تحلیل فقهی آرای شاذ شیخ صدوق (ره) در باب ارث

الموضوعات :

احسان علی اکبری بابوکانی ¹ , سهند صادقی بهمنی ² , محمد امینی ³

1 - استادیار، هیات علمی گروه اهل البیت (علیهم السلام)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه اصفهان، ایران
2 - دانش آموخته دکتری فقه و حقوق، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران
3 - دانشجو دکتری حقوق خصوصی، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ایران

تاريخ الإرسال : 07 السبت , جمادى الثانية, 1441 تاريخ التأكيد : 30 الثلاثاء , ذو القعدة, 1441 تاريخ الإصدار : 21 الأحد , شوال, 1443

الکلمات المفتاحية: ارث, صدوق, الفقیه, خلاف مشهور,

ملخص المقالة :

شیخ صدوق از فقهای قرن چهارم و در دوره ای که متصل به غیبت معصوم (ع) است، تقریبا در اکثر ابواب فقهی نظراتی خلاف مشهور فقهای امامیه دارد و این مهم با مشاهده کتاب من لا یحضره الفقیه ایشان، دانسته می‌شود. نگارندگان در این مقاله به بررسی فقهی آرای شاذ ایشان در باب ارث پرداخته و نشان می‌دهند که صدوق در پنج مورد از مبحث ارث که به ترتیب عبارتند از: 1- عدم ارث بری ولدِ ولد در صورت وجود ابوین متوفی. 2- مشارکت میان جد و فرزند فرزند در ارث بردن از ترکه متوفی. 3- ارث بری مادر متوفیه با فرض وجود زوج به میزان یک ششم به عنوان فرض و باقی مال به واسطه رد. 4- اگر تنها وارث زوج، زوجه وی باشد، زوجه در زمان حضور امام، یک چهارم از ترکه را به ارث می‌برد و در حال غیبت، تمام آنرا. 5- ارث بری عتیق (آزاد شده) از معتِق (آزاد کننده)، فتوایی خلاف نظر مشهور در فقه دارد. رهاورد این پژوهش آن است که نشان دهد، آرای شاذ فقیهان از جمله شیخ صدوق نیز دارای پشتوانه های معتبر و متقن روایی است. لذا به نظر می‌رسد که آرای ایشان در برابر قول مشهور، توانایی ایستادگی را داشته و در حقوق موضوعه ایران می‌تواند واجد اثر شوند و چه بسا عاملی برای تغییر مباحث ارث قانون مدنی که عمدتا در بیان احکام از نظر مشهور پیروی جسته، باشد.

المصادر:

قرآن کریم.

ابن بابویه، محمد بن علی (1414ق).  الاعتقادات، قم:کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

______________ (1376ش).  الامالی، تهران: کتابچی.

______________ (1398ق).  التوحید، قم: جامعه مدرسین.

______________ (1362ش).  الخصال، قم: جامعه مدرسین.

______________ (1415ق).  المقنع، قم: مؤسسه امام هادی(ع).

______________ (1418ق).  الهدایة فی الاصول و الفروع، قم: مؤسسه‌امام‌هادی(ع).

______________ (1406ق). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: دارالشریف الرضی.

______________ (1386ق). علل الشرایع، قم: داوری.

______________ (1378ق). عیون اخبار الرضا(ع)، تهران:  نشر جهان.

______________ (1396ق).  فضائل الاشهر الثلاثة، قم: داوری.

______________ (1413ق). من لایحضره الفقیه، جلد 1-3-4، قم: جامعه مدرسین.

ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر (1406).  المهذب فی الفقه، قم: جامعه مدرسین.

ابن حنبل، احمد بن محمد (بی تا).  المسند، بیروت: دارصادر.

ابن شهید ثانی، حسن بن زین الدین (1362ش). منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان، ج1، قم: جامعه مدرسین.

ابن صلاح، عثمان بن عبدالرحمن (1416ق). مقدمة ابن الصلاح فی علوم الحدیث، بیروت: دارالکتب العلمیة.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (1409ق).  اختصار علوم الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق).  لسان العرب، جلد 3-5، بیروت: دارالفکر.

ابن غضائری، احمد بن ابی عبدالله (بی تا). رجال ابن الغضائری کتاب الضعفاء ، قم: بی جا.

ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1410).  المقتصر من شرح المختصر، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.

