• صفحه اصلی
  • بررسی تأثیر ترجیحات حسی در ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و تعاملات اجتماعی کاربران (مورد پژوهی: مجتمع‌های تجاری تبریز)

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : JSCC-2310-2157 بازدید : 21 صفحه: 125 - 136

نوع مقاله: پژوهشی

بررسی تأثیر ترجیحات حسی در ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و تعاملات اجتماعی کاربران (مورد پژوهی: مجتمع‌های تجاری تبریز)

محورهای موضوعی : مسائل اجتماعی ایران

نادیا خندانی 1 , حبیب شاه‌حسینی 2 , محمدرضا پاکدل‌فرد 3 * , حسن ستاری‌ساربانقلی 4

1 - گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
2 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
3 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
4 - گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/07/30 تاریخ پذیرش : 1403/06/11 تاریخ انتشار : 1404/06/18

کلید واژه: مجتمع تجاری, تعامل اجتماعی, فرهنگی, تبریز, ترجیحات حسی, حس‌مکان, حس‌تعلق.,

چکیده مقاله :

مجتمع‌های تجاری به‌عنوان یکی‌از مهمترین فضاهای عمومی شهری، بستری برای توسعۀ اقتصادی، تقویت تعاملات اجتماعی و همگرایی فرهنگی فراهم می‌سازند. پژوهش حاضر با رویکرد ترکیبی انجام گرفته است. در بخش کیفی، به شناسایی مؤلفه‌های اصلی پرداخته و در بخش کمی، با توزیع 380پرسش‌نامه در مجتمع‌های تجاری شهر تبریز، روابط میان متغیرها بااستفاده‌از مدل معادلات ساختاری (SEM)، در نرم‌افزار AMOS تحلیل شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد در میان ابعاد ترجیحات حسی، بُعد بینایی با شاخص‌های خوانایی، پیچیدگی، انسجام و رمزآلودگی و بُعد لامسه با شاخص‌های عملکردی و ابزاری بیشترین تأثیر را بر تجربۀ کاربران داشته‌اند، درحالی‌که بُعد چشایی با شاخص کیفیت کمترین تأثیر را برجای گذاشته است. همچنین در ابعاد حس‌مکان، بُعد رفتاری با شاخص‌های امنیت، سرزندگی و انعطاف‌پذیری بیشترین و بُعد کالبدی با شاخص‌های سبک، پایداری، محصوریت و دعوت‌کنندگی کمترین نقش را ایفاء کرده‌اند. براین‌اساس، نتایج تحقیق می‌تواند راهنمایی مؤثر برای طراحان و برنامه‌ریزان شهری درجهت ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و افزایش تعاملات اجتماعی و فرهنگی در فضاهای عمومی باشد؛ امری که به بهبود کیفیت محیط، افزایش حضور شهروندان و درنهایت موفقیت مجتمع‌های تجاری می‌انجامد.

چکیده انگلیسی:

Commercial complexes, as one of the most important urban public spaces, provide a platform for economic development, social interaction, and cultural cohesion. The present study adopts a mixed-methods approach. In the qualitative phase, the main components were identified, and in the quantitative phase, 380 questionnaires were distributed among commercial complexes in Tabriz. The relationships between variables were analyzed using Structural Equation Modeling (SEM) in AMOS software. The findings indicate that among the dimensions of sensory preferences, the visual dimension—with indicators of legibility, complexity, coherence, and mystery—and the tactile dimension—with functional and instrumental indicators—have the greatest impact on user experience, whereas the gustatory dimension—with the quality indicator—has the least effect. Regarding dimensions of place attachment, the behavioral dimension—with indicators of security, liveliness, and flexibility—plays the most significant role, while the physical dimension—with indicators of style, stability, enclosure, and invitation—plays the least. Accordingly, the results of this study can provide effective guidance for designers and urban planners to enhance place attachment and promote social and cultural interactions in public spaces, thereby improving environmental quality, increasing citizen engagement, and ultimately contributing to the success of commercial complexes.

منابع و مأخذ:

اجلی، زهرا. ترابی. زهره. ثبوتی، هومن. (1401). واکاوی ‌تأثیر حس‌تعلق‌به‌مکان در مدارس استثنایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-کودکان استثنایی, دورۀ 22، شمارۀ 4، 116-103.
البرزی، فریبا. پروینیان، شایسته. (1398). ظهور «معنا» در مکان، باتأکیدبر معماری «پدیدارشناسانه»، مورد مطالعاتی: فضای شهری سبزه‌میدان قزوین. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 12، شمارۀ 28، 19-1.
پهلوان‌پور، رسول. سهیلی، جمال‌الدین. خاک‌زند، مهدی. (1398). بررسی تأثیر مؤلفه‌های ادراک حسی متأثر از آیات الهی بر افزایش میزان رضایت‌مندی از مساجد محله‌ای (نمونه‌موردی: مقایسۀ مساجد جوادالائمه و هفت‌درب قزوین). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نقش‌جهان، دورۀ 9، شمارۀ 3، 232-217.
چرخکار، شقایق. بیگ‌زاده‌شهرکی، حمیدرضا. امیدواری، سمیه. (1401). تأثیر عرصه‌های زندگی خصوصی بر حس‌تعلق‌به‌مکان در طراحی سکونت‌گاه‌های دانشجویی، موردمطالعاتی: خوابگاه‌های دانشگاه یزد. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 15، شمارۀ 41، 70-53.
حق‌پرست، فرزین. آصفی، مازیار. ابی‌زاده، الناز. (1398). تأثیر مؤلفه‌های هویت‌مکان بر حس‌تعلق‌به‌مکان؛ مطالعه بازار تاریخی تبریز. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات جغرافیایی, دورۀ 34، شمارۀ 3، 312-302.
خندان، پریا. رضایی، حسین. (1399). بررسی و تحلیل چگونگی تطابق عوامل کالبدی با ابعاد ادراکی-شناختی حس‌مکان از منظر فرهنگی-اجتماعی، مورد مطالعاتی: فضاهای عمومی شهر کرمانشاه. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر, دورۀ 13، شمارۀ 33، 105-91.
خندانی، نادیا. شاه‌حسینی، حبیب. پاکدل‌فرد، محمدرضا. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1402). ارزیابی حواس پنج‌گانۀ مؤثر بر حس‌تعلق‌به‌مکان کاربران در فضاهای تجاری (نمونه‌موردی: مجتمع‌های تجاری شهر تبریز-ایران). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، دورۀ 7، شمارۀ 14، 211-192.
دبدبه، محمد. شاه‌حسینی، حبیب. صدیق، مرتضی. ‌نشاسته‌سازان‌اصفهان، عطیه. (1404). تبیین ادراک‌اجتماعی بر بازنمایی «روح‌مکان-حس‌مکان»؛ از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویت‌مند. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 65-52.
دهقان، نرگس. (1401). تحلیل سطح حس‌تعلق‌به‌مکان‌های تفریحی به‌واسطۀ تبیین معنای مکان (نمونه‌موردی: دهکدۀ تفریحی زاینده‌رود). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و آمایش‌شهری منطقه‌ای، دورۀ 12، شمارۀ 44، 122-91.
سرمدی، صدف. شاهچراغی، آزاده. کریمی‌فرد، لیلا. (1399). فرایند ادراک منظر برپایۀ ادراکات حسی و عقلی. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 17، شمارۀ 88، 38-27.
شاه‌حسینی, حبیب. خندانی، نادیا. کوره‌پزحسنعلی‌زاد، رعنا. (1401). ارزیابی سیستماتیک مقالات معماری مجلات علمی-پژوهشی ایران و انتشارات (Elsevier (Q1. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 19، شمارۀ 115، 20-5.
صمدی، مجمود. نورایی، محمود. مظفری، محمدمهدی. حاجی‌کریمی، بابک. (1399). تأثیر عوامل مؤثر بر رفتار خریداران در مراکز خرید بهینۀ ایران باتوجه‌به اصول مدیریت‌شهری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات کاربردی علوم‌جغرافیایی, دورۀ 20، شمارۀ 59، 228-213.
طاهرطلوع‌دل، محمدصادق. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین. سادات، سیده‌اشرف. (1399). تأثیر مؤلفه‌های معنایی, رفتاری و کالبدی حس‌مکان در رضایت‌مندی سکونتی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی پایدار، دورۀ 8، شمارۀ 1، 182-165.
کمائی، ‌سپیده. کابلی، احمدرضا. (1403). ارزیابی معماری ایرانی و تعاملات اجتماعی در فضاهای فرهنگی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشه‌های نُو در علوم‌جغرافیایی, دورۀ 2، شمارۀ 3، 62-47.
مبارکی، امید. اسمعیل‌پور، مرضیه. یاوری، زیبا. (1399). بهبود توزیع فضا-مکانی فروشگاه‌های زنجیره‌ای در شهر تبریز. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آمایش سرزمین، دورۀ 12، شمارۀ 1، 75-35.
هوشمندپور، یوسف. دهباشی‌شریف, مزین, نصیرسلامی، سیدمحمدرضا عدالتخواه, محمد. (1399). تبیین چهارچوب مفهومی چگونگی شکل‌گیری تعامل اجتماعی در بازارهای سنتی شمال غرب ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دورۀ 12، شمارۀ 48، 209-192.
Hadizadeh, Alireza. Nourtaghani, Abdolmajid. (2022). Sense Of Place In The Process Of Changing The Configuration And Activity Of Rural Housing Types. Journal Of Asian Architecture And Building Engineering, 21(4): 1-14.
Han, Tianqi. Tang, Lina. Liu, Jiang. Jiang Siyu. Yan, Jinshan. (2025). The Influence Of Multi-Sensory Perception On Public Activity In Urban Street Spaces: An Empirical Study Grounded In Landsenses Ecology. Journal Of Land, 14(1): 1-18.
Matlovičová, Kvetoslava. (2024). The Triadic Nexus: Understanding The Interplay And Semantic Boundaries Between Place Identity, Place Image, And Place Reputation. FOLIA GEOGRAPHICA International Scientific Journal, 66(1): 69-100.
Shahhoseini, Habib. Kamal M.S., Mustafa. Maulan, Suhardi. Mousavi Samimi, Paniz. (2023). The Relationship Between Sensory Stimuli Integration And Visual Preferences In Small Urban Parks. International Journal Of Architectural Engineering & Urban Planning, 33(1): 1-12.
Zeng, Yijun. Deal, Brian. (2023). What Role Do Urban Parks Play In Forming A Sense Of Place? Lessons For Geodesign Using Social Media. Journal Of Land, 12(11): 1-24.
متن کامل:


