حمزة بن حبیب زَیّات قاری سرشناس کوفه در سدۀ 2ق است. قرائت وی از قرآن همواره در معرض توجه عالمان قرائت بوده است. قرائت حمزه با همۀ اهمیت و اعتبارش دارای برخی اشکالات نحوی است که گاه علیه وی اعتراضاتی را برانگیخته. قرائت جر الأَرْحَامِ در آیۀ نخست سورۀ نساء، قرائت غایب لایحسبنَّ در آیۀ 5سورۀ 9 انفال، قرائت مجهول یُخافا در آیۀ 229 سورۀ بقره، قرائت تثنیۀ یَبلُغانِّ در آیۀ 23 سورۀ اسراء و قرائت بدون تنوین ثلاثمائةِ در آیۀ 25 سورۀ کهف، نمونه‌هایی از غرائب نحوی قرائت حمزه را به نمایش می‌نهند. مطالعۀ حاضر در پی‌جویی از راز رخداد این ماجرا به این نکته التفات یافته که التزام حمزه به مصحف عثمانی و تمایل همزمانش به مصحف ابن مسعود او را به چنین خوانش‌های چالش‌برانگیزی سوق داده است. در این سنخ نمونه‌ها، هر چند از یک سو، مصحف ابن مسعود قرینه‌ای در تأیید قرائت حمزه فراهم می‌آورد، از دیگر سو، تعلق خاطر به مصحف ابن مسعود است که حمزه را به چالش نحوی می‌کشاند. تفاصيل المقالة

برای فهم زمینه‌های تاریخی پیدایی قرائت‌های قرآن بررسی الگوهای تکرار شونده اختلاف قرائت اهمیتی ویژه دارد. به همین منظور در مقاله حاضر به جایگاه مَنْ و مَا در اختلاف قرائات نظر خواهیم کرد و با بررسی شواهدی متعدّد از اختلافات قاریان، نقش مَنْ و مَا را در پیدایی قرائات باز خواهیم شناخت. در قرائت‌های قرآن دَوَران میان خوانش مَنْ ــ به فتح میم ــ و مِنْ ــ به کسر میم ــ به نحو تکرار شونده دیده می‌شود. از دیگر سو، گاه در قرائت‌های خارج از مصحف رسمی، مَنْ را به جای ما قرار داده‌اند. افزون بر این، دَوَران در مراعات لفظ یا مصداق مَنْ و مَا به اختلاف در خوانش مذکّر یا مؤنث پاره ای از افعال انجامیده است. می‌خواهیم در مطالعۀ حاضر از این فرضیه دفاع کنیم که انعطاف‌پذیری ساختارهای زبان عربی در کنار عاری بودن مصحف رسمی از علائم نقطه و اعراب، پیدایی و توسعۀ اختلاف قرائات را رقم زده است. تفاصيل المقالة