چیستی و مولفه‌های اجتهاد از دیدگاه امامیه و اهل سنت
محورهای موضوعی : نشریه پژوهشنامه معارف اهل بیت علیه السلامصالح حسن زاده 1 , علی یوسفی هنومرور 2 , زهرا قلیج خانی 3
1 - استاد دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران.
2 - دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران.
3 - دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی (نویسنده مسئول)
کلید واژه: اجتهاد, امامیه, اهل‌سنت, استنباط, تصویب, تخطئه.,
چکیده مقاله :
مسئله اجتهاد از آغاز پیدایش تا‌کنون، سیر پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. بی‌تردید اجتهاد نزد علمای اهل‌سنت از روند قابل قبولی بر‌خوردار نبوده است و آنان سر‌انجام مرتکب اجتهاد به رأی شده و آنگاه به انسداد روی آورده‌اند. اما اجتهاد در مکتب شیعه به دلیل قبول خلافت بلا‌فصل امیرالمومنین علی (ع) و بهره‌وری از مشکات فقه علوی، از قرن پنجم به بعد همیشه پویا و متحرک بوده و در نو‌آوری علمی بشر نقش بسزایی داشته است. ﻋﻨﺼﺮ اﺟﺘﻬﺎد ﻣﻮﺗﻮر ﻣﺤﺮﮐﯽ اﺳﺖ که ﺷﺮﯾﻌﺖ اﺳﻼم را، ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ زﻣﺎن، ﻣﮑﺎن، ﻧﯿﺎزﻫﺎ و ﺳﺆاﻻت ﭘﯿﺶ می‌برد. این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی به چیستی و مؤلفه‌های اجتهاد اشاره، و به بررسی تطبیقی آن در فقه امامیه و اهل‌سنت می‌پردازد. اجتهاد در امامیه اجتهاد بالمعنی الاعم است، یعنی استخراج و استنباط حکم فرعی از آیات و روایات با استفاده از تعقل. اما اجتهاد در اهل‌سنت، اجتهاد خاص و تفسیر به رأی است. این نگارش تصویر و تعریفی از اجتهاد را که مورد تایید معصومین است، ارائه و چهره واقعی اجتهاد سلفی را که ریشه در اجتهاد اهل‌سنت به‌ویژه اجتهاد حنبلی دارد، نشان می‌دهد. آن‌چه این پژوهش را متمایز می‌کند، بررسی تطبیقی چیستی اجتهاد و مؤلفه‌های آن از دیدگاه اهل‌سنت و امامیه است، زیرا در بسیاری از کتب و مقالات، صرفا به دیدگاه‌های شیعه اکتفا شده و کمتر به مقایسه این دو مذهب در امر اجتهاد پرداخته شده است.
The issue of ijtihād has gone through many ups and downs since its inception until now. Undoubtedly, ijtihād among Sunni scholars has not followed an acceptable process and they have ended up committing ijtihād by voting and then turning to obstruction. However, ijtihād in the Shia school has always been dynamic and mobile since the fifth century and has played a significant role in human scientific innovation due to the acceptance of the immediate caliphate of Amīrul Mominīn and benefiting from the problems of Alawite jurisprudence. The element of ijtihād is the driving engine that advances Islamic Shari'ah along with time, place, needs and questions. This research, with a descriptive and analytical method, deals with the essence and components of ijtihād, and its comparative analysis in Imāmiyyah and Sunni jurisprudence. Ijtihād in Imāmiyyah is ijtihad in the general sense, that is, extracting and inferring secondary rulings from verses and hadiths using logic. But ijtihād in Sunnis is special ijtihād and interpretation is based on opinion. This writing presents the image and definition of ijtihād that is approved by the innocents, and shows the true face of Salafi ijtihād, which is rooted in Sunni ijtihād, especially Hanbali ijtihād. What distinguishes this research is the comparative investigation of what is ijtihād and its components from the perspective of Sunni and Imāmiyyah, because in many books and articles, only the views of Shia are limited and less has been done to compare these two religions in the matter of ijtihād.
1. آمدی، علی‌بن‌محمد، الإحکام فی اصول الاأحکام، قم، موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، نشر الکترونیکی، 1387.