Journal Of Socio-Cultural Changes 

 

 

Volume 22, Special Issue, Issue 1; (Serial No. 87), 2025

ISSN: 2008-1480

https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

      

C:\Users\Mohammad\Desktop\images.jpg 

 

Type Of Article (Research Article)

The Impact Of Sensory Preferences On Enhancing Place Attachment And Social Interactions Of Users: A Case Study Of Commercial Complexes In Tabriz

 

Nadia Khandani: Department of Architecture, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

Habib Shahhosseini: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

1Mohammadreza Pakdel Fard: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.

Hasan Sattari Sarbangholi: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran..

 

Abstract

Article Einfo

Commercial complexes, as one of the most important urban public spaces, provide a platform for economic development, social interaction, and cultural cohesion. The present study adopts a mixed-methods approach. In the qualitative phase, the main components were identified, and in the quantitative phase, 380 questionnaires were distributed among commercial complexes in Tabriz. The relationships between variables were analyzed using Structural Equation Modeling (SEM) in AMOS software. The findings indicate that among the dimensions of sensory preferences, the visual dimension—with indicators of legibility, complexity, coherence, and mystery—and the tactile dimension—with functional and instrumental indicators—have the greatest impact on user experience, whereas the gustatory dimension—with the quality indicator—has the least effect. Regarding dimensions of place attachment, the behavioral dimension—with indicators of security, liveliness, and flexibility—plays the most significant role, while the physical dimension—with indicators of style, stability, enclosure, and invitation—plays the least. Accordingly, the results of this study can provide effective guidance for designers and urban planners to enhance place attachment and promote social and cultural interactions in public spaces, thereby improving environmental quality, increasing citizen engagement, and ultimately contributing to the success of commercial complexes.

Received: 2023/10/22 

Accepted: 2024/09/01

pp. 125-136

 

 

 

Keywords: 

Commercial Complex

Social Interaction

Cultural Cohesion

Tabriz

Sensory Preferences

Sense Of Place

Place Attachment

Citation: Khandani, Nadia. Shahhosseini, Habib. Pakdel Fard, Mohammadreza. Sattari Sarbangholi, Hasan. (2025). The Impact Of Sensory Preferences On Enhancing Place Attachment And Social Interactions Of Users: A Case Study Of Commercial Complexes In Tabriz. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22, Special Issue 1; (Serial No. 87): 125-136.

 

DOI: 

 

 

[1] Corresponding Author: Mohammadreza Pakdel Fard

E-mail Address: m.pakdelfard@srbiau.ac.ir

Tel: +989143168187

Extended Abstract   

Introduction

Shopping complexes, as one of the most significant urban public spaces, have expanded considerably in recent years, particularly in metropolitan areas, due to rapid construction growth and heightened competition. Beyond their economic functions and provision of daily needs, these spaces have transformed into social and recreational destinations, playing a crucial role in enhancing urban culture, social interactions, and economic vitality. However, shortcomings such as an overly functional and physical design focus, neglect of users’ perceptual and behavioral dimensions, and inappropriate location choices have diminished the meaning and identity of these spaces, weakened place attachment, and consequently undermined the social and economic sustainability of many centers. In this context, adopting an environmental psychology approach and paying attention to users’ sensory preferences can provide a foundation for creating efficient, meaningful, and sustainable spaces. Accordingly, the present study, focusing on shopping complexes in Tabriz, investigates the role of sensory preferences in enhancing place attachment and promoting social interactions, based on the hypothesis that attention to environmental sensory dimensions significantly increases user satisfaction, social engagement, and sustained presence.

 

Methodology

This study employed a mixed-methods approach (qualitative–quantitative) with an applied nature. In the qualitative phase, through a review of theoretical foundations and previous studies, as well as semi-structured interviews with experts in architecture and urban planning, the components and indicators related to “sensory preferences” and “place attachment dimensions” were identified and coded through thematic analysis, forming the basis for questionnaire design. In the quantitative phase, data were collected using a researcher-made questionnaire. Following a pilot test with 35 participants and verification of reliability using Cronbach’s alpha (greater than 0.7), the final questionnaire was distributed among 380 users of three Tabriz shopping complexes (Laleh Park, Atlas, and Setareh Baran), randomly selected according to the Cochran formula. To control confounding variables, participants under 18 years old and those with an artistic background were excluded. The questionnaire distribution was conducted over 30 days in September 2022. Quantitative data were ultimately analyzed using Structural Equation Modeling (SEM) with AMOS software.

