان و اجرای پس‌آزمون | انتخاب برنامه‌اي براي تمرین خانگی که بتوان آن را تا ماه‌هاي بعد ادامه داد (ایده‌آل است که این برنامه در جلسه‌هاي پیگیري مرور شود) |
برای رعایت اصـــول اخلاقی رازداری و محرمانه‌ماندن اطلاعات از جانب پژوهشگر حفظ شده است. برنامه آموزشی توسط دکترای روانشناسی در کلینیک دیابت شهرستان به مدت دو ماه و نیم انجام گرفت. پس از پایان آموزش گروه آزمایش و ارزیابی پس‌آزمون، برای همه اعضــای گروه کنترل برنامه روان‌شناختی آموزشی به‌صورت فایل آموزشی و فشرده در 4 جلسه ارائه شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات به دســـت آمده از اجرای پرسشنامه ها از طریق نرم افزار spss22 در دو بخش توصــیفی و اســتنباطی (تحلیل کوواریانس چندمتغیره) انجام پذیرفت.
نتایج
در این پژوهش اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روان و مؤلفه‌های آن، امید به زندگی و شادکامی و مؤلفه‌های آن در مورد 30 نفر بیمار زن دیابتی (15 نفر گروه ازمایش و 15 نفر گروه گواه) مورد بررسی قرار گرفت. دامنه سنی شرکت‌کنندگان بین 30 تا 58 سال و 19 نفر متأهل و 11 نفر مجرد بودند.
جدول 2. شاخص‌های توصیفی متغیرهای پژوهش در گروه‌های آزمایش و کنترل در پیش‌آزمون و پس‌آزمون
آزمایش |
کنترل
| |||||
| آزمون
| میانگین
| انحراف استاندارد | میانگین
| انحراف استاندارد | تعداد |
نشانه‌های جسمانی
| پیش‌آزمون | 96/28 | 13/2 | 43/28 | 32/1 | 15 |
پس‌آزمون | 63/20 | 24/1 | 96/27 | 45/1 | 15 | |
اختلال در کارکرد اجتماعی
| پیش‌آزمون | 63/27 | 52/2 | 98/26 | 27/2 | 15 |
پس‌آزمون | 93/22 | 68/1 | 36/27 | 52/2 | 15 | |
اضطراب
| پیش‌آزمون | 16/29 | 68/2 | 45/29 | 75/1 | 15 |
پس‌آزمون | 93/19 | 23/1 | 21/28 | 81/1 | 15 | |
افسردگی
| پیش‌آزمون | 64/29 | 64/2 | 71/28 | 68/2 | 15 |
پس‌آزمون | 37/21 | 29/1 | 63/28 | 85/1 | 15 | |
امید به زندگی
| پیش‌آزمون | 26/10 | 18/2 | 8/10 | 32/1 | 15 |
پس‌آزمون | 26/13 | 09/1 | 06/10 | 79/1 | 15 | |
خودپنداره
| پیش‌آزمون | 6/21 | 57/1 | 15/19 | 53/1 | 15 |
پس‌آزمون | 59/23 | 67/1 | 19 | 98/0 | 15 | |
رضایت از زندگی
| پیش‌آزمون | 76/7 | 94/1 | 21/7 | 21/1 | 15 |
پس‌آزمون | 89/8 | 32/2 | 13/6 | 64/1 | 15 | |
آمادگی روانی
| پیش‌آزمون | 14/10 | 49/1 | 95/8 | 11/2 | 15 |
پس‌آزمون | 87/11 | 61/1 | 74/8 | 47/1 | 15 | |
سر ذوق بودن
| پیش‌آزمون | 25/5 | 54/1 | 08/4 | 09/1 | 15 |
پس‌آزمون | 87/5 | 57/1 | 92/3 | 11/2 | 15 | |
احساس زیبایی شناختی
| پیش‌آزمون | 27/12 | 07/2 | 16/12 | 19/2 | 15 |
پس‌آزمون | 39/15 | 96/1 | 35/12 | 87/1 | 15 | |
خودکارآمدی
| پیش‌آزمون | 11/9 | 79/1 | 45/10 | 62/1 | 15 |
پس‌آزمون | 73/11 | 01/2 | 76/9 | 48/1 | 15 | |
امیدواری | پیش‌آزمون | 96/4 | 08/1 | 39/5 | 37/1 | 15 |
پس‌آزمون | 64/5 | 82/1 | 03/5 | 69/1 | 15 | |
همانطور که در جدول 2 مشاهده می‌شود در گروه آزمایش میانگین نمره مؤلفه‌های متغیر سلامت روان در مرحله پیش‌آزمون درمقایسه با پس‌آزمون کاهش و در نمره های متغیر امید به زندگی و شادکامی افزایش داشته است.
