مطالعۀ کیفی جامعه‌شناختی شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز
محورهای موضوعی : خانواده
علی مرادی
1
,
مرتضی فرجیان
2
*
,
اقباله عزیزخانی
3
1 - گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.
2 - گروه جامعه‌شناسی، واحد پارس‌آباد مغان، دانشگاه آزاداسلامی، پارس‌آبادمغان، ایران.
3 - گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.
کلید واژه: خشونت خانگی, تبریز, پایگاه اجتماعی, سرمایۀ فرهنگی, خانواده.,
چکیده مقاله :
هدف این پژوهش شناسایی، تحلیل و سبک‌شناسی شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان متأهلین ساکن کلان‌شهر تبریز است. روش‌تحقیق کیفی برمبنای گرندد تئوری است. داده‌ها از طریق مطالعۀ اسناد و مصاحبه‌های عمیق اکتشافی با 30نفر از افراد متاهل گردآوری شد. و نمونه‌ها به روش نمونه‌گیری هدف‌مند-نظری به‌شیوۀ گلوله‌برفی، صورت گرفت. تحلیل داده‌ها با بهره‌گیری از روش مقایسۀ مستمر 3مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی بهره گرفته شد. یافته‌ها نشان داد خشونت خانگی در اشکال جسمی، بهداشتی، روانی، کلامی، اقتصادی، اجتماعی، جنسی، فرهنگی و حقوقی بروز می‌یابد. شرایط علّی همچون پایگاه اجتماعی-اقتصادی، اعتیاد، سرمایۀ فرهنگی، اختلاف سنی، فضای مجازی، بیماری‌های عصبی، پنهانکاری، عزت نفس، مهارت‌های ارتباطی، افسردگی، ناکامی، بدگمانی، رفتار تلافی‌جویانه، عدم کنترل خویشتن، مشروعیت خشونت و سرسپردگی زنان در بروز خشونت مؤثر بودند. شرایط زمینه‌ای نظیر نگرش مردسالارانه، عدم حمایت از زنان، فقر و فرهنگ‌پذیری خشونت و نیز شرایط مداخله‌گر مانند تحکم و فرادستی مردان، قالب‌های کلیشه‌ای همسران، تبعیض جنسی و ساختار قدرت در خانواده، نقش مهمی در بازتولید خشونت ایفاء کردند.
The aim of this study is to identify, analyze, and typologize the manifestations of domestic violence among married individuals residing in the metropolis of Tabriz. The research employed a qualitative methodology based on grounded theory. Data were collected through document analysis and in-depth exploratory interviews with 30 married participants, selected via purposive–theoretical sampling using the snowball technique. Data analysis was conducted through the constant comparative method across three coding stages: open, axial, and selective coding. The findings revealed that domestic violence manifests in physical, health-related, psychological, verbal, economic, social, sexual, cultural, and legal forms. Causal conditions such as socioeconomic status, addiction, cultural capital, age differences, virtual spaces, neurological disorders, secrecy, self-esteem, communication skills, depression, frustration, mistrust, retaliatory behaviors, lack of self-control, legitimization of violence, and women’s submissiveness contributed to the emergence of violence. Contextual conditions, including patriarchal attitudes, lack of support for women, poverty, and the enculturation of violence, as well as intervening conditions such as male dominance and authoritarianism, spousal stereotypes, gender discrimination, and family power structures, played significant roles in the reproduction of domestic violence.
اسمعیلی، ملیسا. (1403). نه به خشونت (راهبردهای مقابله‌با چرخۀ خشونت فیزیکی و روانی). چاپ‌اول، تهران: انتشارات خط آخر.
بشارتی، فریبا. (1403). چرخۀ خشونت: (راهبردهای درمان پذیرش و تعهد برای آسیب‌دیدگان خشونت زناشویی). چاپ‌اول، ویراستار: جواد سیدجعفری‌مجرد، کرج: انتشارات روان‌آگاه.
بگرضایی، پرویز. (1398). مطالعۀ جامعه‌شناختی علل و زمینه‌های بروز خشونت خانگی علیه زنان باتأکیدبر سرمایهۀ اجتماعی (موردمطالعه: زنان متاهل شهر ایلام). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، دورۀ 14، شمارۀ 49، 176-147.
چابکی‌نژاد، زهرا. (1400). خشونت خانگی. چاپ‌اول، یزد: انتشارات اندیشمندان یزد.
حیدری، حسین. (1400). مطالعۀ جامعه‌شناختی خشونت زناشویی و تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر آن (مطالعه‌موردی: زوجین شهر تهران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-توسعۀ اجتماعی، دورۀ 16، شمارۀ 2؛ (پیاپی 62)، 70-33.
دیویس، ریچارد ال. (1395). خشونت‌های خانگی. ترجمۀ: محمد منصوری. چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه علوم‌انتظامی امین.
رشاد، محجوبه. (1401). نگاهی به رویکرد جامعه‌شناختی پدیدۀ خشونت علیه زنان. چاپ‌اول، تهران: انتشارات زرنوشت.
سلطانی، ساناز. شعاعی. لیلا. (1404). فراسوی درد: روان‌درمانی مثبت‌نگر و بازیابی نشاط، پیوستگی و رضایت در زنان خشونت دیده. چاپ‌اول، اهواز: آرمانی‌ها.
شربتیان، محمدحسن. دانش، پروانه. طوافی، پویا. (1396). تحلیل جامعه‌شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطة آن با احساس امنیت در خانه (مطالعة موردی زنان 54-18سال شهر میانه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی، دورۀ 6، شمارۀ 1؛ (پیاپی 16)، 72-42.
قادری، زهره. (1400). شیوه‌های حمایت از زنان در برابر خشونت خانگی در نظام حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات جنگل.
قنبری‌پناه، افسانه. برناک، ائلیاز. (1403). روان‌شناسی خشونت خانگی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران‌مرکزی.
کارآموز، فرشته. (1403). خشونت خانگی علیه زنان. چاپ‌اول، رشت: انتشارات وارسته.
کاظمی، زهرا. قاسمی، قاسم. (1402). عوامل اجتماعی مؤثر بر خشونت خانگی علیه زنان (مطالعه‌موردی شهرستان کرج). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های حقوق‌جزا و جرم‌شناسی، دورۀ 11، شمارۀ 21، 163-131.
گل‌گوش، ربابه. (1404). علل بدرفتاری با همسر. چاپ‌اول، گرگان: انتشارات نوروزی.
مرادی، علی. فرجیان، مرتضی. عزیزخانی، اقباله. (1403). تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر بروز خشونت خانگی در بین زوجین ساکن در کلان‌شهر تبریز. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 14، شمارۀ 52، 141-116.
مقبلی، نینا. مرادی، کبری. (1402). رفتاردرمانی دیالکتیکی و زنان قربانی خشونت خانگی. چاپ‌اول، تهران: انتشارت مؤسسۀ آموزشی تألیفی ارشدان.
مهدوی‌زرگر، سهند. (1402). خانواده و خشونت علیه زنان. اردبیل: انتشارات محقق اردبیلی.
میرزایی، ابراهیم. محمدی، فایزه. فیض‌اللهی، علی. (1399). مطالعۀ جامعه‌شناختی میزان خشونت علیه زنان در خانواده و عوامل مؤثر برآن (مطالعه‌موردی: شهر کرمانشاه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- زن و جامعه، دورۀ 11، شمارۀ 43، 322-279.
Li, Carrie K. W. (2024). A Qualitative Study On How Intimate Partner Violence Against Women Changes, Escalates, And Persists From Pre- To Postseparation. Family Process, 63(3): 1446-1468.