ابن قدامة، عبدالله بن احمد (بی تا).  المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی.

ابن ماجه، محمد بن یزید (بیروت).  سنن ابن ماجه، بیروت: دارالفکر.

ابوداود، سلیمان بن اشعث (1410). سنن ابی داود، بیروت: دارالفکر.

اعرجی، عبدالمطلب بن محمد (1416). کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم: جامعه مدرسین.

 الشریف، محمد مهدی. صادقی، وحید. صادقی، سید مجید. (1399). بررسی فقهی حقوقی راهکارهای محروم‌کردن ورثه از ترکه، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، دوره 17، شماره 62، صص 27 - 50,

بحرانی، یوسف بن احمد (1405).  الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم: جامعه مدرسین.

_________________ (1423). الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دارالمصطفی.

بخاری، محمد بن اسماعیل (1401). الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر.

بیهقی، احمد بن حسین (بی تا).  السنن الکبری، بیروت: دارالفکر.

ترمذی، محمد بن عیسی (1403). سنن ترمذی، بیروت: دارالفکر.

ترابی، علی اکبر (1424). الموسوعة الرجالیة المیسرة، قم: مؤسسه امام صادق(ع).

جوادی، امین. نصیران، داود. (1400). بررسی تفاوت های ارث فرزند در حقوق ایران و انگلستان، مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی, دوره 17، شماره 63، صص 63 - 90

حارثی عاملی، حسین (1401ق).  وصول الاخیار الی اصول الاخبار، قم: مجمع الذخائر الاسلامیة.

حرعاملی، محمد بن حسن  (1409ق).  تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، جلد 25، قم: مؤسسة آل البیت(ع.

خلیل بن احمد (1410ق).  کتاب العین، جلد 6، قم: هجرت.

زمخشری، محمود بن عمر (1417ق).  الفائق فی غریب الحدیث، جلد 3، بیروت: دارالکتب العلمیة.

سبحانی تبریزی، جعفر (1415).  نظام الارث فی الشریعة الاسلامیة الغراء، قم: مؤسسه امام صادق(ع.

شوشتری، محمد تقی (1406). النجعة فی شرح اللمعة، تهران: کتابفروشی صدوق.

شهید اول، محمد بن مکی (1417).  الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم: دفتر انتشارات تبلیغات اسلامی قم.

___________________ (بی تا).  القواعد و الفوائد، قم: کتابفروشی مفید.

___________________ (بی تا). لمعه الدمشقیه، قم: دار الفکر.

شهید ثانی، زین الدین بن علی (1408ق). الرعایة فی علم الدرایة، قم:  انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

______________________ (1410ق). الروضه البهیه اللمعة الدمشقیة، (چاپ اول)، قم: انتشارات داورى، قم.

______________________ (1413). مسالک الافهام الی تنقیح الشرایع الاسلام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.

صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد (1414ق).  المحیط فی اللغة، جلد 9، بیروت: عالم الکتاب.

صادقی بهمنی، سهند (1394). واکاوی آرای فقهی نادر و خلاف مشهور شیخ صدوق (به راهنمایی حسین صابری)، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری دانشگاه فردوسی مشهد.

صیمری، مفلح بن حسن (بی تا).  التنبیه علی غرائب من لایحضره الفقیه(نسخه خطی)، بی جا.

__________________ (1420ق) غایة المراد فی شرح شرایع الاسلام، بیروت.

طریحی، فخر الدین (1416ق).  مجمع البحرین، جلد 3، تهران: کتابفروشی مرتضوی.

طوسی، محمد بن حسن (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، جلد 1و2و6، تهران: دارالکتب الاسلامیة.

_____________ (1414ق). الایجاز(الرسائل العشر)، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (1407ق).  الخلاف، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (1427ق).  الرجال، قم: جامعه مدرسین.

_____________ (بی تا).  الفهرست، نجف اشرف: المکتبة الرضویة.

_____________ (1387ق).  المبسوط فی فقه الامامیة، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة.

_____________ (1400ق).  النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دارالکتاب العربی.

_____________ (1407ق).  تهذیب الاحکام، جلد 4و6و7، تهران: دارالکتاب الاسلامیة.

عاملی غروی، جواد بن محمد (1419). مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة(ط-حدیثه)، قم: جامعه مدرسین.

علامه حلی، حسن بن یوسف (بی تا). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة.