پیش از انجام تحلیل کواریانس مفروضه‌های تحلیل کواریانس مورد بررسی قرار گرفت. یکی از پیش‌فرض‌های لازم، پیش فرض نرمال بودن توزیع نمرات گروه یا گروه‌های نمونه در جامعه بود. به منظور بررسی پیش فرض نرمال بودن توزیع نمرات درجامعه از آزمون شاپیرو-ویلک و دو شاخص کجی و کشیدگی استفاده شد. نتایج آزمون شاپیرو-ویلک نشان می‌دهد که در تمامی متغیرهای وابسته سطح معناداری بزرگتر از 05/0 است 05/0(P>. لذا توزیع نمرات در جامعه نرمال است. همچنین، مقدار چولگی و کشیدگی متغیرهای پژوهش در بازه (2- تا 2) قرار داردکه این نشان می‌دهد توزیع متغیرها از چولگی و کشیدگی نرمال برخوردارند. همچنین، در این جدول نتایج آزمون لوین در مورد پیش فرض تساوي واریانس‌هاي گروه‌ها در متغیرهاي پژوهش نشان داد که واریانس‌ها همگن است؛ بنابراین، تساوي واریانس‌ها برقرار است و اجراي کوواریانس امکان‌پذیر است. نتایج آزمون بـاکس جهـت بررسی پیش‌فرض دیگر این آزمـون یعنـی تسـاوي واریـانس-کوواریانس استفاده شد و سطح معناداری به دست آمده بزرگتر از 05/0 بود که بیانگر آن است که ماتریس کوواریانس‌های مشاهده شده متغیرهای وابسته پژوهش (امیدواری، مؤلفه‌های سلامت روان و شادکامی) در بین گروه‌های آزمایش و کنترل برابر هستند.
جدول شماره 3: خلاصه نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری نمره‌های پس‌آزمون متغیرهای اصلی در دو گروه
اثر | آزمون | ارزش | مقدار F | درجه آزادی فرضیه | درجه آزادی خطا | سطح معنی‌داری | اندازه اثر |
گروه | پیلایی- بارتلت | 852/0 | 92/13 | 27 | 3 | 0001/0 | 37/0 |
لامبدای ویلکز | 748/0 | 62/14 | 27 | 3 | 0001/0 | 43/0 | |
اثر هتلینگ | 376/0 | 23/13 | 27 | 3 | 0001/0 | 41/0 | |
بزرگترین ریشه خطا | 352/0 | 74/16 | 27 | 3 | 0001/0 | 32/0 |
جدول شماره 3 بیانگر نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری روی نمره‌های پس‌آزمون با کنترل نمره پیش‌آزمون متغیرهای سلامت روان، امید به زندگی و شادکامی می‌باشد. بررسی این جدول نشان می‌دهد که بین گروه‌های آزمایشی و کنترل در هر 3 متغیر وابسته تفاوت معناداری در نمرات پس‌آزمون وجود دارد (0001/P<). برای بررسی این تفاوت، تحلیل کوواریانس چند متغیری روی مؤلفه‌های متغیرهای اصلی صورت گرفت. نتایج تحلیل در جدول شماره 4 و 5 و 6 ارائه شده است.
جدول شماره 4: نتایج تحلیل کوواریانس اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر مؤلفه‌های سلامت روان
منبع | متغیرها | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | سطح معنی‌داری | مجذور اتا |
گروه | نشانه‌های جسمانی | 48/18 | 1 | 48/18 | 31/16 | 001/0 | 4/0 |
اختلال در کارکرد اجتماعی | 83/12 | 1 | 83/12 | 46/5 | 034/0 | 174/0 | |
اضطراب | 08/9 | 1 | 08/9 | 73/4 | 04/0 | 164/0 | |
افسردگی | 55/5 | 1 | 55/5 | 25/7 | 011/0 | 241/0 |
جدول شماره 4، نتایج تحلیل کوواریانس نشان می‌دهد که از نظر نشانه‌های جسمانی (31/16=F و 001/0P<)، اختلال در کارکرد اجتماعی (46/5=F و 034/0P<)، اضطراب (73/4=F و 04/0P<) و افسردگی (25/7=F و 011/0P<) بین گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنی‌داری وجود دارد؛ به عبارت دیگر، شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی موجب بهبود مؤلفه‌های سلامت روانی یعنی نشانه‌های جسمانی، اختلال در کارکرد اجتماعی، اضطراب و افسردگی در آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل گردید.
جدول شماره 5: نتایج تحلیل کوواریانس اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر متغیر امید به زندگی
منبع تغییرات | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | سطح معنی‌داری | مجذور اتا |
پیش‌آزمون | 97/31 | 1 | 97/31 | 32/9 | 005/0 | 092/0 |
گروه | 01/153 | 1 | 01/153 | 72/44 | 0001/0 | 441/0 |
خطا | 56/92 | 27 | 42/3 | - | - | - |
کل | 44/346 | 30 | - | - | - | - |
بر اساس داده‌های جدول فوق می‌توان گفت که پس از کنترل اثر پیش‌آزمون بر امید به زندگی آزمودنی‌ها به روش تحلیل کواریانس،F محاسبه شده برای گروه‌های آزمایش و گواه برابر با 72/44 در سطح (0001/P<) معنادار است. بنابراين، می‌توان گفت که شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی باعث بهبود متغیر امید به زندگی آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل گردید.