Mcginn, Tony. Taylor, Brian. Mccolgan, Mary. (2019). A Qualitative Study Of The Perspectives Of Domestic Violence Survivors On Behavior Change Programs With Perpetrators. Journal Of Interpersonal Violence, 36(17-18): 1-27.
Journal Of Socio-Cultural Changes
Volume 22, Special Issue, Issue 1; (Serial No. 87), 2025 ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Review Article)
A Qualitative Sociological Study Of Domestic Violence Manifestations Among Married Couples In The Metropolis Of Tabriz
Ali Moradi: Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, khalkhal, Iran.
1Morteza Farajian: Department of Sociology, PaM.C., Islamic Azad University, Pars Abad Moghan, Iran.
Eghbale Azizkhani: Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, khalkhal, Iran.
Abstract | Article Einfo |
Received: 2025/06/15 Accepted: 2025/09/06 pp. 137-146
Keywords: Domestic Violence Tabriz Socioeconomic Status Cultural Capital Family | |
Citation: Moradi, Ali. Farajian, Morteza. Azizkhani, Eghbale. (2025). A Qualitative Sociological Study Of Domestic Violence Manifestations Among Married Couples In The Metropolis Of Tabriz. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22, Special Issue 1; (Serial No. 87): 137-146.
DOI: | |
[1] Corresponding Author: Morteza Farajian
E-mail Address: farajian58@gmail.com
Tel: +989149053840
Extended Abstract
Introduction
Violence is a deeply rooted phenomenon in human history, manifesting in diverse forms and intensities. While historically, the focus was predominantly on physical violence, contemporary research recognizes its psychological, emotional, economic, and social dimensions. Domestic violence, in particular, is a major social harm threatening not only individual victims but also family foundations and societal well-being. As the primary social institution, the family is expected to provide a safe and peaceful environment; however, when it becomes a site of violence, it can reproduce aggression and insecurity. The World Health Organization defines violence as the intentional use of physical force or power, or the threat thereof, against others, leading to outcomes ranging from psychological and social harm to death. Thus, domestic violence encompasses not only physical harm but also verbal, psychological, economic, and sexual abuse. Evidence from East Azerbaijan province, especially the metropolis of Tabriz, indicates a rising number of domestic violence cases, signaling concern for judicial and social institutions. In this context, a scientific investigation of patterns and mechanisms of domestic violence among married couples is essential to gain deeper insight and inform effective policy and interventions. Accordingly, the central research question is: What are the patterns and processes of domestic violence among Tabriz couples, and which factors influence its occurrence? It is assumed that these manifestations emerge from the interaction of causal, contextual, and moderating factors, with significant individual and social consequences.
Methodology
This study employed a qualitative grounded theory approach to identify and analyze domestic violence manifestations among married couples in Tabriz. Given the limitations of existing theories and the necessity to develop a contextually appropriate model, this approach was considered most suitable. The study population comprised married couples in Tabriz, selected through purposive–theoretical sampling with the snowball technique. Initially, individuals with experiences of domestic violence were identified and, with their consent, participated in in-depth interviews. Subsequently, new participants were recruited via referrals to achieve theoretical saturation. Data were collected through 30 in-depth interviews, conducted by same-gender interviewers to ensure participants’ comfort and confidentiality, with recording or note-taking. Data analysis followed three coding stages: open, axial, and selective coding, with iterative comparison and review to extract categories and relationships. To enhance validity and reliability, member checking was conducted, themes were evaluated by three independent reviewers, and semantic unit agreement was assessed by six sociology PhD students. The final Cohen’s kappa coefficient was 0.82, indicating high reliability.
Results And Discussion
Analysis of in-depth interviews revealed that domestic violence among married couples in Tabriz manifests as a multidimensional and systemic phenomenon, arising from the complex interplay of individual, familial, and societal factors. The study identified 189 initial categories, organized into six interconnected axes: manifestations of domestic violence (physical, psychological, emotional, verbal, economic, social, sexual, cultural, and legal forms), causal conditions (addiction, age differences, depression, poor communication skills, mistrust, and socioeconomic challenges), contextual conditions (patriarchal attitudes, poverty, emotional instability, and lack of public education), intervening conditions (male dominance, gender stereotypes, and family power structures), strategies (perpetuation of violence, learned violent behaviors, and role incompatibility), and consequences (anxiety, depression, reduced self-esteem, emotional coldness, emotional divorce, and harm to children). The central phenomenon, conceptualized as a “coerced bond,” integrates all axes, illustrating that domestic violence is not an isolated occurrence but the outcome of interdependent factors operating at multiple levels. Low socioeconomic status, addiction, age differences, depression, poor communication skills, and mistrust, combined with contextual elements such as patriarchal norms, poverty, emotional instability, and insufficient public education, reinforce the likelihood of violence, while intervening factors including family power structures, male dominance, and gender stereotypes shape its form and intensity. These dynamics lead to strategies that perpetuate the cycle of violence and exacerbate role incompatibility, resulting in consequences that extend beyond individuals—such as anxiety, depression, diminished self-esteem, and emotional divorce—to undermine family foundations and facilitate the reproduction of violence in society. Overall, domestic violence among Tabriz couples emerges as a self-reinforcing, systemic, and multidimensional phenomenon, emphasizing the urgent need for preventive policy measures, public education, enhanced social support, and structural reforms addressing cultural and gender norms as essential prerequisites for its mitigation..
نوع‌مقاله (علمی‌مروری)
مطالعۀ کیفی جامعه‌شناختی شیوه‌های بروز خشونت خانگی
در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز
علی مرادی: گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.
1مرتضی فرجیان: گروه جامعه‌شناسی، واحد پارس‌آباد مغان، دانشگاه آزاداسلامی، پارس‌آبادمغان، ایران.