 

Results and Discussion

The results indicated that the proposed conceptual model exhibited good fit, and the relationships among variables were statistically significant. Sensory preferences had a direct and positive effect on both place attachment and sense of place, and the mediating role of sense of place in this relationship was confirmed. Factor loadings revealed that among the sensory preference dimensions, visual and tactile components had the greatest influence, whereas gustatory elements had the least. In terms of place attachment dimensions, behavioral factors contributed most, and physical components contributed least. Regarding attachment components, place dependence showed the strongest effect, while place identity had the weakest. Regression analysis further demonstrated that part of the variability in sense of place could be explained by variables such as visual coherence, instrumental touch, and natural scent experience, while components like vitality, safety, and expected behaviors played a key role in enhancing place attachment. Overall, the study demonstrated that sensory experiences in shopping complexes play a fundamental role in shaping the sense of place and enhancing user attachment, thereby fostering sustained social interactions and user satisfaction. Solely focusing on physical aspects is insufficient; successful design requires a comprehensive approach that simultaneously addresses sensory, behavioral, and social dimensions. Sense of place serves as a mediating variable linking sensory perception to place attachment. Practically, the findings can guide designers and urban managers in improving lighting, enhancing spatial legibility, designing tactile and experiential opportunities, and elevating the quality of sensory perception. Such an approach not only improves user experience but also contributes to the social and economic sustainability of shopping complexes.

Overall, the study demonstrated that sensory experiences in shopping complexes play a fundamental role in shaping the sense of place and enhancing user attachment, thereby fostering sustained social interactions and user satisfaction.

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

بررسی تأثیر ترجیحات حسی در ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و تعاملات اجتماعی کاربران (مورد پژوهی: مجتمع‌های تجاری تبریز)

 

 

نادیا خندانی: گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

حبیب شاه‌حسینی: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

1محمدرضا پاکدل‌فرد: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

[1] نویسندۀ مسئول: محمدرضا پاکدل‌فرد

آدرس پست‌الکترونیک: m.pakdelfard@srbiau.ac.ir

تلفن: 09143168187

حسن ستاری‌ساربانقلی: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.

 

اطلاعات مقاله

چکیده

تاریخ دریافت: 30/07/1402

تاریخ پذیرش: 11/06/1403 

شمارۀ صفحات: 136-125

 

واژگان کلیدی:

مجتمع تجاری

تعامل اجتماعی

فرهنگی

تبریز

ترجیحات حسی

حس‌مکان

حس‌تعلق

مجتمع‌های تجاری به‌عنوان یکی‌از مهمترین فضاهای عمومی شهری، بستری برای توسعۀ اقتصادی، تقویت تعاملات اجتماعی و همگرایی فرهنگی فراهم می‌سازند. پژوهش حاضر با رویکرد ترکیبی انجام گرفته است. در بخش کیفی، به شناسایی مؤلفه‌های اصلی پرداخته و در بخش کمی، با توزیع 380پرسش‌نامه در مجتمع‌های تجاری شهر تبریز، روابط میان متغیرها بااستفاده‌از مدل معادلات ساختاری (SEM)، در نرم‌افزار AMOS تحلیل شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد در میان ابعاد ترجیحات حسی، بُعد بینایی با شاخص‌های خوانایی، پیچیدگی، انسجام و رمزآلودگی و بُعد لامسه با شاخص‌های عملکردی و ابزاری بیشترین تأثیر را بر تجربۀ کاربران داشته‌اند، درحالی‌که بُعد چشایی با شاخص کیفیت کمترین تأثیر را برجای گذاشته است. همچنین در ابعاد حس‌مکان، بُعد رفتاری با شاخص‌های امنیت، سرزندگی و انعطاف‌پذیری بیشترین و بُعد کالبدی با شاخص‌های سبک، پایداری، محصوریت و دعوت‌کنندگی کمترین نقش را ایفاء کرده‌اند. براین‌اساس، نتایج تحقیق می‌تواند راهنمایی مؤثر برای طراحان و برنامه‌ریزان شهری درجهت ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و افزایش تعاملات اجتماعی و فرهنگی در فضاهای عمومی باشد؛ امری که به بهبود کیفیت محیط، افزایش حضور شهروندان و درنهایت موفقیت مجتمع‌های تجاری می‌انجامد.

استناد: خندانی، نادیا. شاه‌حسینی، حبیب. پاکدل‌فرد، محمدرضا. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1404). بررسی تأثیر ترجیحات حسی در ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و تعاملات اجتماعی کاربران (مورد پژوهی: مجتمع‌های تجاری تبریز). فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، ویژه‌نامه، شمارۀ 1؛ (پیاپی 87)، 136-125.

 

DOI: 

 

 

 

 

مقدمه

یکی از مهمترین فضاهای عمومی شهری، مجتمع‌های تجاری هستند که در سال‌های اخیر شاهد رشد چشمگیر ساخت‌وساز، راه‌اندازی و افزایش رقابت میان آن‌ها بوده‌ایم. این فضاها ضمن ارائۀ انواع خدمات و محصولات، جایگزین فروشگاه‌های سنتی و خرده‌فروشی شده‌اند و افراد برای فرار از روزهای پرتنش و کاهش فشارهای روانی، بخش قابل‌توجهی از زمان خود را در این محیط‌ها سپری می‌کنند (Zeng, Deal, 2023: 5). مراکز تجاری تنها مکانی برای تأمین نیازهای روزمره نیستند، بلکه به‌عنوان مقاصدی تفریحی و اجتماعی نیز عمل کرده و نقش مهمی در رشد فرهنگ شهری، توسعۀ اقتصادی و ایجاد بسترهای تعامل و هم‌نشینی میان اقشار مختلف ایفاء می‌کنند. بااین‌حال، در معماری عملکردگرای امروز، جذابیت و کیفیت فضایی این مراکز یکسان نبوده و عوامل متعددی چون بی‌توجهی به کیفیت طراحی داخلی و خارجی، غفلت از جنبه‌های ادراکی و رفتاری، تأکید صرف بر وجوه فیزیکی و بصری و همچنین مکان‌یابی نامناسب، مشکلات متعددی به‌وجود آورده است (هوشمندپور و دیگران، 1399: 195). این مشکلات سبب کاهش معنا و هویت فضا، افت حس‌تعلق و وفاداری کاربران، و درنتیجه کاهش کارایی و پایداری اجتماعی و اقتصادی این مراکز می‌شود؛ به گونه‌ای که تنها تعداد اندکی از آن‌ها موفق به جذب مخاطبان گسترده شده و بسیاری از واحدهای تجاری ناچار به تغییر مداوم هستند (سرمدی، شاهچراغی، کریمی‌فرد، 1399: 28). ازاین‌رو، بهره‌گیری از روان‌شناسی محیطی و طراحی متناسب با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی کاربران می‌تواند به خلق فضاهایی کارآمد و پایدار منجر شود. توجه‌به ترجیحات حسی افراد نقش مهمی در ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان ایفاء کرده و پیامدهای رفتاری مثبتی همچون رضایت‌مندی و حضور پایدار کاربران را فراهم می‌آورد. پژوهش حاضر باتمرکزبر مجتمع‌های تجاری شهر تبریز، به‌بررسی نقش ترجیحات حسی در تقویت حس‌تعلق‌به‌مکان و ارتقای تعاملات اجتماعی کاربران می‌پردازد. پرسش آن است‌که - ترجیحات حسی کاربران تا چه اندازه می‌توانند در افزایش حس‌تعلق‌به‌مکان و ارتقای تعاملات اجتماعی در مجتمع‌های تجاری مؤثر باشند؟ - فرضیّ تحقیق بیان می‌کند که: توجه‌به ابعاد حسی محیط می‌تواند رضایت‌مندی، تعاملات اجتماعی و در نهایت حس‌تعلق کاربران به این فضاها را افزایش دهد.