جدول شماره 6: نتایج تحلیل کوواریانس اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر مؤلفه‌های شادکامی
منبع | شاخص‌ها
متغیرها | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | مقدار F | سطح معنی‌داری | مجذور اتا |
گروه | خودپنداره | 73/30 | 1 | 73/30 | 91/16 | 0001/0 | 424/0 |
رضایت از زندگی | 12/20 | 1 | 12/20 | 86/6 | 015/0 | 23/0 | |
آمادگی روانی | 65/32 | 1 | 65/32 | 66/19 | 0001/0 | 461/0 | |
سر ذوق بودن | 43/53 | 1 | 43/53 | 44/20 | 0001/0 | 471/0 | |
احساس زیبایی شناختی | 42/26 | 1 | 42/26 | 18/12 | 002/0 | 346/0 | |
خودکارآمدی | 31/16 | 1 | 31/16 | 48/5 | 012/0 | 23/0 | |
امیدواری | 63/32 | 1 | 63/32 | 58/19 | 0001/0 | 461/0 |
نتایج مندرج در جدول شماره 6 نشان می‌دهد که از نظر مؤلفه‌های شادکامی یعنی خودپنداره (91/16=F و 0001/0P<)، رضایت از زندگی (86/6=F و 015/0P<)، آمادگی روانی (66/19=F و 0001/0P<)، سر ذوق بودن (44/20=F و 0001/0P<)، احساس زیبایی شناختی (18/12=F و 0001/0P<)، خودکارآمدی (48/5=F و 012/0P<) و امیدواری (58/19=F و 0001/0P<) بین گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنی‌داری وجود دارد؛ به عبارت دیگر شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی موجب بهبود مؤلفه‌های شادکامی یعنی خودپنداره، رضایت از زندگی، آمادگی روانی، سر ذوق بودن، احساس زیبایی شناختی، خودکارآمدی و امیدواری درآزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل گردید.
بحث و نتیجهگیری
مطالعه حاضر که به منظور اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر امید به زندگی، مؤلفه‌های سلامت روان و شادکامی در بیماران دیابتی شهرستان دیلم انجام شد. نتایج حاصل از تحلیل کوواریانس نشان داد که شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی موجب بهبود مؤلفه‌های سلامت روان و امید به زندگی و شادکامی آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل می‌شود. نتایج این پژوهش با یافته‌های پژوهش دمهری و همکاران (1399)، فخری و همکاران (1396)، لیانگ و همکاران1 (2022) و هیچکاک2 و همکاران (2022) همسو می‌باشد.
در تبیین این نتایج می‌توان گفت که شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی یک رویکرد روان‌درمانی است که احساسات ناکارآمد و رفتارها، فرایندها و مضامین شناختی ناسازگارانه را از طریق شماری از روش‌های سیستماتیک، صریح و هدف‌مدار نشانه می‌گیرد و راهکاری مؤثر برای دستیابی به حداکثر توانمندی ذهن و مدیریت بر آن است. ذهن آگاهی بـه کمـک تمـرین‌هـاي مراقبه و توجه آگاهی، توانایی خودآگاهی و پذیرش را در بیماران افزایش می‌دهد. عناصری از شناخت درمانی را به درمان می‌افزاید که در آن دیدگاه تمرکززدایی، افکار فرد را تسهیل می‌سازد. این نوع رویکرد تمرکز زدا در مورد هیجانات و حس‌های بدنی هم به کار می‌رود. در این روش به افراد آموزش داده می‌شود که افکار و احساسات خود را به‌عنوان قسمتی از خودشان یا انعکاسی از واقعیت در نظر بگیرند. (هازلت و همکاران،2019). ذهن آگاهی یک ظرفیت مهم و مؤثر در راستای کنترل ذهن و مدیریت بر آن است که می‌تواند بدور از هرگونه قضاوت و تعبیر و تفسیری، فرد را نسبت به زمان حال آگاه نماید و از نشخوارهای ذهنی رها سازد، درنتیجه واقعیت‌ها را با تمام جنبه‌های آن می‌پذیرد (گرج و همکاران،2007). از سویی دیگر سلامت روان توانایی انجام رفتار سازگارانه و مثبت به‌گونه‌ای که فرد بتواند با چالش‌ها و ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید؛ نوعي وحدت بين خود و ديگران به وجود می‌آورد. سلامت روان به معنای داشتن تعادل درونی بوده و شامل تعادل بین احساسات، تفکرات و رفتارهای فرد می‌شود. این تعادل می‌تواند به فرد کمک کند با چالش‌ها و فشارهای زندگی بهتر مقابله کند (وین و جود، 2019). ذهن آگاهی به افزایش سلامت روان بیماران دیابتی کمک می‌کند. همچنین یکــی از عواملی که روشهاي ذهن آگـاهی می‌تواند بـه افـزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی و سلامت روان کمک کند، کنترل نشـخوار فکـري، بیش تعمیمی در حافظه سرگذشتی و ارزیابی‌هـاي خـودانتقــادگرایانــه است کــه تأثیر ناخوشــایند و دایمــی در بیماران دارد. از این طریق، بیماران ترغیب می‌شوند تـا بدون پیش‌داوری واقعیت‌ها و تجارب را به همان صورت که هستند، پــردازش نمایند و مورد پذیرش قرار دهند (قشقایی و همکاران،1393).