اقباله عزیزخانی: گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 25/03/1404 تاریخ پذیرش: 15/06/1404 شمارۀ صفحات: 146-137
واژگان کلیدی: خشونت خانگی تبریز پایگاه اجتماعی سرمایۀ فرهنگی خانواده | هدف این پژوهش شناسایی، تحلیل و سبک‌شناسی شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان متأهلین ساکن کلان‌شهر تبریز است. روش‌تحقیق کیفی برمبنای گرندد تئوری است. داده‌ها از طریق مطالعۀ اسناد و مصاحبه‌های عمیق اکتشافی با 30نفر از افراد متاهل گردآوری شد. و نمونه‌ها به روش نمونه‌گیری هدف‌مند-نظری به‌شیوۀ گلوله‌برفی، صورت گرفت. تحلیل داده‌ها با بهره‌گیری از روش مقایسۀ مستمر 3مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و انتخابی بهره گرفته شد. یافته‌ها نشان داد خشونت خانگی در اشکال جسمی، بهداشتی، روانی، کلامی، اقتصادی، اجتماعی، جنسی، فرهنگی و حقوقی بروز می‌یابد. شرایط علّی همچون پایگاه اجتماعی-اقتصادی، اعتیاد، سرمایۀ فرهنگی، اختلاف سنی، فضای مجازی، بیماری‌های عصبی، پنهانکاری، عزت نفس، مهارت‌های ارتباطی، افسردگی، ناکامی، بدگمانی، رفتار تلافی‌جویانه، عدم کنترل خویشتن، مشروعیت خشونت و سرسپردگی زنان در بروز خشونت مؤثر بودند. شرایط زمینه‌ای نظیر نگرش مردسالارانه، عدم حمایت از زنان، فقر و فرهنگ‌پذیری خشونت و نیز شرایط مداخله‌گر مانند تحکم و فرادستی مردان، قالب‌های کلیشه‌ای همسران، تبعیض جنسی و ساختار قدرت در خانواده، نقش مهمی در بازتولید خشونت ایفاء کردند. |
استناد: مرادی، علی. فرجیان، مرتضی. عزیزخانی، اقباله. (1404). مطالعۀ کیفی جامعه‌شناختی شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، ویژه‌نامه، شمارۀ 1؛ (پیاپی 87)، 146-137. DOI: | |
[1] *نویسندۀ مسئول: مرتضی فرجیان
آدرس پست‌الکترونیک: farajian58@gmail.com
تلفن: 91490538400
خشونت پدیده‌ای ریشه‌دار در جوامع انسانی است‌که در اشکال متنوع و با شدت‌های متفاوت نمود می‌یابد. اگرچه ریشۀ واژۀ خشونت از معنای «زور» و «اعمال قدرت»، گرفته شده و در ابتدا بیش‌از همه به بُعد فیزیکی آن توجه می‌شد، اما امروزه ابعاد روانی، عاطفی، اقتصادی و اجتماعی آن نیز درکنار خشونت جسمی موردشناسایی و تحلیل قرار گرفته‌اند (قنبری‌پناه، برناک، 1403: 46). از میان اشکال مختلف خشونت، خشونت خانگی یکی‌از مهمترین آسیب‌های اجتماعی محسوب می‌شود که پیامدهای آن نه‌تنها فرد قربانی بلکه بنیان خانواده و در سطحی وسیع‌تر، سلامت اجتماعی جامعه را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. خانواده به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی، انتظار می‌رود محیطی برای امنیت، آرامش و رشد اعضاء باشد، اما هنگامی که به عرصه‌ای برای اعمال خشونت تبدیل می‌شود، می‌تواند کانون تولید ناامنی و بازتولید پرخاشگری در جامعه گردد (رشاد، 1401: 76-66). تعریف سازمان بهداشت جهانی از خشونت، آن را به «استفادۀ عمدی از نیرو یا قدرت فیزیکی یا تهدید علیه دیگران»، مرتبط می‌داند که می‌تواند آثار جسمی، روانی، اجتماعی یا حتی مرگ به‌همراه داشته باشد (سلطانی، شعاعی. 1404: 111). این تبیین نشان می‌دهد خشونت خانگی صرفاً به آسیب‌های جسمی محدود نیست بلکه شکل‌های پنهان‌تر مانند خشونت کلامی، روانی، اقتصادی و جنسی نیز می‌تواند قربانیان را درگیر سازد (میرزایی، محمدی، فیض‌اللهی، 1399: 285). براساس آمارهای رسمی و گزارش‌های محلی، در استان آذربایجان‌شرقی و به‌ویژه کلان‌شهر تبریز، میزان پرونده‌های مرتبط‌با خشونت خانگی درحال افزایش است؛ به‌گونه‌ای که دستگاه‌های قضایی و نهادهای پیشگیری از وقوع جرم بارها نسبت‌به روند نگران‌کنندۀ آن هشدار داده‌اند. در چنین شرایطی، مطالعه و واکاوی علمی شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان زوجین نه‌تنها برای شناخت بهتر ابعاد این مسئله ضروری است، بلکه می‌تواند مبنای تدوین سیاست‌ها و مداخلات کارآمد اجتماعی قرار گیرد. به‌طورخاص، اهمیت این تحقیق درآن است‌که باتمرکزبر زمینه‌های محلی و اجتماعی خاص تبریز، تلاش دارد به فهم عمیق‌تری از مکانیسم‌ها و الگوهای بروز خشونت خانوادگی دست یابد. پرسش تحقیق چنین بیان می‌شود که - شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز شامل چه الگوها، مکانیسم‌ها و فرایندهایی است؟ فرض برآن است‌که شیوه‌های بروز خشونت خانگی در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز تحت‌تأثیر مجموعه‌ای از عوامل علی، عوامل زمینه‌ای و عوامل تعدیل‌کننده شکل می‌گیرد؛ این پدیده دارای یک محور هسته‌ای است‌که فرایند خشونت را سازمان‌دهی می‌کند و در نهایت پیامدهایی قابل‌توجه برای افراد و جامعهۀ موردمطالعه به‌همراه دارد.
پیشینۀ تحقیق
مرادی، فرجیان و عزیزخانی (1403)، به تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر بروز خشونت خانگی در بین زوجین ساکن در کلان‌شهر تبریز پرداخته‌اند. و با بهره‌گیری از رویکرد پیمایشی نشان دادند که متغیرهای اجتماعی، فرهنگی و فردی در شکل‌گیری و گسترش خشونت خانگی نقش تعیین‌کننده دارند. نتایج پژوهش حاکی از آن است‌که عواملی چون پایگاه اجتماعی-اقتصادی، اعتیاد، سرمایۀ فرهنگی، اختلاف سنی، فضای مجازی، بیماری‌های روانی و پنهانکاری ازجمله مهمترین متغیرهایی هستند که با اشکال مختلف خشونت خانگی پیوند معنادار دارند. به‌طورخاص، این عوامل در قالب یک مدل تبیینی قادرند بخش مهمی از تغییرات مربوطبه شیوه‌های بروز خشونت خانگی را توضیح دهند و بدین‌ترتیب می‌توانند مبنای سیاست‌گذاری‌های اجتماعی در این حوزه قرار گیرند (مرادی، فرجیان، عزیزخانی، 1403: 141-116). کاظمی و قاسمی (1402)، با رویکرد جامعه‌شناختی به‌بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر خشونت خانگی علیه زنان در شهرستان کرج پرداخته‌اند. دراین مطالعه، خشونت خانوادگی به‌عنوان شایع‌ترین شکل خشونت علیه زنان که پیامدهای گستردۀ اجتماعی، روانی و اقتصادی دارد، موردواکاوی قرار گرفته است. با اتکاء بر نظریه‌های مختلف به تحلیل ابعاد مختلف خشونت علیه زنان پرداخته و نشان داده‌اند که خشونت روانی و اقتصادی بیشترین بسامد را در میان زنان موردمطالعه داشته و خشونت جسمی در رتبۀ پایین‌تری قرار گرفته است. یافته‌ها همچنین بیانگر آن است‌که ویژگی‌هایی مانند وضعیت اشتغال زنان و سطح تحصیلات مردان در تشدید یا کاهش انواع خشونت نقش قابل‌توجهی دارند. درعین‌حال، پایگاه اقتصادی خانواده ارتباط معناداری با خشونت خانگی نشان نداده است. نتایج این پژوهش ضرورت توجه به ابعاد اجتماعی و فرهنگی خشونت و اتخاذ سیاست‌های پیشگیرانه دراین زمینه را برجسته می‌سازد (کاظمی، قاسمی، 1402: 163-131). لی1 (2024)، در یک مطالعۀ کیفی به واکاوی تغییر، تداوم و تشدید خشونت خانگی علیه زنان در دوره‌های پیش و پس از جدایی پرداخته است. این پژوهش با تحلیل روایت‌های زنان طلاق‌گرفته نشان می‌دهد که هرچند برخی اشکال خشونت نظیر خشونت فیزیکی پس از جدایی کاهش یافته‌اند، اما انواع دیگری مانند تعقیب، خشونت اقتصادی و به‌ویژه بهره‌گیری ابزاری از فرزندان شدت بیشتری پیدا کرده است. یافته‌ها آشکار می‌سازد که خشونت پس از جدایی بیش‌ازپیش به‌صورت غیر فیزیکی و در قالب سازوکارهای کنترل و سلطه بروز می‌کند و ریشه در ساختارهای پدرسالارانه و مناسبات قدرت دارد. وی براین‌اساس تأکید می‌کند که مداخلات حمایتی و خدمات سلامت، نظام قضایی و نهادهای آموزشی باید به پویایی‌های خشونت در بستر جدایی توجه ویژه داشته باشند و راهکارهایی برای کاهش تداوم آن ارائه دهند (Li, 2024: 1446-1468). مک‌گین2، تیلور3 و مک‌کالگان4 (2019)، دریک پژوهش کیفی به وارسی دیدگاه‌های بازماندگان خشونت خانگی نسبت‌به برنامه‌های تغییر رفتار مرتکبان خشونت پرداخته‌اند. این مطالعه با بهره‌گیری از مصاحبه‌های عمیق با زنانی که شریک یا همسر سابق آن‌ها دوره‌های اصلاح رفتار را گذرانده بودند، انجام شد. یافته‌ها نشان‌دادکه تغییر در رفتار مرتکبان دریک طیف قرار می‌گیرد؛ از تغییرات چشمگیر و مثبت تا تردید نسبت‌به اثربخشی، و حتی تغییرات مضر. بازماندگان براین باور بودند که برنامه‌های سنتی آموزشی-روانی به تنهایی نمی‌توانند تضمین‌کنندۀ تغییر پایدار باشند و نیازمند بازنگری جدی هستند. نتایج تحقیق بر ضرورت تمرکز بر ایمنی و سلامت روانی بازماندگان و کودکان در ارزیابی این برنامه‌ها تأکید دارد و خاطرنشان می‌سازد که تمرکز صرف بر رفتار مرتکبان، موجب فاصله گرفتن این مداخلات از رسالت اصلی آن‌ها یعنی بخشی از پاسخ یکپارچه به خشونت خانگی می‌شود (Mcginn, Taylor, Mccolgan, 2019: 1-27).