_____________________ (بی تا). تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم: مؤسسة الامام الصادق علیه السلام.

 _____________________ (1414ق). تذکرة الفقهاء(ط- حدیثه)، قم: مؤسسة آل البیت(ع).

___________­­­­­­­__________ (1381ق). خلاصة الاقوال، نجف اشرف: منشورات المطبعة الحیدریة.

_____________________ (1413ق).  قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، جلد 2و3و5، قم: جامعه مدرسین.

_____________________ (1413ق). مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، جلد 9، قم: جامعه مدرسین.

_____________________ (1419ق). نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، جلد 2، قم: مؤسسة آل البیت(ع).

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (1404). التنقیح الرائع لمختصر الشرایع، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

_________________ (1403). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیة، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (1406ق). الوافی، جلد 3و18و25، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین(ع).

غفاری، علی اکبر (1389ش).  دراسات فی علم الدرایة تلخیص مقباس الهدایة للعلامة المامقانی، تهران: سمت.

کاتوزیان، ناصر (1384ش). ارث، (چاپ دوم)، تهران:  میزان، تهران.

کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق).  الکافی، جلد 10و13و14، قم: دارالحدیث.

مامقانی، عبدا... (1428ق). مقباس الهدایه فی علم الدرایه، جلد 1، قم: دلیل ما.

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (1420ق).  الوجیزة فی الرجال، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

_____________­­___________ (1410ق). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت: مؤسسة الطبع و النشر.

________________________ (1404ق). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول(ص) ، جلد 19و23و24، تهران: دارالکتاب  الاسلامیة.

________________________ (1406ق). ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، جلد 7و10و11و15، قم: انتشارات کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی.

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی (1406ق). روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم: مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور.

مدیر شانه چی، کاظم (1388ش).  علم الحدیث، قم: جامعه مدرسین.

مرتضی زبیدی، محمد بن محمد (1414ق).  تاج العروس من جواهر القاموس، جلد 7، بیروت: دارالفکر.

مطهر الحلی، ابی طالب محمد بن الحسن بن یوسف (1387).  ایضاح الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم: اسماعیلیان.

مفید، محمد بن محمد (1413).  المقنعة، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، جلد 8 و 11، قم: جامعه مدرسین.

محقق سبزواری، محمد باقر بن محمد مؤمن (1423). کفایة الاحکام، قم: جامعه مدرسین.

میرداماد، محمد باقر بن محمد (1422). الرواشح السماویة، قم: دارالحدیث.

نجاشی، احمد بن علی (1407ق).  فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم: جامعه مدرسین.

نجفی، محمدحسن بن باقر (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، 43مجلد، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

The Holy Quran.

. Ibn Babawiyyah, Muhammad ibn Ali (1414 AH). Beliefs, Qom: Sheikh Mofid Millennium World Congress.

Al-Amali, Tehran: Ketabchi. (1376).

Al-Tawhid, Qom: Society of Teachers. (1398)

Al-Khasal, Qom: Society of Teachers. (1362)

7. ______________ (1418 AH). Guidance in the principles and branches, Qom: Imam's Institute (AS).


8. ______________ (1406 AH). Rewards of deeds and punishment of deeds, Qom: Dar Al-Sharif Al-Razi.


9. ______________ (1386 AH). Causes of Sharia, Qom: Arbitration.


10. ______________ (1378 AH). Ayoun Akhbar al-Reza (AS), Tehran: Jahan Publishing.


11. ______________ (1396 AH). The virtues of the three cities, Qom: Arbitration.


12. Ibn Braj, Abdul Aziz bin Nahrir (1406). Polite in jurisprudence, Qom: Society of Teachers.


13. Ibn Hanbal, Ahmad ibn Muhammad (pbuh). Al-Musnad, Beirut: Dar Sadr.


14. Ibn Salah, Uthman bin Abdul Rahman (1416 AH). Introduction of Ibn Al-Salah in the Science of Hadith, Beirut: Dar al-Kitab al-Alamiya.


15. Ibn Kathir, Ismail Ibn Umar (1409 AH). Summary of Hadith Sciences, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Alamiya.