در همین راستا دمهری و همکاران (1399) در پژوهشی نشان دادند كه اثربخشی آموزش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر سلامت روانی مؤثر است در پژوهش لیانگ و همکاران (2022) نتایج نشان داد که آموزش ذهن آگاهی بر رضایت از زندگی و خودکنترلی و امیدواری مؤثر است. هیچکاک و همکاران (2021) در پژوهشی به اثربخشی مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی بر بهبود سلامت روان در بیماران با شرایط سلامت جسمانی پرداختند. نتایج نشان داد که مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی بر بهبود سلامت روان در بیماران با شرایط سلامت جسمانی تأثیر معناداری دارد. کنگ و همکاران (2020) در پژوهشی به اثربخشی مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی بر علائم روان‌شناختی شادکامی پرداختند. نتایج نشان داد که مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی بر علائم روان‌شناختی شادکامی تأثیر معناداری دارد.
امید به زندگی نیز يكي از پايه‌هاي اصولي سلامت رواني است كه نشان دهنده کیفیت زندگي روزمره فرد مي‌باشد. امید به زندگی، می‌تواند این باور را در فرد ایجاد کند که احساس بهتری نسبت به آینده داشته باشد. اميد را نمي‌توان آگاهانه تجربه كرد ولي هنگامي كه شخص تحت فشارهاي غيرعادي، راه‌هاي پرپیچ‌وخم و تاريك زندگي قرار گيرد، احساس امید به زندگی در فرد اميدوار ظاهر شده و اين، اميد است كه بعد از بحران‌ها، فرد را مجدداً به آرامش مي‌رساند (ولچ،2014). امید به زندگی نيرويي هيجاني است كه تخيل را به سمت موارد مثبت هدايت می‌کند. بیماران تحت تأثير اميد در مورد تمام چيزها با معيار امكآن‌ها، پاسخ ها و راه‌حل‌ها به‌جای محدودیت‌ها، از دست دادن‌ها و ترس‌ها می‌اندیشند (چانگ و همکاران،2016). ذهن آگاهی به‌عنوان سبکی برای زندگی، با استفاده از تمرین‌های مراقبه‌ای که در زندگی روزمره ادغام می‌شود به افراد کمک می‌کند تا با وضعیت‌های دوگانه ذهن آشنا شوند و آگاهانه از آنها به‌صورت یک ذهن انسجام‌یافته استفاده کنند. با این روش افراد متوجه شوند که آنها تنها فکر نمی‌کنند، بلکه می‌توانند فکر کردن خود را مشاهده کنند. ذهن آگاهی توجه کردن به شیوه‌ای ویژه، هدفمند، در زمان کنونی و بدون قضاوت و پیش‌داوری است. سنگ بنای ذهن آگاهی عطف توجه به شیوه‌ای ویژه و حفظ ارتباط با حال و تجربه اکنون است که استرس را به حداقل می‌رساند. منطق این ادعا این است که آشفتگی معمولاً با فکر به گذشته یا رویدادهای پیشرو و آینده در ارتباط است. چون به گذشته رفتن فکر با حزن در ارتباط بوده و اساساً فکر به آینده با نگرانی عجین می‌باشد. با رهاکردن خود از قید و بندهای گذشته و آینده (عوامل مداخله کننده) می‌توان آغوش خود را نسبت به اطلاعات محیطی مرتبط و کنونی باز کرد که این امر امکان افزایش پاسخ‌های سازگارانه را ارتقاء می‌دهد (کنگ و همکاران،2020)؛ و موجب ایجاد ظرفیت پذیرش نواقص و نارسایی ها و همچنین، یافتن ارزش‌های خود در زندگی می‌شود که در نهایت با افزایش امید به زندگی و انگیزه برای ادامه فرایند درمان همراه است. افرادی که ذهن‌آگاهی بیشـتري درباره افکار و تأثیر آن روي احسـاس خـود دارند و بـه احتمـال زیـاد می‌توانند از ابزارهـا و استراتژی‌های مختلف بـراي کمک بـه مدیریت احسـاس ناامیـدي خود اسـتفاده کنند و نور امید را در دل خود زنده نگه دارند (لانگر و نگومن،2017). براساس نظریه اشنایدر3 (١٩٩٤) امید به توانایی طراحی گذرگاه‌های به‌سوی اهداف مطلوب به‌رغم موانع موجود و کارگزار یا عامل انگیزش لازم براي استفاده از این گذرگاه‌ها منجر می‌گردد. در نتیجه افرادي که آگاهی بیشتري نسبت به هیجان‌ها و احساسات خود داشته باشد و غیرقضاوتی عمل کند هیجان‌های مثبت را بیشتر تجربه می‌کنند که این امر خود باعث کاهش بروز مشکلات و استفاده از راهبردهاي مناسب براي مقابله به چالش‌ها می‌شود و علاوه برآن باعث می‌شود افراد همه رویدادهاي زندگی را به‌صورت مثبت‌تر ارزیابی کنند که این عوامل باعث بهبود امیدواری در زندگی می‌گردد.