ادبیات و مبانی‌نظری
خشونت خانوادگی پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است‌که در رشته‌های مختلف علوم اجتماعی و انسانی از منظرهای گوناگون موردبررسی قرار گرفته است. نظریه‌های جامعه‌شناختی، روان‌شناختی و فمینیستی هر یک تلاش کرده‌اند عوامل و ریشه‌های خشونت در خانواده را تبیین کنند (مقبلی، مرادی، 1402: 102). از منظر کارکردگرایی، خانواده نهادی اجتماعی است‌که نقش‌ها و وظایف اعضاء را تعریف و تنظیم می‌کند. تالکوت پارسونز5، خانواده را براساس تقسیم نقش‌های جنسیتی می‌بیند؛ جایی که مرد به‌عنوان نان‌آور و زن به‌عنوان مدیر داخلی ایفای نقش می‌کنند (مهدوی‌زرگر، 1402: 68). از دیدگاه او، خشونت می‌تواند کارکردی برای حفظ تعادل و بقای خانواده داشته باشد، هرچند در شرایط تغییرات اجتماعی و صنعتی‌شدن، تضعیف خانواده گسترده و شکل‌گیری خانواده هسته‌ای به افزایش تعارض‌ها و خشونت منجر می‌شود (قادری 1400: 76). در رویکرد تعارض و نظریه‌های انتقادی، خشونت محصول روابط نابرابر قدرت است. سوزان استاین‌متز6 و دونالد هایز7، براین باورند که سلطۀ مردانه و نابرابری اقتصادی و اجتماعی بستر اصلی خشونت علیه زنان را تشکیل می‌دهد (اسمعیلی، 1403: 99). دیدگاه‌های فمینیستی نیز خشونت خانگی را نتیجۀ ساختارهای پدرسالارانه و بازتولید نابرابری‌های جنسیتی می‌دانند (بشارتی، 1403: 55). از این منظر، خشونت نه صرفاً یک رفتار فردی، بلکه انعکاس روابط سلطه در سطح اجتماعی است (کارآموز، 1403: 36). پیر بوردیو8، با طرح مفهوم خشونت نمادین نشان می‌دهد که چگونه سلطۀ مردانه درونی شده و حتی توسط زنان نیز بازتولید می‌شود؛ به‌گونه‌ای که نابرابری و تبعیت، طبیعی و بدیهی جلوه می‌کند (حیدری، 1400: 35-34). نظریه‌های یادگیری اجتماعی و روان‌شناختی به نقش تجربه و مشاهده در بازتولید خشونت توجه دارند. آلبرت باندورا9، نشان داد که رفتارهای خشونت‌آمیز می‌توانند از طریق مشاهده و تقویت آموخته شوند (گل‌گوش، 1404: 82). از این دیدگاه، کودکی که در معرض خشونت خانوادگی قرار دارد، احتمال بیشتری دارد که در آینده به خشونت متوسل شود. همچنین نظریه ناکامی-پرخاشگری آلبرت کوهن10، بیان می‌کند که فشارهای اقتصادی، بیکاری و ناکامی‌های اجتماعی، افراد را به خشونت سوق می‌دهد (شربتیان، دانش، طوافی، 1396: 43). در رویکرد کُنش متقابل نمادین و تفسیرگرایی، خشونت حاصل معانی و تفاسیری است‌که افراد در تعاملات روزمره خود می‌سازند. جرج هربرت مید11 و هربرت بلومر12، براین باورند که انسان‌ها براساس تفسیر خود از موقعیت عمل می‌کنند و در شرایط تنش و عاطفه شدید ممکن است خشونت را به‌عنوان رفتاری قابل توجیه به‌کار گیرند (دیویس، 1395: 76-66). همچنین نظریۀ «احساس اجحاف»؛ خشونت را واکنشی به تبعیض‌ها و نابرابری‌های ادراک‌شده می‌داند (بگرضایی، 1398: 148). ازسوی دیگر، نظریه‌های تلفیقی مانند دیدگاه ویلیام گود13، تلاش کرده‌اند عوامل خرد و کلان را باهم ترکیب کنند. گود، باتأکیدبر اختلال در کارکرد خانواده، خشونت را نتیجۀ نابسامانی در نقش‌ها و توزیع منابع می‌داند. به‌زعم او، هرچه دسترسی فرد به منابع قدرت بیشتر باشد، نیاز کمتری به خشونت برای اعمال نفوذ خواهد داشت (چابکی‌نژاد، 1400: 28). به‌طورخاص خشونت خانگی را نمی‌توان تنها ناشی از ویژگی‌های فردی یا خانوادگی دانست، بلکه باید آن را در بستر گسترده‌تر روابط اجتماعی، نابرابری‌های جنسیتی، فرایندهای جامعه‌پذیری و ساختارهای فرهنگی و اقتصادی تبیین کرد. این چارچوب نظری چندبعدی، امکان درک عمیق‌تر از سازوکارهای خشونت خانوادگی و بروز آن در روابط زوجین را فراهم می‌آورد.