 

پیشینۀ تحقیق

دبدبه به‌اتفاق‌آراء (1404)، به تبیین نقش ادراک اجتماعی در بازنمایی «روح‌مکان-حس‌مکان»؛ در فضاهای فرهنگی هویت‌مند پرداخته‌اند. پژوهش مذکور نشان می‌دهد که ادراک جمعی و تفسیرهای ذهنی کاربران از مکان، در شکل‌گیری احساس تعلق و هویت‌فضایی مؤثر است. یافته‌ها حاکی از آن است‌که ادراک اجتماعی نه‌تنها در تجربۀ حسی-فضایی افراد از مکان تأثیرگذار است، بلکه در بازتولید معانی و نمادهای فرهنگی نیز نقش محوری دارد. «حس‌مکان»، در بستر تعاملات اجتماعی، حافظۀ جمعی و نمادهای فرهنگی تقویت می‌شود و در قالب «روح‌مکان»، بازتاب می‌یابد؛ روحی که با لایه‌های معنایی پنهان در ساختار فضایی گره‌خورده است. بدین‌ترتیب، ادراک اجتماعی کاربران، خاطره‌های مشترک و معناهای نمادین، بازنمایی‌های غنی‌تری از روح‌مکان و حس‌مکان در فضاهای فرهنگی فراهم می‌آورد و می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری و طراحی فضاهای  فرهنگی هویت‌مند قرار گیرد (دبدبه و دیگران، 1404: 65-52). کمائی و کابلی (1403)، به ارزیابی نقش معماری ایرانی در تقویت تعاملات اجتماعی در فضاهای فرهنگی پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که هویت معماری ایرانی و عناصر شاخص آن با نیازهای هویتی انسان و هویت اجتماعی او همخوانی دارد و موجب تقویت حضور فعال و مشارکت افراد در روابط اجتماعی می‌شود. براساس یافته‌ها، فضاهای فرهنگی نه‌تنها بستری برای احیای فرهنگ و هنر هستند، بلکه زمینه‌ای برای افزایش هم‌بستگی انسانی و تعاملات اجتماعی فراهم می‌کنند. بدین‌ترتیب، طراحی و بازشناسی عناصر معماری ایرانی در فضاهای فرهنگی، می‌تواند به تقویت تعاملات اجتماعی و ارتقای کیفیت تجربه‌های جمعی کاربران منجر شود (کمائی، کابلی، 1403: 62-47). خندانی و همکاران (1402)، به ارزیابی نقش حواس پنج‌گانه در شکل‌گیری حس‌تعلق‌به‌مکان کاربران در فضاهای تجاری پرداخته‌اند. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است‌که حواس پنج‌گانه شامل شنوایی، بویایی، لامسه و بینایی نقش تعیین‌کننده‌ای در تجربۀ حسی کاربران و شکل‌گیری حس‌مکان دارند. همچنین، حس‌تعلق‌به‌مکان کاربران، تحت‌تأثیر مستقیم این تجربه‌های حسی و ویژگی‌هایی چون امنیت، دعوت‌کنندگی، سرزندگی و انسجام محیط قرار دارد. براین‌اساس، توجه‌به مؤلفه‌های حسی در طراحی و برنامه‌ریزی فضاهای تجاری می‌تواند موجب افزایش تعاملات اجتماعی، ارتقای کیفیت محیط و رضایت‌مندی کاربران شود. بدین‌ترتیب، بازشناسی و تقویت عناصر محیطی مؤثر بر حواس کاربران، به‌ویژه در مجتمع‌های تجاری، می‌تواند مبنای سیاست‌گذاری و طراحی موفق این فضاها قرار گیرد (خندانی و دیگران، 1402: 211-192). هان1 و همکاران (2025)، به‌بررسی تأثیر ادراک چندحسی بر فعالیت‌های عمومی در فضاهای خیابانی شهری پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که ویژگی‌های فضایی خیابان، به‌ویژه نسبت سطح آب و تراکم ساحلی، تأثیر قابل‌توجهی بر رفتارهای عمومی دارند و میزان فعالیت افراد در فضاهایی با این ویژگی‌ها بالاتر است. ادراک چندحسی به‌ویژه حس بویایی و تعامل بین حس لامسه و شناخت روان‌شناختی، نقش واسطه‌ای مهمی در شکل‌گیری رفتارهای عمومی ایفاء می‌کند. یافته‌ها حاکی از آن است‌که ادراک حسی کاربران، همراه‌با طراحی عناصر آب، فضاهای سبز و ساختمان‌ها، می‌تواند تجربه‌های غنی‌تری از فضاهای خیابانی ایجاد کرده و موجب ارتقای کیفیت تعاملات اجتماعی و استفاده از فضاهای شهری شود. این نتایج می‌تواند راهنمای طراحی انسان‌محور و توجه‌به تجربۀ چندحسی در فضاهای شهری باشد (Han et al., 2025: 1-18). شاه‌حسینی و همکاران (2023)، به‌واکاوی رابطۀ میان ادغام محرک‌های حسی و ترجیحات بصری در پارک‌های کوچک شهری پرداخته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که ادراک چندحسی، به‌ویژه ترکیب صدا و بو از منابع انسانی و طبیعی، نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری ترجیحات بصری بازدیدکنندگان دارد، درحالی‌که محرک‌های لمسی تأثیر معناداری بر ترجیحات بصری نداشته‌اند. این نتایج بیانگر آن است‌که توجه‌به تجربۀ حسی بازدیدکنندگان و ادغام مناسب محرک‌های طبیعی و انسانی می‌تواند به بهبود کیفیت محیط و افزایش جذابیت پارک‌های کوچک شهری منجر شود. به‌طورخاص، طراحی پارک‌ها باتأکیدبر محرک‌های چندحسی می‌تواند نقش مؤثری در ارتقای تجربه کاربران و افزایش بازدید ایفاء کند (Shahhoseini et al., 2023: 1-12).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

معماری دانشی میان‌رشته‌ای است‌که از پیوند علم، هنر، ذوق و مهارت شکل می‌گیرد. یکی‌از رویکردهای مهم در این حوزه، روان‌شناسی محیطی است‌که به تبیین رابطه میان انسان و محیط کالبدی او می‌پردازد و عرصۀ مشترک معماری و علوم‌رفتاری محسوب می‌شود. تجربۀ معماری اساساً تجربه‌ای چندحسی است؛ انسان در مرحلۀ نخست از طریق حواس 5‌گانه با محیط ارتباط برقرار کرده و کیفیت‌های فضا، ماده و مقیاس را درک می‌کند. در مرحلۀ بعد، این ادراک با نقش‌ها، انگیزه‌ها، خاطرات و عوامل ذهنی و فرهنگی درهم می‌آمیزد و به قضاوت و تجربۀ شخصی او از محیط می‌انجامد (شاه‌حسینی, خندانی، کوره‌پز, 1401: 6). هرچه تعداد و شدت محرک‌های حسی بیشتر باشد، اثرگذاری فضا بر فرد نیز افزایش یافته و این امر می‌تواند به عمق ادراک، افزایش تعاملات اجتماعی، جذابیت و درنهایت رضایت‌مندی و وفاداری نسبت‌به محیط منجر شود (دهقان، 1401: 92).

