«کافر عشق ای صنم گناه ندارد» جستاری دربارۀ معنای بیتی از حافظ

الموضوعات :

مهدی تدین ¹ , سید علی محمودی لاهیجانی ²

1 - استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم‌انسانی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران
2 - گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

تاريخ الإرسال : 01 السبت , رجب, 1442 تاريخ التأكيد : 29 الأحد , شعبان, 1442 تاريخ الإصدار : 18 الأربعاء , جمادى الأولى, 1443

الکلمات المفتاحية: ", دیوان حافظ", نقد شرح‌های حافظ", کافرِ عشق",

ملخص المقالة :

بیت حافظ اگر سجدة تو کرد مکن عیب/ کافر عشق ای صنم گناه ندارد در دیوان غزلیّات حافظ، یکی از بیت‌هایی است که از نظر معنا پیچیده و مبهم به نظر می‌رسد. بسیاری از شارحان در ارائۀ معنای بیت دچار لغزش شده‌اند و دلیل آن نیز توجه نکردن به معنای دقیق ترکیب کافرِ عشق است که سبب شده بیشتر شارحان به معنای کلّی بیت اشاره کنند و به تفسیر و شرح عبارت‌های کلیدی نپردازند. از این رو باید گفت که بیشتر شرح‌های این بیت بر منطق و استدلال درستی استوار نیست و برخی از شارحان، همان سخن نادرست پیشینیان را تکرار کرده‌اند. با در نظر گرفتن این نکته باید پرسید که معنای این بیت با توجه به اندیشۀ حاکم بر غزلیات حافظ چیست؟ این جستار به روش توصیفی-تحلیلی بر مرور شرح‌های بیتِ مذکور و نقد آنها استوار است. براساس معنای ترکیب کافرِ عشق در ادبیات فارسی، می‌توان دریافت که معشوق، حافظ را به سبب سجده کردن به غیر خدا سرزنش کرده و حافظ نیز در پاسخ، کافرِ عشق را عاری از گناه و خطا دانسته است؛ زیرا از عاشق چنین خطا و گناهی سرمی‌زند.

المصادر:

قرآن کریم، (1376)، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ سوم.

آجودانی، ماشاءالله، (1363)، «باز هم در جستجوی حافظ»، نشر دانش، بهمن و اسفند 63، شمارة 26، صص29-33.

استعلامی، محمد، (1388)، درس حافظ، 2ج، تهران: سخن.

باقریان موحد، رضا، (1389)، شرح عرفانی دیوان حافظ، بر اساس نسخۀ قاسم غنی و محمد قزوینی، تهران: نگاران قلم.

بدرالدین، (1362)، بدر الشروح: شرح دیوان حافظ، تهران: امین، چاپ دوم.

برزگر خالقی، محمدرضا، (1389)، شاخ نبات حافظ،تهران: زوار، چاپ ششم.

ثروتیان، بهروز، (1392)، شرح غزلیات حافظ، دفتر دوم، تهران: نگاه.

جلالیان، عبدالحسین، ( 1379)، شرح جلالی بر حافظ، 4ج، تهران: یزدان.

حافظ شیرازی، شمس­الدین محمد، (1359)، دیوان کهنه حافظ، زیر نظر ایرج افشار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران زمین.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1362)، دیوان، به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (1367)، دیوان، بر اساس نسخه مورخ 805، به تصحیح و تنقیح رکن­الدین همایونفرخ، تهران: باورداران.

حمیدیان، سعید، (1392)، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، 5ج، تهران: قطره، چاپ دوم.

ختمی لاهوری، عبدالرحمان. (1374). شرح عرفانی غزل­های حافظ. به تصحیح و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی، کورش منصوری و حسن مطیعی امین. تهران: قطره. 

خرمشاهی، بهاءالدین، (1385)، حافظ نامه، 2ج. تهران: علمی و فرهنگی.