مواد و روش‌تحقیق
این پژوهش باهدف شناسایی و تحلیل خشونت خانگی در میان زوجین ساکن کلان‌شهر تبریز انجام شد و از رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد14، برای تحلیل داده‌های کیفی بهره گرفت. این روش امکان استخراج الگوها و نظریه‌های واقعی مبتنی‌بر مشاهدات میدانی را فراهم می‌سازد و به‌دلیل محدودیت نظریه‌های موجود در زمینۀ خشونت خانگی و نیازبه تولید مدل‌های مرتبط‌با واقعیت‌های اجتماعی و فرهنگی، مناسب‌ترین گزینه برای این مطالعه محسوب شد. جامعۀ موردبررسی شامل افراد متأهل ساکن کلان‌شهر تبریز بود. نمونه‌ها به روش هدف‌مند-نظری و با شیوه گلوله‌برفی انتخاب شدند. در این فرایند، ابتدا افراد دارای تجربۀ خشونت خانگی شناسایی و پس از کسب رضایت، مصاحبه شدند و سپس از طریق معرفی شرکت‌کنندگان اولیه، افراد جدیدی وارد مطالعه شدند تا به اشباع‌نظری دست پیدا کنیم. این روش امکان تمرکز بر تجربیات واقعی و شناسایی نمونه‌های کمتر قابل دسترس را فراهم ساخت. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های عمیق روایی با 30نفر جمع‌آوری شد. برای افزایش اعتماد و راحتی مشارکت‌کنندگان، مصاحبه‌ها توسط پرسشگر هم‌جنس انجام گرفت و ضبط صوتی یا یادداشت‌برداری هم‌زمان استفاده شد. این رویکرد امکان تحلیل دقیق محتوای گفت‌وگو و حفظ حریم شخصی شرکت‌کنندگان را فراهم کرد. تحلیل داده‌ها بااستفاده‌از کدگذاری باز، محوری و انتخابی موردبررسی قرار گرفتند. پژوهشگر با تحلیل مکرر اطلاعات، مقوله‌ها و روابط میان آن‌ها را استخراج کرد تا به مرحلۀ اشباع‌نظری برسد؛ یعنی زمانی که داده‌های جدیدی برای شکل‌دهی مقوله‌های مستقل یا توسعۀ مفاهیم موجود به‌دست نمی‌آمد. برای افزایش صحت و پایایی داده‌ها، ابتدا بازبینی نهایی مصاحبه‌ها با مشارکت‌کنندگان انجام شد تا تطابق نتایج با تجربیات واقعی تأیید شود. همچنین تم‌های استخراج‌شده توسط 3داور مستقل موردارزیابی قرار گرفت و 4مصاحبه به 6دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی داده شد تا واحدهای معنایی به‌طور مستقل استخراج شوند. نتایج تحلیل با آزمون کاپا سنجیده شد و ضریب توافق 82درصد به‌دست آمد که نشان‌دهندۀ استحکام و اعتبار بالای داده‌ها بود.
بحث و یافته‌های تحقیق
در این بخش، مصاحبه‌ها با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد تحلیل شد تا شیوه‌ها، عوامل و زمینه‌های خشونت خانگی شناسایی و مدل نظری مربوط تدوین شود. تحلیل‌ها با کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام گرفت.
کدگذاری باز، نخستین مرحله از روش نظریۀ داده‌بنیاد است‌که پس‌از انجام اولین مصاحبه‌ها آغاز می‌شود و شامل نسبت‌دادن کدهای مفهومی و مقوله‌ای به کوچک‌ترین واحد معنادار متن است. این مرحله پایۀ مفهوم‌سازی در نظریۀ داده‌بنیاد محسوب می‌شود و پراکندگی داده‌ها را متمرکز کرده و به آن‌ها قوت معنایی می‌بخشد. در پژوهش حاضر، مقوله‌ها از واحدهای معنادار استخراج‌شده از مصاحبه‌های عمیق نیمه‌ساختاریافته با 30مشارکت‌کننده انتزاع شد برپایۀ (جدول 1). فرایند کار شامل 3مرحله بود: اول، داده‌ها به‌صورت آزاد جمع‌آوری و گزاره‌های دقیق استخراج شد؛ دوم، به هر گزاره کدهای حروفی و رقمی اختصاص یافت که شامل نوع مصاحبه (IN)، جنسیت (F برای زن، M برای مرد)، دو حرف اول شغل، دو حرف اول تحصیلات و عدد آخر سن مشارکت‌کننده بود؛ و سوم، گزاره‌ها براساس مضامین و مفاهیم برچسب مفهومی خوردند و طیف‌های مفهومی شکل گرفتند تا مقوله‌ها استخراج شوند.
جدول 1. تدوین فرایند کدگذاری باز-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1404)
ردیف | گزاره (روایت) | کدها | مقوله (سطح اول) |
1 | وقتی باهم مشاجره می‌کنیم و من هم تلاش می‌کنم حرف‌هایم را بگویم و در مقابلش کم نیاورم، چاقو را برمی‌دارد و به طرف من حمله می‌کند. | IN-F-KH-SIK-31 | حمله با چاقو (1، 2، 6، 10) |
2 | تازه نامزد شده بودیم، من جلوی در بابائینا ایستاده بودم… با کمربندش می‌زند طوری‌که تمام اعضای بدنم زخم می‌شود. | IN-F-KH-DIP-21 | سیلی، لگد، مشت، شلاق با کمربند، پنهان کردن از خانواده (1، 2، 6، 10، 11، 19، 20، 24، 29) |
3 | سر هر چیز ساده عصبانی می‌شود… سرم را آنقدر به دیوار کوبید که بیهوش شدم. | IN-F-BI-LIS-29 | کشیدن مو، خفه کردن، کوبیدن سر، بیهوش کردن، تهمت زدن (10، 11، 19، 20، 24) |
4 | سر دعوای هزینه‌های عروسی همیشه سرکوفت می‌زند… فحش و ناسزا می‌گوید. | IN-M-KAR-FOG-35 | سرکوفت زدن، قطع ارتباط‌با خانواده، اجبار به عدم ارتباط، فحش و ناسزا (4، 5، 7، 12، 14، 15، 18، 23، 26، 31، 32، 33، 34، 36) |
5 | پسردایی بابا بود… با سیم کابل کتکم می‌زند، گاز می‌گیرد، موهایم را با قیچی برید. | IN-F-AZ-LIS-32 | اعتیاد، کبودی بدن، گاز گرفتن، کشیدن دست و پاها، نیشگون، پرت وسایل، بریدن مو با قیچی (12، 15، 32، 33، 36، 37) |
6 | وقتی نامزد شدیم دانشجو بودم… ابروهایم را با قیچی برید تا نتوانم دانشگاه بروم. | IN-F-KH-LIS-38 | جلوگیری از تحصیل، تهمت خیانت، توهین، تعقیب، کنترل گوشی، بریدن ابروها (12، 15، 32، 33، 36، 37) |
7 | وقتی خانه هستم همش با ذهن و روحم بازی می‌کند… سوءظن دارد. | IN-M-KAR-LI-24 | بازی ذهنی، نق زدن، کنترل گوشی، قهر، سکوت، نگاه خشمگین، خودخواهی، سوءظن (4، 18، 23، 26، 27، 30، 31) |
8 | با خواهرش همکلاسی بودیم… مرا مجبور می‌کند خانه را تمیز کنم. | IN-F-KH-SIKL-26 | ناراحت کردن، ناسزا، تحقیر اندام، مقایسه، اجبار به کار خانه، تنبلی، ایرادگیری مداوم (1، 2، 6، 10، 11، 19، 20، 24، 29) |
9 | با بچه‌هایم با عصبانیت صحبت می‌کند… مرا تهدید کرد که به شکمت می‌زنم. | IN-M-AZ-DIP-44 | عصبانیت، فریاد، هل دادن، تهدید با وسیله تیز، زورگویی، تحمیل حرف خود (1، 2، 6، 10، 11، 19، 20، 24، 29) |
10 | اختلاف سنی ما 14سال است… نفقه نمی‌دهد، اجازه نمی‌دهد من کار کنم، کتک می‌زند و بیرون می‌اندازد. | IN-F-BAZ-DIP-40 | خساست مالی، ندادن پول و نفقه، عدم اجازه کار، کتک زدن، انداختن بیرون خانه (1، 2، 6، 11) |
11 | درآمد من کافی نیست… هزینه‌های مالی را تحمیل می‌کند و انتظار ولخرجی دارد. | IN-M-BAZ-EB-33 | ولخرجی، اعمال فشار مالی، تحمیل خواسته‌ها فراتر از درآمد (5، 11، 19، 24) |
12 | اوایل آشنایی مهربان بود… رابطۀ جنسی ناخواسته، زورگویی جنسی و تحقیر جنسی تجربه کردم. | IN-F-KH-VAK-37 | زور گفتن در رابطه جنسی، رابطه جنسی ناخواسته، تحقیر جنسی (1، 2، 3، 6، 10، 11، 19، 24، 29) |