حواس از اساسی‌ترین ابزارهای ارتباط انسان با جهان پیرامون هستند. انسان‌ها به کمک بینایی، شنوایی، بویایی، لامسه و چشایی محیط را می‌شناسند، تجربه می‌کنند و در حافظۀ خود ثبت می‌کنند. اگرچه حواس میان همۀ افراد مشترک‌اند، اما در بسترهای فرهنگی می‌توانند معنا و ارزش‌های متفاوتی بیابند. حواس انسان او را به‌صورت فیزیولوژیکی به لحظۀ حال پیوند داده و هم‌زمان از طریق خاطره به گذشته متصل می‌سازند (Matlovičová, 2024: 70). از این منظر، ترجیحات حسی به‌عنوان یکی‌از عوامل اصلی ادراک محیط، بر احساسات، خاطرات، فعالیت‌ها و انتخاب‌های فردی و اجتماعی انسان اثرگذار بوده و نقشی کلیدی در کیفیت تجربۀ فضایی و شکل‌گیری تعلق به محیط دارند (صمدی و دیگران، 1399: 215).

در روان‌شناسی محیطی، انسان برای برقراری پیوند عاطفی، حسی و معنوی با محیط زندگی نیازمند نوعی همذات‌پنداری و تعامل نزدیک با مکان است. این پیوند همان «حس‌مکان»، است‌که ترکیبی از احساسات ناخودآگاه و آگاهانه، ادراک ذهنی و تجربۀ فردی از محیط را شامل می‌شود (اجلی، ترابی. ثبوتی، 1401: 105). حس‌مکان به فضا معنا داده و باعث می‌شود فرد مکان را نه صرفاً به‌عنوان یک ظرف کالبدی بلکه به‌مثابۀ موجودی زنده تجربه کند (پهلوان‌پور، سهیلی، خاک‌زند، 1398: 218). این حس در کنار حمایت از روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه، احساس راحتی، امنیت و صمیمیت فرد را در محیط تقویت کرده و به شکل‌گیری یک رابطۀ عمیق و پایدار با مکان می‌انجامد (مبارکی، اسمعیل‌پور، یاوری، 1399: 38).

حس‌تعلق‌به‌مکان برپایۀ حس‌مکان شکل می‌گیرد و فراتر از صرف آگاهی از حضور در محیط است (چرخکار، بیگ‌زاده‌شهرکی، امیدواری، 1401: 55). این حس زمانی پدید می‌آید که فرد مکان را بخشی جدایی‌ناپذیر از خود بداند و پیوندی عاطفی و عملکردی با آن برقرار کند. حس‌تعلق‌به‌مکان مجموعه‌ای از ابعاد همچون دل‌بستگی به مکان، هویت‌مکان، وابستگی به مکان، رضایت و تعهد نسبت‌به محیط را دربرمی‌گیرد (البرزی، پروینیان، 1398: 5-3). این پیوند می‌تواند در سطوح مختلف از آگاهی ساده نسبت‌به فضا تا یکی شدن با اهداف مکان و حتی فداکاری درجهت آن تداوم یابد. در فضاهای تجاری، حس‌تعلق‌به‌مکان یکی‌از عوامل اصلی موفقیت، رضایت‌مندی کاربران و استمرار حضور آن‌ها محسوب می‌شود (طاهرطلوع‌دل، مهدی‌نژاد، سادات، 1399: 168).

تعامل اجتماعی به‌معنای شکل‌گیری رابطه میان افراد و برقراری واکنش‌های متقابل است. این تعاملات می‌توانند از طریق گفت‌وگو، نگاه، فعالیت مشترک یا مشارکت در یک رویداد اجتماعی تحقق یابند. فضاهای عمومی زمانی کارآمدتر خواهند بود که فرصت‌های کافی برای این نوع تعاملات فراهم سازند (Zeng, Deal, 2023: 5). حضور فرد در محیط در کنار دیگران نه‌تنها عاملی قوی برای ماندگاری او در مکان است، بلکه بر کیفیت زندگی اجتماعی و حتی رشد اقتصادی اجتماع نیز اثرگذار است (حق‌پرست،. آصفی، ابی‌زاده، 1398: 303). ازسویی، معماری می‌تواند هم با ایجاد فضاهایی برای تعامل افراد هم‌گروه و هم با فراهم‌کردن بستری برای ارتباط میان گروه‌های متنوع اجتماعی، زمینه‌ساز افزایش سرمایۀ اجتماعی، احساس تعلق و ارتقای هویت‌مکان شود. در معماری ایرانی نیز همواره توجه ویژه‌ای به بُعد اجتماعی انسان و نیاز او به تعامل در بستر فضا وجود داشته است (خندان، رضایی، 1399: 92).

 

مواد و روش‌تحقیق

پژوهش حاضر با رویکرد ترکیبی (کیفی-کمی)، و از نظر هدف، کاربردی انجام گرفته است. در بخش کیفی، ابتدا با مرور مبانی‌نظری و مطالعات پیشین و نیز بهره‌گیری از مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با خبرگان حوزۀ معماری و شهرسازی، مؤلفه‌ها و شاخص‌های اولیه مرتبط‌با «ترجیحات حسی» و «ابعاد حس‌مکان»، استخراج شدند. داده‌های حاصل با روش تحلیل مضمون (Thematic Analysis)، کدگذاری و دسته‌بندی گردید و نتایج این مرحله مبنای طراحی پرسش‌نامه قرار گرفت. در بخش کمی، داده‌ها از طریق پرس‌شنامه محقق‌ساخته گردآوری شد. پس‌از اجرای پیش‌آزمون با 35نفر و تأیید پایایی ابزار با آزمون آلفای کرونباخ (همه متغیرها بالاتر از 7/0)، پرسش‌نامۀ اصلی میان نمونۀ آماری توزیع شد. جامعۀ آماری شامل کاربران 3مجتمع تجاری شهر تبریز (لاله‌پارک، اطلس و ستاره‌باران)، بوده است برپایۀ (شکل 1). حجم‌نمونه با فرمول کوکران 380نفر تعیین و نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی ساده انجام شد. برای کنترل اثر متغیرهای مداخله‌گر، افراد زیر 18سال و کسانی با پیشینۀ هنری از مطالعه حذف شدند. توزیع و جمع‌آوری پرسش‌نامه طی مدت 30روز در شهریور 1401شمسی، صورت گرفت. داده‌های کمی بااستفاده‌از مدل‌سازی معادلات ساختاری (SEM) و نرم‌افزار AMOS تحلیل شدند. متغیرها و شاخص‌های پژوهش برپایۀ (شکل 2)، ارائه شده است.