16. Ibn Manzoor, Muhammad ibn Makram (1414 AH). Arabic Language, Volume 3-5, Beirut: Dar al-Fikr.


17. Ibn Ghazairi, Ahmad ibn Abi Abdullah (unpublished). The men of Ibn al-Ghazairi, the book of the weak, Qom: nowhere.


18. Ibn Fahd Hali, Ahmad ibn Muhammad (1410). Al-Muqtasir from Sharh Al-Mukhtasar, Mashhad: Islamic Research Complex.


19. Ibn Qadama, Abdullah bin Ahmad (unpublished). Al-Mughni, Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.


20. Ibn Majah, Muhammad ibn Yazid (Beirut). Sunan Ibn Majah, Beirut: Dar al-Fikr.


21. Abu Dawud, Sulayman ibn Ash'ath (1410). Sunan Abi Dawood, Beirut: Dar al-Fikr.


22. Araji, Abd al-Muttalib ibn Muhammad (1416). Keys of Benefits in Solving Problems of Rules, Qom: Teachers Association.


23. Al-Sharif, Muhammad Mahdi. Sadeghi, Vahid Sadeghi, Seyed Majid (1399). Jurisprudential study of legal strategies to deprive the heirs of the will, Journal of Islamic Jurisprudence and Law, Volume 17, Number 62, pp. 27-50,


24. Bukhari, Muhammad ibn Ismail (1401). Al-Jame 'Al-Sahih, Beirut: Dar al-Fikr.


25. Bayhaqi, Ahmad ibn Hussein (unpublished). Sunan Al-Kobra, Beirut: Dar al-Fikr.


26. Tirmidhi, Muhammad ibn Isa (1403). Sunan al-Tirmidhi, Beirut: Dar al-Fikr.


27. Javadi, Amin. Nasiran, David. (1400). Investigating the Differences of Child Inheritance in Iranian and British Law, Journal of Islamic Jurisprudence and Law Research, Volume 17, Number 63, pp. 63-90


28. Harithi Ameli, Hussein (1401 AH). Receipt of information to the principles of news, Qom: Islamic Remembrance Collection.


29. Har'amli, Muhammad ibn Hassan (1409 AH). Details of Shiite means to study Sharia issues, Volume 25, Qom: Al-Bayt Foundation (PBUH).


30. Khalil ibn Ahmad (1410 AH). Al-Ain Book, Volume 6, Qom: Hijrat.


31. Sobhani Tabrizi, Jafar (1415). The system of inheritance in Islamic Sharia al-Ghara, Qom: Imam Sadegh Foundation (AS).


32. The first martyr, Muhammad ibn Maki (1417). Sharia courses in Imami jurisprudence, Qom: Qom Islamic Propaganda Publications Office.


33. ___________________ (Bi Ta). Rules and benefits, Qom: Useful bookstore.


34. Shahid Thani, Zayn al-Din bin Ali (1408 AH). Al-Rayya Fi Alam Al-Daraya, Qom: Publications of the Library of Grand Ayatollah Marashi Najafi.


35. ____________________ (1413). Problems of understanding to refine Islamic law, Qom: Islamic Enlightenment Foundation.


36. Sahib Ibn Ibad, Ismail Ibn Ibad (1414 AH). Environment in Language, Volume 9, Beirut: Book World.


37. ​​Sadeghi Bahmani, Sahand (1394). Analysis of rare and contrary jurisprudential views of the famous Sheikh Sadough (under the guidance of Hossein Saberi), Mashhad: Shahid Motahari Faculty of Theology and Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad.


38. Simari, Mufleh Ibn Hassan (unpublished). The punishment for strangers from the presence of the jurist (manuscript), misplaced.


39. __________________ (1420 AH) The end of the meaning in the explanation of Islamic law, Beirut.


40. Tarihi, Fakhruddin (1416 AH). Bahrain Assembly, Volume 3, Tehran: Mortazavi Bookstore.


41. _____________ (1407 AH). Al-Khalaf, Qom: Society of Teachers.


42. _____________ (1427 AH). Men, Qom: Society of Teachers.


43. _____________ (without). Index, Najaf Ashraf: Al-Radwiya Library.


44. _____________ (1387 AH). Enabling in Imami jurisprudence, Tehran: Al-Mortazavi Library for the Revival of Ja'fari works.


45. _____________ (1400 AH). The end in the single jurisprudence and fatwas, Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.


46. _____________ (1407 AH). Tahdhib al-Ahkam, Volumes 4, 6 and 7, Tehran: Islamic Library.