13 | همه چیز را دروغ گفته بود… خانواده‌اش در پوشش و ارتباطات محدودم می‌کنند. | IN-F-FOG-KAR-35 | دخالت خانواده همسر، محدودیت پوشش، ممانعت از رفتن به مکان‌های تفریحی، محدودیت ارتباط فامیلی (4، 9، 25، 28، 31) |
14 | خانه اجاره‌ای گرفتیم… قفل کردن در، قطع تلفن، دیر آمدن، تحقیر خانواده همسر. | IN-F-MO-LIS-41 | ضعف حمایت خانوادگی، حبس زن در خانه، تحقیر خانواده همسر (4، 8) |
15 | همش سرش توی گوشی است… احساس افسردگی، بی‌ارزشی و طلاق عاطفی دارم. | IN-F-KH-DIP-44 | فضای مجازی، افسردگی، احساس بی‌ارزشی، آشفتگی روابط، طلاق عاطفی (4، 5، 18، 23، 26، 27، 31) |
16 | وقتی وارد خانه می‌شوم، قیافۀ اخموی زنم را می‌بینم… هیچ مهارت ارتباطی مناسب وجود ندارد. | IN-M-KAR-LIS-26 | اخم کردن، بازخواست، احساس بی‌قدرتی، نداشتن مهارت ارتباطی، ازدواج سنتی (39، 41) |
17 | هرکاری رو شروع می‌کند موفق نمی‌شود… کتک و فحش، فروش اجباری اموال و فشار اقتصادی تجربه شد. | IN-F-KH-EB-41 | فقر، شکست اقتصادی، کتک، فحش، سواستفاده از اموال، فرستادن به خانه پدری، دریافت اجباری ارثیه (39، 41) |
18 | شخصیت تلافی‌جویانه دارد… تحقیر خانواده همسر و چرخۀ خشونت خانوادگی. | IN-F-KH-BI-49 | تلافی جویی، تحقیر خانواده همسر، ناسازگاری نقش، خشونت آموخته شده، چرخۀ خشونت (2، 4، 5) |
19 | وقتی به خانه می‌آید اضطراب وجودم را می‌گیرد… پرخاشگری و استمرار خشونت علیه زنان. | IN-F-KH-EB-40 | اضطراب، پرخاشگری، نفرت، تحقیر روانی، مردسالاری، سرسپردگی، پنهانکاری، استمرار خشونت، الگوی فرهنگی خشونت مرد (39، 40) |
20 | خانوادگی دست بزن دارند… مجبور به حاملگی، تبعیض جنسیتی، بی‌توجهی و انتقاد از غذا. | IN-F-KESH-BI-60 | خشونت آموخته شده، کتک با چوب، تحمیل حاملگی، تبعیض جنسیتی، آزار مادر به خاطر جنسیت جنین، بی‌توجهی، درد دل نکردن، انتقاد (13) |
21 | تحمیل خانواده باعث شد با دخترعمویم ازدواج کنم… محدود کردن ارتباطات و کنترل قهری. | IN-M-KAR-LI-38 | ازدواج تحمیلی، ترک خانه، محدودیت ارتباط، کنترل قهری مرد (11، 16، 19، 22، 24، 25، 28) |
22 | کارش توهین و تحقیر است… اجازۀ صحبت در جمع نمی‌دهد، تهدید به طلاق و ازدواج مجدد. | IN-F-KH-KAR-35 | توهین، تحقیر، شرمگین کردن، تهدید به طلاق و ازدواج مجدد، عدم حمایت خانواده (11، 16، 19، 22، 24، 25، 28) |
23 | زنم لج‌باز است… توجه بیشتر به دیگران، مقایسه، تهدید به خودکشی. | IN-M-NAN-DIP-33 | لجبازی، مقایسه، تهدید خودکشی، اتهام بی‌احساسی و بی‌ناموسی (4، 5، 18، 23، 26، 27، 31) |
24 | با اصرار مادرم ازدواج کردم… کنترل حساب و ولخرجی، فشار به ثبت دارایی به اسم همسر. | IN-M-KAR-LIS-27 | ازدواج تحمیلی، کنترلگر مالی، ولخرجی، فشار برای ثبت دارایی (4، 18، 23، 26، 27، 31) |
25 | بعد از ازدواج ۱ سال در خانه پدری شوهرم زندگی کردم… خشونت نمادین، اجبار به کار خانه، تهدید. | IN-F-KH-SIL-48 | خشونت نمادین، تحمیل کار خانه، تهدید به گرفتن فرزندان، استوره جنسیتی (3، 8) |
26 | مشکلات خانوادگی باعث شد سیگاری شوم… تهدید با مهریه، احساس گناه و بی‌لیاقتی. | IN-M-AZ-DIP-37 | سیگاری بودن، عدم احترام به باورهای مذهبی، تهدید با مهریه، احساس گناه (19، 20، 36) |
27 | سختی‌های خانه باعث وسواس و نفرین… خشونت درونی شده، احساس فرودستی و تحکم مرد. | IN-F-KH-RA-55 | وسواسی شدن، نفرین، تربیت ناقص فرزندان، درونی‌سازی خشونت، تحکم مرد (12، 15، 32) |
28 | توجه نکردن به خواسته نامعقول… لجبازی، قطع رابطه جنسی عمدی، کنترل مالی. | IN-M-AZ-DIP-20 | خواسته نامعقول، لجبازی، قطع رابطه جنسی، سکوت آزاردهنده، ولخرجی (19، 20، 36) |
29 | قبل از من ازدواج کرده بود… پسرم غمگین، درگیری روزانه، دخالت خانواده. | IN-F-AR-LIS-35 | تعدد ازدواج، دخالت خانواده، غمگینی فرزندان، عدم حمایت خانواده (1، 2) |
30 | مشکلش چشم و دلش سیر نیست… صیغه و خیانت، کتک زدن و تحمل برای فرزندان. | IN-F-KH-EB-36 | خیانت، تعدد ازدواج، کتک زدن، تحمل خشونت (4، 6، 9، 19) |
در مرحلۀ کدگذاری محوری، مقوله‌ها و مفاهیم استخراج‌شده از کدگذاری باز تحلیل، مقایسه و بایکدیگر ترکیب گردیدند. در این فرایند، داده‌ها تقلیل و تلخیص یافته، درهم‌آمیخته و در قالب ساختاری منسجم سامان‌دهی شدند. بدین‌ترتیب آنچه در مرحلۀ باز به‌صورت پراکنده و منفک شناسایی شده بود، در این مرحله براساس ارتباطات درونی، سازمان‌یافته و معنادار گردید. دراین‌راستا، مفاهیم اولیه برگرفته از روایت‌های مشارکت‌کنندگان در سطوح مختلف معناپردازی شدند. به‌گونه‌ای که ابتدا مقوله‌های سطح اول (۱۸۹مقولۀ جزئی و اولیه)، از دل داده‌های خام استخراج گردید. سپس این مقوله‌ها برمبنای شباهت‌ها و پیوندهای مفهومی در قالب مقوله‌های سطح دوم دسته‌بندی شدند و در گام بعد، مقوله‌های هم‌خانواده و مرتبط در سطحی فراگیرتر ادغام شده و به شکل محورهای سطح سوم (خوشه‌ای)، سازمان‌دهی یافتند. برونداد این فرایند، 6محور اصلی در سطح سوم بود به‌مثابۀ: 1. محور شیوه‌های بروز خشونت خانگی: شامل خشونت بدنی، جسمی، بهداشتی، روانی، عاطفی، کلامی، اقتصادی، اجتماعی، جنسی، فرهنگی و حقوقی. 2. محور شرایط علّی: شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، روان‌شناختی و جسمی که بروز خشونت را تسهیل یا تشدید می‌کنند. 3. محور شرایط مداخله‌گر: شامل تحکم و فرادستی مردان، افکار و قالب‌های کلیشه‌ای همسران، تبعیض جنسی و ساختار قدرت در خانه. 4. محور شرایط زمینه‌ای: شامل عدم حمایت خانواده زن، آشفتگی روابط عاطفی زوجین، نگرش مردسالارانه به روابط زناشویی، فقر اقتصادی، فرهنگ‌پذیری خشونت، کمبود آموزش‌های عمومی برای همسران و جامعه‌پذیری خشونت. 5. محور پیامدهای خشونت خانگی: شامل افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، کاهش اعتمادبه‌نفس، احساس بی‌ارزشی، خجالت و بی‌لیاقتی، کاهش آستانه تحمل، تنفر زوجین، تپش قلب، ناتوانی در تربیت فرزندان، پرخاشگری یا افسردگی فرزندان، سردی روابط، ارتباطات منفی در خانواده، احساس طردشدگی، احساس گناه، احساس فرودستی، خیانت، ایجاد وسواس، طلاق عاطفی و درونی‌سازی خشونت. و 6. محور راهبردهای خشونت: شامل ایجاد چرخه خشونت در خانواده، خشونت آموخته‌شده و ناسازگاری نقش.