 

img0 

شکل 1. موقعیت مکانی مجتمع‌های تجاری لاله‌پارک، اطلس و ستاره‌باران-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

img0 

شکل 2. متغییرهای تحقیق-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

 

بحث و یافته‌های تحقیق

در این پژوهش و براساس مطالعات نظری، تأثیر ترجیحات حسی بر حس‌تعلق‌به‌مکان و نقش آن در افزایش تعاملات اجتماعی در فضاهای تجاری شهر تبریز موردبررسی قرار گرفت. همان‌گونه برپایۀ (شکل 3)، نشان داده شده، مدل‌مفهومی پژوهش بار عاملی سازه‌ها را در حالت برآورد استاندارد نمایش می‌دهد. یافته‌های حاصل از برآورد مدل برپایۀ (جدول 3)، نشان می‌دهد شاخص‌های برازش در وضعیت قابل‌قبول قرار دارند. مقدار آمارۀ χ² برابر با 622/12758 به‌دست آمد که نسبت آن به درجۀ آزادی (4707)، برابر با 711/2 است؛ این نسبت کمتر از حد مرجع 3 بوده و حاکی از تطابق مناسب مدل با داده‌های تجربی است. همچنین شاخص RMSEA برابر با 069/0 محاسبه شد که نشان‌دهندۀ برازش قابل‌قبول مدل می‌باشد. علاوه‌براین، سایر شاخص‌های برازش ازجمله GFI (903/0)، NFI (908/0)، IFI (906/0)، RFI (904/0)، AGFI (904/0)، TLI (903/0) و CFI (908/0)، همگی بالاتر از 9/0 گزارش شده‌اند. این مقادیر نشان می‌دهد که مدل‌مفهومی پژوهش از برازش مطلوب و پایایی قابل‌توجهی برخوردار است و می‌تواند روابط میان متغیرها را به‌خوبی تبیین کند.

 

img0 

شکل 3. بارهای عاملی مربوط‌به مدل‌مفهمومی (کلی)-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

جدول 3. بارعاملی و آمارۀ آزمون مربوط‌به مدل‌مفهومی (کلی)، در فضاهای تجاری مدرن-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

حدمجاز

711/2

00/3>

/df 2χ

903/0

90/0<

GFI (goodness of fit index)

069/0

08/0>

RMSE (Root Mean Squared error)

906/0

90/0<

IFI (Incremental Fit Index)

908/0

90/0<

NFI (Normed Fit Index)

904/0

90/0<

RFI (Relative Fit Index)

904/0

90/0<

AGFI (Adjusted Goodness of Fit Index)

903/0

90/0<

TLI (Tucker-Lewis Index)

908/0

90/0<

CFI (Comparative Fit Index)

 

نتایج (جدول 4)، نشان می‌دهد کلیۀ ضرایب بین متغیرهای تحقیق از نظر آماری معنی‌دار است (05/0> P_value).

 

جدول 4. ضریب مسیر و مقادیر تی در بررسی روابط متغیرها-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌‌داری

مقدار t

ضریب مسیر

متغیر ملاک

متغیر مستقل

001/0

114/7

904/0

حس‌مکان

ترجیحات حسی←

001/0

023/7

782/0

حس‌تعلق

ترجیحات حسی←

001/0

487/6

737/0

حس‌تعلق

حس‌مکان←

 

برپایۀ (جدول 5)، متغیر حس‌مکان در رابطۀ ترجیحات حسی و حس‌تعلق از طریق آزمون بوت استرپ نقش میانجی معنی‌دار از نظر آماری دارد (05/0> P_value).

 

جدول 5. بررسی نقش میانجی متغیر حس‌مکان در رابطۀ ترجیحات حسی و حس‌تعلق از طریق آزمون بوت استرپ-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌داری

مقدار t

ضریب مسیر

متغیر ملاک

متغیر میانجی

متغیر مستقل

001/0

524/7

666/0

حس‌تعلق

حس‌مکان←

ترجیحات حسی←

 

باتمرکزبر (جدول 6)، می‌توان عنوان نمود در تبیین حس‌مکان، عامل رفتاری با بارعاملی 997/0 بیشترین و عامل کالبدی با بارعاملی 917/0 کمترین تأثیر را بر این متغیر داشت. در ترجیحات حسی عامل بینایی و لامسه با بارهای عاملی986/0 و 947/0 بیشترین و چشایی با بارعاملی 747/0 کمترین تأثیر را بر این متغیر دارد و در حس‌تعلق نیز وابستگی به مکان با بار عاملی 991/0 بیشترین و هویت‌مکان با بارعاملی 927/0 کمتری تأثیر را بر این متغیر دارد.

 

جدول 6. ضریب مسیر و مقادیر تی در متغیرها و مؤلفه‌ها-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌‌داری

مقدار t

بارعاملی

مؤلفه

سنجه

001/0*

526/8

917/0

عامل کالبدی

حس‌مکان

 

001/0*

033/7

997/0

عامل رفتاری

001/0*

745/7

966/0

عامل اجتماعی

001/0*

104/9

986/0

بینایی

ترجیحات حسی

001/0*

104/7

876/0

بویایی

001/0*

155/9

880/0

شنوایی

001/0*

545/8

947/0

لامسه

001/0*

288/8

0/747

چشایی

001/0*

591/13

941/0

دل‌بستگی به مکان

حس‌تعلق

001/0*

852/13

927/0

هویت‌مکان

001/0*

528/14

991/0

وابستگی به مکان

 

در بررسی (جدول 7)، بارهای عاملی مربوط‌به مؤلفه‌های حس‌مکان ملاحظه می‌شود که در متغیر عوامل کالبدی، سبک با بارعاملی 814/0 بیشترین و محصویت با بارعاملی 757/0 کمترین تأثیر را داشت. در متغیر عوامل رفتاری، سرزندگی با بارعاملی 924/0 بیشترین و امنیت با بارعاملی 720/0 کمترین تأثیر را داشت و در متغیر عوامل اجتماعی، عامل موردانتظار بودن رفتارها با بارعاملی 978/0 بیشترین و وجود مکان ملاقات با بارعاملی 653/0 کمترین تأثیر را داشت.

 

جدول 7. بارعاملی و مقادیر تی گویه‌های حس‌مکان-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌‌داری

مقدار t

بارعاملی

نشانه

مؤلفه

سنجه

001/0*

528/8

0/814

سبک

عامل کالبدی

حس‌مکان

 

001/0*

161/7

762/0

پایداری

001/0*

987/6

0/757

محصوریت

001/0*

441/5

0/782

دعوت‌کنندگی

001/0*

125/7

0/720

امنیت

عامل رفتاری

001/0*

597/7

0/924

سرزندگی

001/0*

265/7

0/770

انعطاف‌پذیری

001/0*

8/112

0/978

موردانتظار بودن رفتارها

عامل اجتماعی

001/0*

5/235

0/653

وجود مکان ملاقات

 

باتوجه‌به (جدول 8)، در بررسی بارهای عاملی مربوط‌به مؤلفه‌های ترجیحات حسی ملاحظه می‌شود که در مؤلفۀ شنوایی صدای موسیقی با بارعاملی 903/0 بیشترین و صدای انسان با بارعاملی 883/0 کمترین تأثیر را در این مؤلفه‌ دارد. در مؤلفۀ بویایی، بوی مصنوعی با بارعاملی 967/0 بیشترین و بوی طبیعی با بارعاملی 718/0 کمترین تأثیر را بر این مؤلفه دارد. در مؤلفۀ لامسه، عملکردی با بارعاملی 945/0 بیشترین و ابزاری با بار عاملی 943/0 کمترین تأثیر را دارا هستند. در مؤلفۀ چشایی نیز غذاخوردن در فضای تجاری بارعاملی 726/0 بیشترین و وجود غذاهای متنوع متناسب با ذائقۀ افراد با بارعاملی 668/0 کمترین تأثیر را بر این مؤلفه دارد. در بررسی مؤلفۀ بینایی نیز انسجام با بارعاملی 950/0 بیشترین و رمزآلود با بارعاملی 836/0 کمترین تأثیر را بر این عامل دارد.