در تبیـین نتـایج بدست آمده مرتبط با اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر شادکامی و مؤلفه‌های آن در بیماران دیابتی می‌توان گفت بیماران دیابتی عـلاوه بر مشکلات جسمانی با مشکلات روحـی کـه بـه دلیـل علائم فیزیولوژیکی بیماری آن‌هاسـت، مواجـه هسـتند. مکانیسم‌های اثرگذار ذهن آگاهي مانند مواجهه، تغییر شناختي، مديريت خود، آرام‌سازی و پذيرش باعث کاهش شدت تحمل درد می‌شوند به بیان ديگر افراد مهارتي را ياد می‌گیرند که به کمک آن در هر لحظه نسبت به حالات بدني، احساسات و افكار خودآگاه باشند و طي تمرین‌ها حالت‌های بدني و ذهني معیوب را شناسايي کنند و به جای واپس رانی و کنترل آنها، آنها را بپذيرند و در زمان حال نگه دارند و کنار بگذارند يعني به‌جای انكار، وجود آنها را می‌پذیرند و همین پذيرش بار منفي اين حالات را پايین آورده و مانع پیشرفت علائم می‌شود. بنابراين پذيرش درد و آمادگي برای تغییر، عواطف مثبت را افزايش می‌دهد (برتویل و همکاران،2017).. ذهن آگاهی به افـراد کمـک می‌کند تـا دریابنـد کـه هیجانات منفی ممکن است روی دهند اما جزئی دائمی از شخصیت نیسـتند. عـلاوه بـر آن بـه افراد کمـک می‌کنند تا بجای واکنش غیرارادی، بـا تفکـر و اندیشـه پاسخ داده و واکنش مناسبی نشان دهند. اشخاصی کـه مهارت ذهن آگـاهی را فرامـی گیرنـد، در زمـان حـال و اکنون حوادث و رویدادهای درونی و بیرونی را کمتـر از زمانی که ناراحت هستند درمی‌یابند زیرا در زمان آگـاهی از حال، شخص دیگر بر گذشـته و آینـده تمرکـز فعـال ندارد. درحالی که بیشتر مشـکلات به‌خصـوص مشـکلات روانی زمانی ایجاد می شوند که فرد به‌جای تمرکز بر حال بر گذشته خود متمرکز می‌شود ذهن آگاهی بـه افراد کمک می‌کند تا با تمرکـز بـر اکنـون، مشـکلات و رویدادهای گذشته را در مرکز توجه خویش قرار ندهنـد و با تفکر و اندیشه پیرامون مسائل درك بهتری از آنها پیدا کنند و واکنش‌های معقول را جایگزین پاسخ‌های نامعقول کنند (باقری و قره‌باغی،1398). ذهن آگاهی کمک می‌کند تا افراد دریابـند که چگونه آرامش، رضایت و آسایش را دوبـاره در عمـق وجود خویش درك نمایند و به آنها کمک می‌کنند که این ویژگی‌ها را در زندگی روزمره خود بیامیزند و آنها را بـه سـبک زنـدگی خـویش تبـدیل نماینـد کـه ایـن به‌نوبه خود نقش سپری محافظ را در برابـر مشـکلات جسمی و روحی ایفا می‌کند. بـه کمـک ذهـن آگـاهی بیمار به درك درسـتی از خـود و بیمـاری خـود دسـت می‌یابد. تمامی این مسائل که بـه کمـک ذهـن آگـاهی در فـرد ایجاد می‌شود موجـب افـزایش شـادمانی در بیماران می‌شوند.