در نهایت، پدیدۀ هسته‌ای که هستۀ اصلی شبکۀ مفاهیم و معانی تحقیق را تشکیل می‌دهد، تحت‌عنوان «پیوند تحمیل‌شده»، استنتاج شد. این پدیده، مرکز اتصال تمامی محورها اعم‌از شیوه‌های خشونت، شرایط علی و زمینه‌ای، شرایط مداخله‌گر، پیامدها و راهبردها است و چارچوب اصلی مدل نظری تحقیق را شکل می‌دهد.
هدف نهایی نظریه‌پردازی بنیادی، تولید نظریه است نه صرفاً توصیف پدیده. ازاین‌رو، کدگذاری انتخابی برمبنای نتایج دو مرحلۀ پیشین (باز و محوری)، به‌منزلۀ اصلی‌ترین گام نظریه‌پردازی عمل می‌کند. اشتراوس و کوربین این مرحله را معادل با آنچه گلیسر «پدیدایی نظریه»؛ می‌نامد، دانسته‌اند. یعنی فرایندی که در آن نظریه از دل داده‌ها و معانی انتزاعی برخاسته از موقعیت‌های انسانی و اجتماعی ظهور می‌کند. یافته‌های این تحقیق نشان دادکه محیط خانوادگی در جامعۀ موردمطالعه با یک پدیدۀ هسته‌ای تحت عنوان «پیوند تحمیل‌شده»، مواجه است. پدیده‌ای که تمامی شرایط علّی، زمینه‌ای، مداخله‌گر، راهبردها و پیامدها پیرامون آن سازمان یافته‌اند. براین اساس، مدل‌نظری تحقیق به‌صورت تکوینی از دل داده‌ها استخراج شد و مؤلفه‌های آن به‌شرح زیر است:
¬ شرایط علّی: مهمترین عواملی که زمینه‌ساز خشونت خانگی و ایجاد پدیدۀ «پیوند تحمیل‌شده»، هستند عبارت‌انداز: پایگاه اقتصادی–اجتماعی، اعتیاد، سرمایۀ فرهنگی، اختلاف سنی، فضای مجازی، بیماری‌های عصبی، عزت‌نفس پایین، ضعف مهارت‌های ارتباطی، افسردگی، ناکامی، بدگمانی، رفتارهای تلافی‌جویانه، عدم کنترل خویشتن، پنهانکاری، مشروعیت‌بخشی به خشونت و سرسپردگی زنان.
¬ شرایط زمینه‌ای: مجموعه‌ای از بسترها که شدت و بروز خشونت خانگی را تسهیل می‌کنند، شامل: عدم حمایت خانواده زن و احساس بی‌پناهی، نگرش مردسالارانه به روابط زناشویی، فقر اقتصادی، آشفتگی روابط عاطفی زوجین، فرهنگ‌پذیری خشونت، جامعه‌پذیری خشونت از دوران کودکی و کمبود آموزش‌های عمومی برای همسران.
¬ شرایط مداخله‌گر (تعدیل‌کننده): عواملی که به‌شکل غیرمستقیم و از سطحی بالاتر بر نحوۀ بروز خشونت تأثیرگذارند، شامل: تحکم و فرادستی مردان، قالب‌های کلیشه‌ای همسران، تبعیض جنسی و ساختار قدرت در خانه.
¬ راهبردها: چهار راهبرد اصلی در فرایند بروز خشونت خانگی شناسایی شد: بروز خشونت‌های ده‌گانۀ خانگی (بدنی، جسمی، بهداشتی، عاطفی، روانی، کلامی، اقتصادی، اجتماعی، جنسی، فرهنگی و حقوقی)، تداوم چرخه خشونت خانگی در خانواده، خشونت آموخته‌شده و ناسازگاری نقش.
¬ پیامدها: بروز خشونت‌های خانگی پیامدهای روانی و اجتماعی متعددی را برای زنان، مردان و فرزندان ایجاد می‌کند؛ ازجمله: افسردگی، اضطراب، پرخاشگری، کاهش اعتمادبه‌نفس، احساس بی‌ارزشی و بی‌لیاقتی، کاهش آستانۀ تحمل، تنفر زوجین، تپش قلب، ناتوانی در تربیت فرزندان، پرخاشگری یا افسردگی فرزندان، سردی روابط زناشویی، ارتباطات منفی در خانواده، احساس طردشدگی، احساس گناه و فرسودگی، خیانت، وسواس و طلاق عاطفی.
بدین‌ترتیب، نظریۀ برآمده از این پژوهش براین نکته تأکید دارد که خشونت خانگی نه یک پدیدۀ منفرد، بلکه نتیجۀ برهم‌کنش پیچیدۀ عوامل علّی، زمینه‌ای و مداخله‌گر است‌که در قالب راهبردها به ظهور رسیده و پیامدهای گسترده‌ای را درپی دارد. پدیدۀ هسته‌ای «پیوند تحمیل‌شده»، مرکز انسجام این شبکه مفهومی است و چارچوب اصلی نظریۀ حاصل از تحقیق را تشکیل می‌دهد.
