قواعد لفظی اصول فقه و تأثیر آن در تحقق عدالت قضایی در دادرسی مدنی

الموضوعات :

حمید بهرامیان ¹ , مصطفی رجایی پور ² , حسین احمری ³

1 - دانشجوی دکتری گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
2 - استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
3 - دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

تاريخ الإرسال : 12 الثلاثاء , ربيع الأول, 1440 تاريخ التأكيد : 12 الثلاثاء , ربيع الأول, 1440 تاريخ الإصدار : 14 الثلاثاء , صفر, 1440

الکلمات المفتاحية: عدالت قضایی, قواعد لفظی اصول فقه, رأی وحدت رویه, عام و خاص, مطلق و مقید, مفهوم و منطوق,

ملخص المقالة :

ابهام و اجمال و تعارض قوانین به دلایل مختلفی در قوانین موضوعه پدید می آید و در مقابل بکارگیری روش هایی که دادرس را در شناخت موضوع و حکم مسأله نسبت به موارد فوق یاری نماید یک ضرورت است. یکی از ابزارهای حمایتی در این خصوص برای دادرسان قواعد لفظی حاکم در علم اصول است. قواعد الفاظ علم اصول می تواند مانع موجود بر سر راه تحقق عدالت قضایی را مرتفع سازد. چراکه صرف وجود قوانین عادلانه شرط کافی برای تحقق عدالت قضایی نبوده بلکه تببین دقیق و صحیح قوانین مبهم، مجمل و متعارض نیز خود نقش مهمی در این راستا دارد. قواعد لفظی علم اصول عبارت است از قواعدی که هر متکلّم در مقام سخن گفتن ملزم به رعایت آنها بوده و با به کارگیری آن قواعد می توان به کشف مراد گوینده نائل آمد. خصوصیت بارز این قواعد لفظی آن است که اختصاص به زبان خاصی ندارد. هدف از این جستار، تبیین نقش قواعد مذکور در رفع ابهام و اجمال و تعارض قوانین است که خود می تواند در استحکام بخشی آرای محاکم، همچنین ایجاد وحدت رویه ی نقش آفرین باشد. این هدف به وسیله مطالعه موردی بر روی قاعده عام و خاص، مطلق و مقید، مفهوم و منطوق صورت پذیرفته و نقش این قواعد را به عنوان نمونه هایی از تأثیر قواعد لفظی اصولی بر تکوین آرای وحدت رویه بررسی کرده ایم. عدم به کارگیری صحیح این قواعد خود موجب پدیدآمدن آرایی بوده که از سوی دیوان نقض گردیده است.

المصادر:

الف: کتابهای عربی

1. قرآن کریم، (1378)، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات صبانگار، تهران


2. انصاری، مرتضی بن محمدامین، (1416)، فرائد الاصول، مؤسسه النشرالاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم.


3. تونی، عبدالله بن محمد، (1417)، الوافیه فی اصول الفقه، مجمع الفکر الاسلامی، قم.


4. حکیم، محمدتقى بن محمد سعید، (1418)، الأصول العامه فی الفقه المقارن، قم.


5. حیدری، علی­نقی، (1412)، اصول  الاستنباط، لجنه اداره الحوزه العلمیه، قم .


6. خراسانی، (1417)، آخوند، کفایه الاصول، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم.


7. خمینی، روح الله، (1415)، انوار الهدایه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران.


8. خویی ، ابوالقاسم، (1413)، محاضرات فی اصول الفقه، مؤسسه احیاء آثارالامام الخویی، قم.


9. سبحانی تبریزی، جعفر، (1388)، الوسیط، جلد 1، نشر مؤسسه امام صادق، قم.


10. سبزواری، عبدالاعلی، (1414).تهذیب الاصول، مؤسسه المنار، قم.


11. صدر، محمدباقر، (1419)، دروس فی علم الاصول، تلخیص حلقه اولی، نشر، محمد حسین اشکنانی، قم.


12. مظفر، محمدرضا، (1387)، اصول فقه، بوستان کتاب انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه، قم.


13. مغنیه ، محمد جواد، (1975)، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید ، دارالعلم للملایین، بیروت.


14. میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمدحسن، ‏(1378)، قوانین الأصول مکتبه العلمیه الاسلامیه، قم.


15. واسطى، زبیدى، حنفى، محب الدین، (1414)، تاج العروس، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع‌،  بیروت.

ب: کتابهای فارسی

1. بازگیر، یدالله، (1381)، قواعد فقهی و حقوق در آرای دیوان عالی کشور، نشر دانش نگار، تهران.


2. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1372)، ترمینولوژی حقوق، کتابخانه گنج دانش، تهران.


3. جوادی آملی، عبدالله، (1390 )، ادب قضا در اسلام، مرکز نشر اسراء، قم.


4. خدابخشی،عبدالله، (1393)، مبانی فقهی­آیین دادرسی و تأثیرآن­در روّیه قضایی، شرکت­ سهامی انتشار، تهران.