خطیب رهبر، خلیل، (1389)، شرح غزلیات حافظ، تهران: صفی علیشاه، چاپ سی و یکم.

ذوالنور، رحیم، ( 1372)، در جستجوی حافظ (با تعلیقات)، ج1، تهران: زوّار.

رستگار فسایی، منصور، (1395)، شرح تحقیقی دیوان حافظ، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی.

سودی بسنوی، محمّد، (1366)، شرح‌ سودی‌ بر حافظ‌، ترجمۀ‌ عصمت‌ ستارزاده.‌ 4ج. تهران: زرین‌ و نگاه‌.

فرزاد، مسعود، (1353)، حافظ: صحت کلمات، دانشگاه پهلوی: چاپخانه کیهان.

قیصری، ابراهیم، (1380)، ابیات بحث­انگیز حافظ، تهران: توس.

مولوی، جلال الدین محمد بلخی، (1376)، کلیات دیوان شمس تبریزی، تهران: طلوع.

هروی، حسین‌علی، (1367)، شرح غز‌‌ل‌های حافظ، 4ج، تهران: نشر نو.

The Quran, (1998), translated by M. Fooladvand, Ghom: Office of Islamic History and Education, third edition.

Ajoudani, M. (1985), "Again in search of Hafez", Danesh Publishing, February and March 85, No. 26, pp. 29-33.

Badroldin, (1983), Badr al-Sharh: Description of Hafez's Divan, Tehran: Amin, second edition.

Bagherian Movahed, R. (2010), Mystical Description of Hafez's Divan, Based on the Version of G. Ghani and M. Ghazvini, Tehran: Negarane Ghalam.

Barzegar Khaleghi, M. R. (2010), Hafiz's Shakh-e-Nabat, Tehran: Zavar, sixth edition.

Farzad, M. (1974), Hafez: Word Accuracy, Pahlavi University: Kayhan Printing House.

Ghaisari, E. (2001), Controversial Verses of Hafez, Tehran: Toos, First Edition.

Hafez Shirazi, Sh. M. (1980), The Old Divan of Hafez, under the supervision of I. Afshar, Tehran: Iran Zamin Culture Foundation.

Hafez Shirazi, Sh. M.  (1983) Divan, edited and explained by P. Natel Khanlari, Tehran: Kharazmi, second edition.

Hafez Shirazi, Sh. M. (1988), Divan, based on the manuscript dated 805, corrected and revised by R. Homayounfarkh, Tehran: Bavardaran.

Hamidian, S. (2013), Description of Enthusiasm: Description and Analysis of Hafez Poems, 5 vols, Tehran: Ghatreh, Second Edition.

Heravi, H. A. (1988), Description of Hafez's lyric poems, 4 vols, Tehran: New Publishing.

Inquiry, M. (2009), Hafez lesson, 2 vols. Tehran: Sokhan.

Jalalian, A. (2000), Jalali's Commentary on Hafez, 4 vols. Tehran: Yazdan.

Khatami Lahori, A. (1995). Mystical description of Hafez lyric poems. Edited and commented by B. Khorramshahi, K. Mansouri and H. Matiei Amin. Tehran: Ghatre.

Khatib Rahbar, K. (2010), Description of Hafez's lyric poems, Tehran: Safi Alisha, 31st edition.

Khorramshahi, B. (2006), Hafiznameh, 2 vols. Tehran: Scientific and cultural.

Rastegar Fasaei, M. (2016), Research Description of Hafez's Divan, Tehran: Institute of Humanities and Social Studies.

Rumi, J. M. (1997), Shams Tabrizi's Divan, Tehran: Tolo'.

Soodi Basnavi, M. (1987), Soodi's description on memory, translated by E. Satarzadeh. Tehran: Zarrineh and Negah.

Thorotian, B. (2013), Description of Hafez lyric poems, second book, Tehran: Negah.

Zulnoor, R. (1993), In Search of Hafez (with comments), Vol. 1, Tehran: Zavar.