مطالعه حاضر دارای محدودیت‌هایی می‌باشد که می‌توان گفت به دلیل تک جنسیتی بودن آزمودنی‌های این پژوهش در تعمیم‌یافته‌ها به جنس دیگر (مردان) و نیز گروه‌های سنی پایین‌تر باید جوانب احتیاط را رعایت نمود. همچنین نگرش‌های فرهنگي متفاوت به درمان‌های روان‌شناختی و عدم لحاظ نمودن دوره‌های پیگیری از دیگر محدودیت‌های پژوهش می‌باشد.
با توجه به نتایج پژوهش حاضر پیشنهاد می‌گردد مراکز مشاوره مداخلات شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی را در قالب برنامه‌های مکمل در کنار سایر درمان‌ها برای بیماران دیابتی در نظر بگیرند و از تأثیرات بسیار مثبت این درمان در بهبود سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی استفاده نمایند. آشنایی با شیوه‌ها و متدهای جدید شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی و اجرای مداخلات به‌صورت گروهی می‌تواند موجب افزایش سلامت روانی، امید به زندگی و شادکامی بیماران دیابتی شود، بنابراین پیشنهاد می‌شود در رسانه‌های آموزشي، اجتماعي و ارتباطي به اصول و تکنیک‌های شناخت درماني مبتني بر ذهن آگاهي پرداخته شود تا عموم مردم بخصوص افراد داری بیماری‌های مختلف از جمله افراد دارای بیماری دیابت تغییرات لازم را در خود به وجود آورند. پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی در راستای نتایج این پژوهش دوره پیگیری اجرا گردد. همچنین در پژوهش‌های آتی به مقایسه تأثیر آموزش برنامه‌های شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی و سایر درمان‌های شناختی رفتاری و موج سوم در این گروه از بیماران پرداخته شود.
تشکر و قدردانی
از تمامی شرکت‌کنندگان که در اجرای این پژوهش همکاری صمیمانه داشتند تشکر و قدردانی می‌گردد.
تعارض منافع
بنابر اظهار نویسنده این مقاله حامی مالی و تعارض منافع ندارد.
[1] 21. Liang
[2] . Hitchcock
[3] . Snyder
Alipour A, Noorbala AA. A preliminary evaluation of the validity and reliability of the Oxford happiness questionnaire in students in the universities of Tehran. Iran J Psychiat and Clin Psychol 1999; 5(1):55-66. (Persian)
Argyle, M. Martin, M. & Crossland J. Happiness as a function of personality and social encounters. In J. P. Forgas, & J. M. Innes (Eds). Recent advances in social psychology: An International perspective (pp.189-203).1989. North-Holland: Elsevier.
Asarzadegan, Mehsa, Raisi, Zahra. The effect of training on positive psychology on the quality of life and happiness in patients with type 2. Health Psychology, 2018; 8 (30): 97-116. doi: 10.30473/hpj.2019.40538.4025
Bagheri, Farideh and Gharehbaghi, Fatemeh.The Relationship between Mindfulness, Happiness and Healthy Lifestyle, 2019, https://civilica.com/doc/1139010.
Birtwell, K. Dubrow-Marshall, L., Dubrow-Marshall, R., Duerden, T., Dunn, A. A mixed methods evaluation of a Mindfulness-Based Stress Reduction course for people with Parkinson's disease. Complementary Therapies in Clinical Practice, 29, 220-228.2017 https://doi.org/10.1016/j.ctcp. 10.009
Chang, E. C., Yu, T., Chang, O. D., & Hirsch, J. K. Hope and trauma: Examining a diathesis-stress model in predicting depressive and anxious symptoms in college students. Personality and Individual Differences, 52-54. http://dx.doi.org/10.1016/j.paid.2016.02.060
Cheung P, Spears G. Reliability and validity of the Cambodian version of the 28-item general health questionnaire. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology 1994; 29(5):95-9. DOI: 10.1007/BF00805629
Demhari Farangis, Saeed Manesh Mohsen, Valizadeh Pourkani Mehdi. The effectiveness of cognitive therapy training based on mindfulness on the mental health of gifted male students. 2019. Available from: https://sid.ir/paper/900195/fa
Ebadi Nada, Sudani Mansour, Faqihi Ali Naghi, Hosseinpour Mohammad. Investigating the part of positivity education with emphasis on Quranic verses on increasing the life expectancy of divorced women in Ahvaz city. New findings in psychology (social psychology) [Internet]. 2018; 4(10): 71-84. Available from: https://sid.ir/paper/175155/fa
Fakhri Mohammad Kazem, Bahar Adele, Amini Fatemeh. The effectiveness of mindfulness on happiness and blood sugar reduction in diabetic patients. Journal of Mazandaran University of
Medical Sciences (University Letter) [Internet]. 2016; 27(151):94-104. Available from: https://sid.ir/paper/46073/fa
Fathabadi J, Haji Ghorbani Dolabi M, Arjmandnia A A, Sadeghi S. Prediction of Blood Glucose Level through Irrational Health Beliefs and Health Locus of Control in Patients with Type 2 Diabetes in
Feifer C, Tansman M. Promoting psychology in diabetes primary care. Professional Psychology: Research and Practice; 1999. 30(1): 14-21. https://doi.org/10.1037/0735-7028.30.1.14
Friis AM, Consedine NS, Johnson MH. Does kindness matter? Diabetes, depression, and self-compassion: a selective review and research agenda. Diabetes Spectrum. 2015; 28(4):252-57. doi:10.2337/diaspect.28.4.252.