 

جدول 8. بارعاملی و مقادیر تی گویه‌های ترجیحات حسی-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌‌داری

مقدار t

بارعاملی

نشانه

مؤلفه

سنجه

001/0*

528/7

0/863

صدای انسان

شنوایی

ترجیحات حسی

001/0*

845/8

0/903

صدای موسیقی

001/0*

091/9

0/883

صدای مکانیکی

001/0*

526/5

0/867

بوی بدن انسان

بویایی

001/0*

907/6

0/967

بوی مصنوعی

001/0*

501/6

0/718

بوی طبیعی

001/0*

8/404

0/945

عملکردی

لامسه

001/0*

041/7

0/943

ابزاری

001/0*

10/469

0/682

q21

چشایی

001/0*

10/881

0/726

q48

001/0*

8/562

0/668

q73

001/0*

8/523

0/898

خوانایی

بینایی

001/0*

665/8

0/950

انسجام

001/0*

999/8

0/929

پیچیدگی

001/0*

973/8

836/0

رمزآلود

*در سطح 01/0 معنی‌دار است.

 

در بررسی بارهای عاملی مربوط‌به مؤلفه‌های حس‌تعلق‌به‌مکان ملاحظه می‌شود در مؤلفۀ دل‌بستگی به مکان، تمایل به ماندن در فضای تجاری با بارعاملی 738/0 بیشترین و احساس خوشبختی در فضای تجاری با بارعاملی 684/0 کمترین تأثیر را بر این مؤلفه دارد. در هویت مکان انتخاب فضای تجاری با بارعاملی 744/0 بیشترین و سلیقۀ متناسب با خرید با بارعاملی 548/0 کمترین تأثیر را دارند. در مؤلفۀ وابستگی به مکان، قابل مقایسه نبودن فضای تجاری با جاهای دیگر با بارعاملی 798/0 بیشترین و بهترین مکان بودن فضای تجاری با بارعاملی 750/0 کمترین تأثیر را بر این مؤلفه دارند برپایۀ (جدول 9). براساس تحلیل‌های صورت پذیرفته برپایۀ (جدول 10)، 66درصد از تغییرپذیری حس‌مکان براساس متغیرهای ترجیحات حسی قابل پیش‌بینی بوده و متغیرهای صدای مکانیکی، بوی طبیعی، لامسه شامل عملکری و ابزاری و بینایی شامل خوانایی، انسجام و رمزآلود کمتر از 05/0 و رابطۀ معنی‌داری دارند.

 

 

 

جدول 9. بارعاملی و مقادیر تی گویه‌های حس‌تعلق-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

سطح معنی‌‌داری

مقدار t

بارعاملی

نشانه

مؤلفه

سنجه

001/0*

12/853

0/698

q10

دل‌بستگی به مکان

حس‌تعلق

 

001/0*

12/602

0/684

q36

001/0*

12/925

0/702

q62

001/0*

12/526

0/715

q82

001/0*

13/581

0/738

q78

001/0*

10/039

0/548

q15

هویت‌مکان

001/0*

13/410

0/729

q40

001/0*

14/526

0/744

q63

001/0*

15/507

0/750

q12

وابستگی به مکان

001/0*

16/730

0/798

q38

001/0*

526/14

783/0

q64

 

جدول 10. مدل رگرسیونی براساس خرده مقیاس‌های ترجیحات حسی بر حس‌مکان-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

 

براساس تحلیل­های صورت پذیرفته و برپایۀ (جدول 11)، 46درصد از تغییرپذیری حس‌تعلق، متغیرهای حس‌مکان قابل پیش‌بینی بوده و همچنین متغیرهای محصوریت، دعوت‌کنندگی، امنیت، سرزندگی و موردانتظار بودن رفتارها کمتر از 05/0 و رابطۀ معنی‌داری دارند.

 

جدول 11.  مدل رگرسیونی براساس خرده مقیاس‌های مؤلفه حس‌مکان بر حس‌تعلق-(ماخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

متغیر وابسته

نشانه

B

S.E

Beta

T

Sig

R

 

Adjust

(حس‌مکان)

مقدار ثابت

1/461

0/118

-

12/407

0/000

811/0

658/0

710/1

صدای انسان

0/001

0/019

0/001

0/026

0/979

صدای موسیقی

0/029

0/021

0/058

1/388

0/166

صدای مکانیکی

-0/063

0/023

-0/127

-2/708

0/007

بوی بدن انسان

0/033

0/021

0/079

1/578

0/115

بوی مصنوعی

0/019

0/024

0/036

0/791

0/430

بوی طبیعی

0/079

0/024

0/125

3/310

0/001

لامسه عملکری

-0/078

0/026

-0/153

-2/967

0/003

لامسه ابزاری

0/168

0/036

0/229

4/694

0/000

خوانایی

0/100

0/032

0/139

3/100

0/002

انسجام

0/266

0/037

0/368

7/233

0/000

پیچیدگی

0/036

0/028

0/063

1/291

0/197

رمزآلود

0/094

0/023

0/168

4/006

0/000

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

این پژوهش باهدف تبیین تأثیر ترجیحات حسی بر ارتقای حس‌تعلق‌به‌مکان و تعاملات اجتماعی کاربران در فضاهای تجاری شهری انجام گرفت. یافته‌ها نشان دادکه ابعاد حسی مختلف به‌ویژه بینایی و بساوایی نقش تعیین‌کننده‌ای در کیفیت تجربۀ کاربر از محیط دارند و می‌توانند به‌شکل معناداری بر احساس رضایت‌مندی، تعاملات اجتماعی و تقویت حس‌مکان اثرگذار باشند. به‌طورکلی، نتایج تحقیق تأکید می‌کند که طراحی موفق فضاهای تجاری تنها به ابعاد کالبدی وابسته نیست، بلکه نیازمند توجه به ابعاد حسی، رفتاری و اجتماعی است. از این منظر، حس‌مکان به‌عنوان یک متغیر میانجی، پل ارتباطی میان تجربۀ حسی و حس‌تعلق‌به‌مکان عمل می‌کند و زمینه را برای تعاملات اجتماعی مطلوب فراهم می‌سازد. از نظر کاربردی، دستاوردهای پژوهش می‌تواند به‌عنوان راهنمایی برای طراحان و مدیران شهری مورداستفاده قرار گیرد؛ به‌ویژه در زمینۀ بهبود نورپردازی، ارتقای خوانایی محیط، تقویت دسترسی‌ها، ایجاد فرصت‌های لمس و تجربۀ کالاها و همچنین طراحی ساختارهای فضایی معنادار که موجب افزایش کنجکاوی و مشارکت کاربران می‌شود. چنین رویکردی نه‌تنها رضایت‌مندی کاربران را تقویت می‌کند، بلکه در موفقیت اقتصادی و اجتماعی این فضاها نیز مؤثر است. درنتیجه، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های آینده به‌بررسی نقش ترجیحات حسی در سایر گونه‌های فضاهای عمومی مانند پارک‌ها، میدان‌ها و مراکز فرهنگی بپردازند و همچنین نقش عوامل فردی و اجتماعی نظیر جنسیت، سن و پیش‌زمینۀ فرهنگی را در این فرایند موردتوجه قرار دهند تا ابعاد کامل‌تری از پیوند ادراک حسی و تعاملات اجتماعی روشن گردد.

 

منابع

−       اجلی، زهرا. ترابی. زهره. ثبوتی، هومن. (1401). واکاوی ‌تأثیر حس‌تعلق‌به‌مکان در مدارس استثنایی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-کودکان استثنایی, دورۀ 22، شمارۀ 4، 116-103.

−       البرزی، فریبا. پروینیان، شایسته. (1398). ظهور «معنا» در مکان، باتأکیدبر معماری «پدیدارشناسانه»، مورد مطالعاتی: فضای شهری سبزه‌میدان قزوین. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 12، شمارۀ 28، 19-1.