2. ابن طاووس, علی بن موسی، الطرائف، مترجم: داود الهامی، قم، نوید اسلام، چاپ اول، 1374.
3. ابن فارس, احمد ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، حوزه علمیه، چاپ اول، 1404.
4. ابن منظور, محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق: احمد فارس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ سوم، 1414.
5. ابویی مهریزی، حسین، بررسی عوامل پویایی و رکود فقه و اجتهاد در مکتب امامیه، یزد، دانشگاه یزد، چاپ اول، 1388.
6. احمدی، محمد امین، انتظار بشر از دین، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1386.
7. جناتی، محمد ابراهیم، تطور اجتهاد در حوزه استنباط، تهران، امیر کبیر، چاپ اول، 1386.
8. حکیم، محمد تقی، الاصول العامه للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی تقریب مذاهب، چاپ دوم، 1390.
9. حلی، حسن‌بن‌یوسف، الباب‌الحادی‌عشر، تهران، موسسه مطالعات اسلامی، چاپ دوم، 1365.
10. ----، حسن بن یوسف، مبادی الوصول إلی علم الاصول، محقق: محمد علی بقال، قم، المطبعة العلمیة، چاپ دوم، 1404.
11. خراسانی، محمد، کفایة الاصول، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ اول، 1417.
12. خضری، محمد، اصول الفقه، مصر، مکتبة التجاریة الکبری، چاپ ششم، 1389.
13. خلاف، عبدالوهاب، مصادرالتشریع الاسلامی فیما لا نص فیه، کویت، دارالقلم، چاپ دوم، 1351.
14. خویی، ابوالقاسم، فقه الشیعه، قم، چاپخانه نو ظهور، چاپ سوم، 1418.
15. رحیمی، مرتضی، تطور اجتهاد، دو فصلنامه علمی-تخصصی علامه، سال دهم، شماره29، 1389.
16. زركشي، محمد بن بهادر، البحر المحيط في أصول الفقه، محقق: محمد محمد تامر، بيروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1421.
17. شافعی، محمد بن ادریس، الرساله، محقق: محمد سید گیلانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، 1388.
18. شریف مرتضی، علی بن حسین، رسائل، قم، دار القران الکریم، چاپ اول، 1405.
19. شیخ بهایی، محمد بن حسین، زبدة الاصول، قم، مرصاد، چاپ سوم، 1423.
20. ضیاء‌آبادی، محمد، در جستجوی علم دین، تهران، نیک معارف، چاپ اول، 1374.
21. طباطبایی‌یزدی، محمد‌کاظم، العروه‌الوثقی، بیروت، موسسه‌الاعلمی‌للمطبوعات، چاپ دوم، 1409.
22. غزالي، محمد بن محمد، المستصفى في علم الأصول، محقق: محمد‌عبد‌السلام عبد‌الشافی، بیروت، دار الكتب العلمية، چاپ اول، 1413.
23. فخر‌رازی، محمد‌بن‌عمر، المحصول فی علم اصول الفقه، محقق: عادل‌احمد عبدالموجود، علی‌محمد معوض، لبنان، المکتبه‌العصریه، چاپ اول، 1420.
24. فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، محقق: مهدی مخزومی, ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، چاپ دوم، 1410.
25. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مترجم: محمد باقر کمره‌ای، قم، اسوه، چاپ سوم، 1375.
26. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار‌إحیاء‌التراث‌العربی، چاپ دوم، 1403.
27. محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، محقق: محمد‌حسین رضوی، قم، موسسه آل‌البیت (ع) للطباعة و النشر، چاپ اول، 1361.
28. محقق داماد، مصطفی، تخطئه و تصویب از نظر غزالی و اصولیین امامی، جاویدان‌خرد، شماره10، 1388.
29. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فرهنگ نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1389.
30. مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ پنجم، 1386.
31. مکارم‌شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه مهمه، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام، چاپ اول، 1422.
32. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، محقق: عباس قوچانی، بیروت، دار‌إحیاء‌التراث‌العربی، چاپ هفتم، 1404.
33. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار‌الاضواء، چاپ اول، 1404.
34. واعظ‌حسینی، محمد‌سرور، مصباح الاصول، قم، مکتبة الداوری، چاپ پنجم، 1417.
35. ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر‌نی، چاپ پنجم، 1387.