Garrett C, Doherty A. Diabetes and mental health. Clinical Medicine 2014; 14(6): 669-672.doi: 10.7861/clinmedicine.14-6-669.
Ghaedi Heydari F, Toghian Chaharsoghi N. The Effect of Simultaneous Incidence of Diabetes and Depression. Jorjani Biomed J 2012; 1 (1):1-8 (Persian). URL: http://goums.ac.ir/jorjanijournal/article-1-194-en.html
Ghashghaie S, Naziry G, Farnam R. The effectiveness of mindfulness-based cognitive therapy on quality-of-life in outpatients with diabetes. Iranian Journal of Diabetes and Metabolism 2014; 13(4): 319-330 (Persian). URL: http://ijdld.tums.ac.ir/article-1-5216-en.html
Ghorashi P, Tajeri B, Ahadi M, Maliholzakerini S. Comparison of effectiveness mindfulness & hypnotherapy on perceived stress in patients with diabetes disease. Psychological Sciences 2020; 19(91): 882-875. URL: http://psychologicalscience.ir/article-1-646-fa.html
Goldberg DP, Hillier VF. A scaled version of general health questionnaire. Psychological Medicine 1979;9(2):131-45 DOI: 10.1017/s0033291700021644
Gottlieb, R., & Froh, J. Gratitude and happiness in adolescents: A qualitative analysis. In Scientific concepts behind happiness, kindness, and empathy in contemporary society (pp. 1-19). IGI Global.2019, DOI: 10.4018/978-1-5225-5918-4.ch001
Gregg JA, Callaghan GM, Hayes SC, Glenn-Lawson JL. Improving diabetes self-management through acceptance mindfulness, and values: a randomized controlled trial. J Consult Clin Psychol 2007; 75(2): 336-43. DOI: 10.1037/0022-006X.75.2.336
Hazlett-Stevens H, Singer J, Chong A. Mindfulness-based stress reduction and mindfulness-based cognitive therapy with older adults: A qualitative review of randomized controlled outcome research. Clin Gerontology 2019; 42(4): 347-358. Doi: 10.1080/07317115.2018.1518282.
Hermanns N, Kulzer B, Krichbaum M Kubiak T, Haak T. Affective and anxiety disorders in a German sample of diabetic patients: prevalence, comorbidity and risk factors. Diabetic Medicine. 2004; 293–300. Doi: 10.1111/j.1464-5491.2005.01414. X.
Hillis P, Argyle M. Happiness, introversion-extraversion and happy introverts. Perso & Indi diff.2001; 30: 595-608. DOI:10.1016/S0191-8869(00)00058-1
Hitchcock, C., Rudokaite, J., Haag, C., Patel, S. D., Smith, A., Kuhn, I., & Dalgleish, T. Autobiographical memory style and clinical outcomes following mindfulness-based cognitive therapy
(MBCT): An individual patient data meta-analysis. Behavior Research and Therapy, 104048. https://doi.org/10.1016/j.brat.2022.104048
Ho JY, Hendi AS. Recent trends in life expectancy across high income countries: retrospective observational study. BMJ, 2018; 362: k2562. https://doi.org/10.1136/bmj.k2562
Homan H. Standardization and standardization of the public health questionnaire for undergraduate students of Tarbiat Moallem University. Tarbiat Moallem Univ Educ Res Inst.2007. [Persian]
Hosseini SM. On the relationship between life expectancy and psychological perseverance: a case study of male and female students [Thesis for M.Sc.]. [Gachsaran, Iran]: Islamic Azad University, Gachsaran Branch; 2006. [Persian]
https://www.idf.org. https://parsi.euronews.com/2023/06/23/researchers-warn-about-spread-of-diabetes-in-the-world-until-2050
international conference on recent innovations in psychology, counseling and behavioral sciences, Tehran,2016. https://civilica.com/ doc/670113
Keng, S. L., Looi, P. S., Tan, E. L. Y., Yim, O. S., San Lai, P., Chew, S. H., & Ebstein, R. P. Effects of mindfulness-based stress reduction on psychological symptoms and telomere length: a randomized active-controlled trial. Behavior therapy, 2020.51(6), 984-996. Doi: 10.1016/j.beth.2020.01.005
Khosravi E, Ghorbani M. Effectiveness of mindfulness-based stress reduction on perceived stress and blood pressure among the hypertensive women. Feyz 2016; 20(4):361-368 (Persian). URL: http://feyz.kaums.ac.ir/article-1-3136-en.html
Langer, E. J., & Ngnoumen, C. T. (2017). Mindfulness. In Positive Psychology (pp. 95-111). Routledge.