47. Ameli Gharavi, Jawad bin Muhammad (1419). The key to honor in explaining the rules of knowledge (I-Hadith), Qom: Society of Teachers.


48. Allama Hali, Hassan Ibn Yusuf (unpublished). Guidance of the Minds to the Rules of Faith, Qom: The Islamic Publishing Foundation is subordinated to the congregation of teachers in the most honorable manner.


49. _____________________ (without). Writing the rules of Sharia on the religion of the nation

Ummah, Qom: Imam Al-Sadiq Foundation, peace be upon him.

62. ___________ __________ (1381 AH). Summary of sources, Najaf Ashraf: Al-Haydari Press Releases.


63. _____________________ (1413 AH). The rules of rulings in the knowledge of the lawful and the forbidden, volumes 2, 3 and 5, Qom: Society of Teachers.


64. _____________________ (1413 AH). Different Shiites in the rules of Sharia, Volume 9, Qom: Society of Teachers.


65. _____________________ (1419 AH). The end of the rulings in the knowledge of the rulings, Volume 2, Qom: Al-Bayt Foundation (AS).


66. Fadhil Muqdad, Muqdad bin Abdullah (1404). Al-Tanqih al-Ra'i for the brief of Sharia, Qom: Publications of the Library of the Grand Ayatollah Marashi Najafi.


67. _________________ (1403). Violation of jurisprudential rules on the Imami religion, Qom: Publications of the Library of Grand Ayatollah Marashi Najafi.


68. Faiz Kashani, Mohammad Ibn Shah Morteza (1406 AH). Al-Wafi, Volumes 3, 18 and 25, Isfahan: Library of Imam Amir al-Mo'menin (AS).


69. Ghaffari, Ali Akbar (2010). Studies in the science of knowledge Summary of the guide to the sign of Mamqani, Tehran: Samat.


70. Katozian, Nasser (2005). Inheritance, (second edition), Tehran: Mizan, Tehran.


71. Klini, Muhammad ibn Ya'qub (1429 AH). Al-Kafi, vols. 10, 13 and 14, Qom: Dar al-Hadith.


72. Mamqani, Abda ... (1428 AH). The Acceptance of Guidance in the Science of Knowledge, Volume 1, Qom: Our Reason.


73. _____________ ‌‌ ___________ (1410 AH). Behar Al-Anwar Al-Jame'a for the news of the pure Imams (AS), Beirut: Printing and Publishing Foundation.


74. ________________________ (1404 AH). The Mirror of the Minds in the Explanation of the News of the Prophet (PBUH), Volumes 19, 23 and 24, Tehran: Islamic Library.


75. ________________________ (1406 AH). Malaz al-Akhyar in understanding the refinement of news, volumes 7, 10, 11 and 15, Qom: Publications of the Library of Grand Ayatollah Marashi Najafi.


76. Majlisi, Muhammad Taqi ibn Maqsud Ali (1406 AH). Rawdat al-Muttaqin fi Sharh min Layehdhra al-Faqih, Qom: Kushanpour Islamic Cultural Institute.


77. Director of Shane Chi, Kazem (2009). Science of Hadith, Qom: Society of Teachers.


78. Morteza Zubaidi, Muhammad ibn Muhammad (1414 AH). The Crown of the Bride from the Jewel of the Dictionary, Volume 7, Beirut: Dar al-Fikr.


79. Motahar Al-Hali, Abi Talib Muhammad Ibn Al-Hassan Ibn Yusuf (1387). Explaining the benefits in solving the problems of the rules, Qom: Ismailis.


80. Mufid, Muhammad ibn Muhammad (1413). Al-Muqna, Qom: Sheikh Mufid Hazara World Congress.


81. Muqaddas Ardabili, Ahmad ibn Muhammad (1403 AH). Al-Faida and Al-Burhan Assembly in the Explanation of Mind Guidance, Volumes 8 and 11, Qom: Teachers Association.


82. Mohaqeq Sabzevari, Mohammad Baqir bin Muhammad Mo'men (1423). Kefayat al-Ahkam, Qom: Society of Teachers.


83. Najashi, Ahmad ibn Ali (1407 AH). List of Shiite authors, Qom: Teachers Association.

Najafi, Muhammad Hassan Ibn Baqir (1404 AH). Jawahar al-Kalam fi Sharh Sharia al-Islam, 43 volumes, Beirut: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.