5. دهخدا ، علی­اکبر، (1376)، لغت نامه، دانشگاه تهران.


6. سبحانی تبریزی، جعفر، (1392)،  پیرامون فلسفه اصول فقه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم.


7. شهابی، محمود، (1344)، تقریرات اصول، انتشارات حاج محمدعلمی، تهران.             


8. فاضل موحدى لنکرانى، محمد، (1381)، اصول فقه شیعه، مرکز فقهی ائمه اطهار، قم.


9. فیاضی، مسعود، (1392)، پیرامون فلسفه اصول فقه،  پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، قم.


10. فیض، علیرضا، (1385)، مبادی فقه و اصول، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران.


11. محمدی، علی، (1375)، شرح اصول استنباط، ، دارالفکر، قم.


12. موسوی بجنوردی، محمد، (1379)، علم اصول، مؤسسه تنظیم و نشر امام خمینی، نشر عروج، تهران.


13. ولایی، عیسی، (1387)، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، نشر نی، تهران. 


14. هادوی، مهدی، (1385)، قضاوت و قاضی، انتشارات خانه خرد، قم .

ج: قوانین و آرای وحدت رویه

1. باختر، سیداحمد، (1388)، مجموعه کامل آراء وحدت رویه دیوان­عالی کشور (امور حقوقی)، انتشارات جنگل، تهران.


2. قانون آیین دادرسی در امور مدنی، روزنامه رسمی جمهوری اسلامی ایران.


3. مجموعه آراء وحدت رویه، (1393)، انتشارات برترین اندیشه، به کوشش دادگستری اصفهان.


4. مجموعه آرای قضایی دادگاه­های تجدید نظر استان تهران(حقوقی)، (1391)، اداره انتشارات رویه قضایی کشور.   

 

Ansari, M. (1995). Faridul Osoul. Qom: Islamic Publishing Institute affiliated to Qom.

Bakhtar, S. A. (2009). A complete collection of precedents of equity of the supreme court. Tehran: Jangal Publication.

Bazgir. Y. (2002). Jurisprudence rules and laws based on the decisions of the supreme court. Tehran: Danesh Negar Publication.

Dehkhoda, A. A .(1997). Dictionary. Tehran: University of Tehran.

Fayazi, A. (2006). Principles of law and jurisprudence. Tehran: University of Tehran Press.

Fayazi, M. (2013). About philosophy of the principles of Islamic Law. Qom: Research Center for Islamic Culture and Thought.

Fazeli, M. (2002). Shiite jurisprudence principles. Qom: Aemeh Athar Publication Center.

Hadawi, M.(2006). Judgment and judge. Qom: Khane Kherad Publication.

Hakim, M. T. (1997). General principles in comparative jurisprudence. Qom: World Assembly of Ahlol Bayt.

Heidari, A. N. (1991). Principles of deduction. Qom: Committee of Management of the Scientific Seminar.

Jafari, Langroudi. M.J. (1993). Terminology of law. Tehran: Ganj Danesh Library.

Javadi Amoli, A. (2011). Judgment rule in Islam. Qom: Asra Publication Center.

Khodabakhshi, A.(2014). Jurisprudence fundamentals of proceedings and its impact on judicial procedures. Tehran: Enteshar Publishing Corporation.

Khoei, A. (1992). Lectures in the fundamentals of jurisprudence. Qom: Institute for Revival of Imam Khoei’s Works.

Khomeini, R. (1992). Anwar Al-Hidayah. Tehran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.

Khorassani, M .(1996). Kefayah Al-Osul. Tehran: Ahalul Bayt Le Ehya Al-Torath.

Mirzaye, A. (1999). Laws of jurisprudence. Qom: Islamic Scientific Office.

Moghniyeh, M. J. (1975). Knowledge of the fundamentals of jurisprudence in modern days. Beirut: Darol Elm Al-Malaein.

Mohammadi, A .(1996). Explanation of principles of inference. Qom: Dar Al-Fekr.

Mozaffar, M. R. (2008). Fundamentals of jurisprudence. Qom: Ketab Publication.

Mousavi, M. (2000). Science of principles Tehran: Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini's Works.

Sabzevari, A. (1993). Tahdib Usoul. Qom: Al-Menar Institute.

Sadr, M. B. (1998). Lessons of theology. Qom: Mohammad Hossein Ashkenani Publication.

Shahabi, M. (1965). Details of principles. Tehran: Alami Publication.

Sobhani Tabrizi, J.(2007). Al-Vasit. Qom: Imam Sadiq Publication.

Sobhani Tabrizi, J. (2013). On the philosophy of jurisprudence fundamentals. Qom: Research Center for Islamic Culture and Thought.

Touni, A. (1996). Al-Vifayah in the fundamentals of jurisprudence. Qom: Assembly of Islamic thought.

Waseti, M. (1993). Tajul Arous. Beirut: Dar Al-Fekr Publication.

Welaei, I. (2008). Dictionary of the terms of principles. Tehran: Ney Publication.