Li Y, Schoufour J, Wang DD, Dhana K, Pan A, Liu X, et al. Healthy lifestyle and life expectancy free of cancer, cardiovascular disease, and type 2 diabetes: prospective cohort study. BMJ 2020; 368. DOI: 10.1136/ bm j. l6669
Liang, S., Dong, M., Zhao, H., Song, Y., & Yang, A. Mindfulness and life satisfaction: The moderating effect of self-control and the moderated moderating effect of resilience. Personality and Individual Differences, 185, 111241. http://dx.doi.org/10.1016/j.paid.2022.111241
Livneh H, Wilson LM. Coping strategies as predictors and mediators of disability-related variables and psychosocial adapptation. Rehabil Couns Bull 2003; 46: 194-208. http://dx.doi.org/10.1177/003435520304600401.
Ludwig DS, Kabat-Zinn J. Mindfulness in medicine. JAMA. 2008; 300(11): 1350-2.
Ludwigs, K., Henning, L., & Arends, L. R. Measuring happiness—a practical review. In Perspectives on Community Well-Being (pp. 1-34). Springer, Cham. 2019.DOI:10.1007/978-3-030-15115-7_1
Luo, SHappiness and the Good Life: A Classical Confucian Perspective. Dao, 2019, 18(1), 41-58. DOI:10.1007/s11712-018-9640-8
Luy M, Di Giulio P, Di Lego V, Lazarevic P Sauerberg M. Life expectancy: frequently used, but hardly understood. Gerontology 2020; 66(1): 95-104. DOI: 10.1159/000500955
Miller JF, Powers MJ. Development of an instrument to measure hope. Nurse Res. 1988; 37(1):6–10. DOI: 10.1097/00006199-198801000-00002
Mousavi S A, Zare-Moghaddam A, Gomnam A, Mirbluk bozorgi A, Hasani F. Mindfulness from theory to therapy. Rooyesh 2019; 8 (1):155-170URL: http://frooyesh.ir/article-1-413-fa.html
Rosenzweig S, Greeson J, Reibel D, Green J, Jasser S, Beasley D. Mindfulness-based s tress reduction for chronic pain conditions: variation in treatment outcomes and role of home meditation practice. J Psychosom Res. 2019.; 68(1): 29-36.
Samadzadeh A, Salehi M, Banijamali S, Ahadi H. Comparison of the Effectiveness of Cognitive Behavioral Therapy with Mindfulness Training on Psychological Well-being in Patients with Type 2
Diabetes. Journal OF Psychological Science November 2018; 17(68): 491-499 (Persian). URL: http://psychologicalscience.ir/article-1-187-en.html
Shabani, Mahshid, the effectiveness of cognitive therapy based on mindfulness on reducing the level of depression and improving the sense of psychological coherence of diabetic patients, the fourth
Snyder, C. R. The psychology of hope: You can get there from here. Simon and Schuster.1994.
Srikanth V, Sinclair AJ, Hill-Briggs F, Moran C, Biessels GJ. Type 2 diabetes and cognitive dysfunction—towards effective management of both comorbidities. The lancet Diabetes & Endocrinology 2020; 8(6): 535-545. Doi: 10.1016/S2213-8587(20)30118-2.
Taghavi M. Assessment of the Validity and Reliability of the General Health Questionnaire. J psychology. 2001; 5(3.) 381-98. https://sid.ir/paper/46253/fa [In Persian]
Tehran City. J Arak Uni Med Sci 2019; 21 (7): 102-111.URL: http://jams.arakmu.ac.ir/article-1-5759-fa.html.
Van Son J, Nyklicek I, Nefs G, Speight J, Pop VJ, Pouwer F. The association between mindfulness and emotional distress in adults with diabetes: could mindfulness serve as a buffer? Results from Diabetes MILES: The Netherlands. J Behavior Med, 2015; 38(2): 251-60. Doi: 10.1007/s10865-014-9592-3.
Vine, R., & Judd, F. Contextual issues in the implementation of mental health legislation. International journal of law and psychiatry, 2019, 62, 16-19. https://doi.org/10.1016/j.ijlp.2018.11.002
Welch, J. G. HOPE for community college students: The impact of merit aid on persistence, graduation, and earnings. Economics of Education Review, 43, 1-20. DOI: 10.1016/j.econedurev.2014.08.001
Whitebird RR. Kreitzer MJ. O'Connor PJ. Mindfulness-based stress reduction and diabetes. Diabetes Spectrum 2009; 22(4):226-230. https://doi.org/10.2337/diaspect.22.4.226