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش گراندد تئوری به شناسایی و تبیین شیوه‌های ده‌گانۀ خشونت خانگی در میان متأهلین شهر تبریز پرداخت. یافته‌ها نشان دادند که خشونت در قالب‌های جسمی، بهداشتی، عاطفی، روانی، کلامی، اقتصادی، اجتماعی، جنسی، فرهنگی و حقوقی بروز می‌یابد و درکنار آن، مجموعه‌ای از عوامل علّی همچون پایگاه اجتماعی–اقتصادی، اعتیاد، اختلاف سنی، ضعف مهارت‌های ارتباطی، عزت‌نفس پایین، افسردگی، بدگمانی، ناکامی و پنهانکاری، زمینه‌ساز تقویت این خشونت‌ها هستند. همچنین شرایطی مانند نگرش مردسالارانه، فقر اقتصادی، آشفتگی روابط عاطفی زوجین، فرهنگ‌پذیری خشونت، کمبود آموزش عمومی و نبود حمایت خانوادگی، بستر بروز و تداوم خشونت را فراهم می‌آورند. ازسوی‌دیگر، مداخلاتی نظیر سلطه‌جویی مردان، قالب‌های کلیشه‌ای جنسیتی و ساختار قدرت در خانواده، به‌مثابۀ شرایط مداخله‌گر عمل کرده و شدت و شکل بروز خشونت را تعدیل می‌کنند. بدین‌ترتیب، راهبردهایی همچون تداوم چرخه خشونت، بازتولید خشونت آموخته‌شده و ناسازگاری نقش، موجب تثبیت این وضعیت می‌شوند. پیامدهای حاصل از این فرایند، نه‌تنها شامل اضطراب، افسردگی، پرخاشگری، کاهش اعتمادبه‌نفس، احساس بی‌ارزشی و طلاق عاطفی در سطح فردی است، بلکه به فروپاشی روابط خانوادگی، پرورش نسل‌های پرخاشگر و بازتولید خشونت در جامعه نیز می‌انجامد. درنتیجه، نتایج تحقیق نشان می‌دهد که خشونت خانگی یک پدیدۀ چندبعدی و نظام‌مند است‌که از برهم‌کنش پیچیدۀ عوامل فردی، خانوادگی، اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد. این پدیده در قالب «پیوند تحمیل‌شده»، بر زندگی زوجین سایه افکنده و روابط خانوادگی را به چرخه‌ای ناخواسته و اجباری بدل می‌سازد. تبیین این فرایند، ضرورت سیاست‌گذاری‌های پیشگیرانه، آموزش‌های عمومی، تقویت حمایت‌های اجتماعی و بازاندیشی در ساختارهای فرهنگی و جنسیتی را بیش‌ازپیش آشکار می‌سازد.
منابع
− اسمعیلی، ملیسا. (1403). نه به خشونت (راهبردهای مقابله‌با چرخۀ خشونت فیزیکی و روانی). چاپ‌اول، تهران: انتشارات خط آخر.
− بشارتی، فریبا. (1403). چرخۀ خشونت: (راهبردهای درمان پذیرش و تعهد برای آسیب‌دیدگان خشونت زناشویی). چاپ‌اول، ویراستار: جواد سیدجعفری‌مجرد، کرج: انتشارات روان‌آگاه.
− بگرضایی، پرویز. (1398). مطالعۀ جامعه‌شناختی علل و زمینه‌های بروز خشونت خانگی علیه زنان باتأکیدبر سرمایهۀ اجتماعی (موردمطالعه: زنان متاهل شهر ایلام). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، دورۀ 14، شمارۀ 49، 176-147.
− چابکی‌نژاد، زهرا. (1400). خشونت خانگی. چاپ‌اول، یزد: انتشارات اندیشمندان یزد.
− حیدری، حسین. (1400). مطالعۀ جامعه‌شناختی خشونت زناشویی و تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر آن (مطالعه‌موردی: زوجین شهر تهران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-توسعۀ اجتماعی، دورۀ 16، شمارۀ 2؛ (پیاپی 62)، 70-33.
− دیویس، ریچارد ال. (1395). خشونت‌های خانگی. ترجمۀ: محمد منصوری. چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه علوم‌انتظامی امین.
− رشاد، محجوبه. (1401). نگاهی به رویکرد جامعه‌شناختی پدیدۀ خشونت علیه زنان. چاپ‌اول، تهران: انتشارات زرنوشت.
− سلطانی، ساناز. شعاعی. لیلا. (1404). فراسوی درد: روان‌درمانی مثبت‌نگر و بازیابی نشاط، پیوستگی و رضایت در زنان خشونت دیده. چاپ‌اول، اهواز: آرمانی‌ها.
− شربتیان، محمدحسن. دانش، پروانه. طوافی، پویا. (1396). تحلیل جامعه‌شناختی خشونت خانگی علیه زنان و رابطة آن با احساس امنیت در خانه (مطالعة موردی زنان 54-18سال شهر میانه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های راهبردی مسائل اجتماعی، دورۀ 6، شمارۀ 1؛ (پیاپی 16)، 72-42.
− قادری، زهره. (1400). شیوه‌های حمایت از زنان در برابر خشونت خانگی در نظام حقوقی ایران و اسناد بین‌المللی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات جنگل.
− قنبری‌پناه، افسانه. برناک، ائلیاز. (1403). روان‌شناسی خشونت خانگی. چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه آزاداسلامی واحد تهران‌مرکزی.
− کارآموز، فرشته. (1403). خشونت خانگی علیه زنان. چاپ‌اول، رشت: انتشارات وارسته.
− کاظمی، زهرا. قاسمی، قاسم. (1402). عوامل اجتماعی مؤثر بر خشونت خانگی علیه زنان (مطالعه‌موردی شهرستان کرج). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های حقوق‌جزا و جرم‌شناسی، دورۀ 11، شمارۀ 21، 163-131.
− گل‌گوش، ربابه. (1404). علل بدرفتاری با همسر. چاپ‌اول، گرگان: انتشارات نوروزی.
− مرادی، علی. فرجیان، مرتضی. عزیزخانی، اقباله. (1403). تبیین جامعه‌شناختی عوامل مؤثر بر بروز خشونت خانگی در بین زوجین ساکن در کلان‌شهر تبریز. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات جامعه‌شناختی شهری، دورۀ 14، شمارۀ 52، 141-116.
− مقبلی، نینا. مرادی، کبری. (1402). رفتاردرمانی دیالکتیکی و زنان قربانی خشونت خانگی. چاپ‌اول، تهران: انتشارت مؤسسۀ آموزشی تألیفی ارشدان.
− مهدوی‌زرگر، سهند. (1402). خانواده و خشونت علیه زنان. اردبیل: انتشارات محقق اردبیلی.
− میرزایی، ابراهیم. محمدی، فایزه. فیض‌اللهی، علی. (1399). مطالعۀ جامعه‌شناختی میزان خشونت علیه زنان در خانواده و عوامل مؤثر برآن (مطالعه‌موردی: شهر کرمانشاه). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- زن و جامعه، دورۀ 11، شمارۀ 43، 322-279.
− Li, Carrie K. W. (2024). A Qualitative Study On How Intimate Partner Violence Against Women Changes, Escalates, And Persists From Pre- To Postseparation. Family Process, 63(3): 1446-1468.
− Mcginn, Tony. Taylor, Brian. Mccolgan, Mary. (2019). A Qualitative Study Of The Perspectives Of Domestic Violence Survivors On Behavior Change Programs With Perpetrators. Journal Of Interpersonal Violence, 36(17-18): 1-27.
[1] Carrie K. W. Li
[2] Tony Mcginn
[3] Brian Taylor
[4] Mary Mccolgan
[5] Talcott Parsons
[6] Susan Steinmetz
[7] Donald Hayes
[8] Pierre Bourdieu
[9] Albert Bandura
[10] Albert Cohen
[11] George Herbert Mead
[12] Herbert Blumer
[13] William J. Goode
[14] Grounded Theory