−       پهلوان‌پور، رسول. سهیلی، جمال‌الدین. خاک‌زند، مهدی. (1398). بررسی تأثیر مؤلفه‌های ادراک حسی متأثر از آیات الهی بر افزایش میزان رضایت‌مندی از مساجد محله‌ای (نمونه‌موردی: مقایسۀ مساجد جوادالائمه و هفت‌درب قزوین). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-نقش‌جهان، دورۀ 9، شمارۀ 3، 232-217.

−       چرخکار، شقایق. بیگ‌زاده‌شهرکی، حمیدرضا. امیدواری، سمیه. (1401). تأثیر عرصه‌های زندگی خصوصی بر حس‌تعلق‌به‌مکان در طراحی سکونت‌گاه‌های دانشجویی، موردمطالعاتی: خوابگاه‌های دانشگاه یزد. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دورۀ 15، شمارۀ 41، 70-53. 

−       حق‌پرست، فرزین. آصفی، مازیار. ابی‌زاده، الناز. (1398). تأثیر مؤلفه‌های هویت‌مکان بر حس‌تعلق‌به‌مکان؛ مطالعه بازار تاریخی تبریز. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات جغرافیایی, دورۀ 34، شمارۀ 3، 312-302.

−       خندان، پریا. رضایی، حسین. (1399). بررسی و تحلیل چگونگی تطابق عوامل کالبدی با ابعاد ادراکی-شناختی حس‌مکان از منظر فرهنگی-اجتماعی، مورد مطالعاتی: فضاهای عمومی شهر کرمانشاه. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی آرمان‌شهر, دورۀ 13، شمارۀ 33، 105-91.

−       خندانی، نادیا. شاه‌حسینی، حبیب. پاکدل‌فرد، محمدرضا. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1402). ارزیابی حواس پنج‌گانۀ مؤثر بر حس‌تعلق‌به‌مکان کاربران در فضاهای تجاری (نمونه‌موردی: مجتمع‌های تجاری شهر تبریز-ایران). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشۀ معماری، دورۀ 7، شمارۀ 14، 211-192.

−       دبدبه، محمد. شاه‌حسینی، حبیب. صدیق، مرتضی. ‌نشاسته‌سازان‌اصفهان، عطیه. (1404). تبیین ادراک‌اجتماعی بر بازنمایی «روح‌مکان-حس‌مکان»؛ از منظر معناشناسی در فضاهای فرهنگی هویت‌مند. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 65-52.

−       دهقان، نرگس. (1401). تحلیل سطح حس‌تعلق‌به‌مکان‌های تفریحی به‌واسطۀ تبیین معنای مکان (نمونه‌موردی: دهکدۀ تفریحی زاینده‌رود). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و آمایش‌شهری منطقه‌ای، دورۀ 12، شمارۀ 44، 122-91. 

−       سرمدی، صدف. شاهچراغی، آزاده. کریمی‌فرد، لیلا. (1399). فرایند ادراک منظر برپایۀ ادراکات حسی و عقلی. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 17، شمارۀ 88، 38-27.

−       شاه‌حسینی, حبیب. خندانی، نادیا. کوره‌پزحسنعلی‌زاد، رعنا. (1401). ارزیابی سیستماتیک مقالات معماری مجلات علمی-پژوهشی ایران و انتشارات (Elsevier (Q1. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 19، شمارۀ 115، 20-5.

−       صمدی، مجمود. نورایی، محمود. مظفری، محمدمهدی. حاجی‌کریمی، بابک. (1399). تأثیر عوامل مؤثر بر رفتار خریداران در مراکز خرید بهینۀ ایران باتوجه‌به اصول مدیریت‌شهری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-تحقیقات کاربردی علوم‌جغرافیایی, دورۀ 20، شمارۀ 59، 228-213.

−       طاهرطلوع‌دل، محمدصادق. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین. سادات، سیده‌اشرف. (1399). تأثیر مؤلفه‌های معنایی, رفتاری و کالبدی حس‌مکان در رضایت‌مندی سکونتی. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-معماری و شهرسازی پایدار، دورۀ 8، شمارۀ 1، 182-165.

−       کمائی، ‌سپیده. کابلی، احمدرضا. (1403). ارزیابی معماری ایرانی و تعاملات اجتماعی در فضاهای فرهنگی. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-اندیشه‌های نُو در علوم‌جغرافیایی, دورۀ 2، شمارۀ 3، 62-47.

−       مبارکی، امید. اسمعیل‌پور، مرضیه. یاوری، زیبا. (1399). بهبود توزیع فضا-مکانی فروشگاه‌های زنجیره‌ای در شهر تبریز. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-آمایش سرزمین، دورۀ 12، شمارۀ 1، 75-35.

−       هوشمندپور، یوسف. دهباشی‌شریف, مزین, نصیرسلامی، سیدمحمدرضا عدالتخواه, محمد. (1399). تبیین چهارچوب مفهومی چگونگی شکل‌گیری تعامل اجتماعی در بازارهای سنتی شمال غرب ایران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دورۀ 12، شمارۀ 48، 209-192.

−       Hadizadeh, Alireza. Nourtaghani, Abdolmajid. (2022). Sense Of Place In The Process Of Changing The Configuration And Activity Of Rural Housing Types. Journal Of Asian Architecture And Building Engineering, 21(4): 1-14.

−       Han, Tianqi. Tang, Lina. Liu, Jiang. Jiang Siyu. Yan, Jinshan. (2025). The Influence Of Multi-Sensory Perception On Public Activity In Urban Street Spaces: An Empirical Study Grounded In Landsenses Ecology. Journal Of Land, 14(1): 1-18.

−       Matlovičová, Kvetoslava. (2024). The Triadic Nexus: Understanding The Interplay And Semantic Boundaries Between Place Identity, Place Image, And Place Reputation. FOLIA GEOGRAPHICA International Scientific Journal, 66(1): 69-100.

−       Shahhoseini, Habib. Kamal M.S., Mustafa. Maulan, Suhardi. Mousavi Samimi, Paniz. (2023). The Relationship Between Sensory Stimuli Integration And Visual Preferences In Small Urban Parks. International Journal Of Architectural Engineering & Urban Planning, 33(1): 1-12.

−       Zeng, Yijun. Deal, Brian. (2023). What Role Do Urban Parks Play In Forming A Sense Of Place? Lessons For Geodesign Using Social Media. Journal Of Land, 12(11): 1-24.

 

 

 

 

متغیر وابسته

نشانه

B

S/E

Beta

T

Sig

R

 

Adjust

 (حس‌تعلق)

مقدار ثابت

-0/776

0/305

 -

-2/542

0/011

682/0

465/0

452/0

سبک

0/045

0/072

0/032

0/626

0/532

پایداری

-0/002

0/057

-0/002

-0/042

0/966

محصوریت

0/202

0/053

0/175

3/789

0/001

دعوت‌کنندگی

0/097

0/048

0/096

2/021

0/044

امنیت

0/228

0/050

0/212

4/572

0/001

سرزندگی

0/118

0/042

0/010

2/809

0/011

انعطاف‌پذیری

0/036

0/061

0/029

0/585

0/559

موردانتظار بودن رفتارها

0/370

0/069

0/291

5/385

0/001

وجود مکان ملاقات

-0/001

0/056

-0/001

-0/025

0/980

[1]  Tianqi Han


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات دانشگاه آزاد اسلامی است.
حق نشر © 1404-1400

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره سند| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]