اخلاق حرفهای صناعات در فقه شیعه و متون صنفی (مطالعه موردی حق نظارت بر اصناف)
الموضوعات :مهرداد آقاشریفیان 1 , پرویز رستگار جزی 2 , محسن قاسم پور راوندی 3
1 - دانش‌آموخته دکتری گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران و عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
3 - دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
الکلمات المفتاحية: اخلاق حرفهای, فقه شیعه, صناعت, کسب‌وکار, حق نظارت,
ملخص المقالة :
فقه شیعه به اقتضای جامعیت خود یکی از منابع غنی و مهم برای مطالعه و بررسی آداب و اخلاق کسب‌وکار است. فقها در ابواب گوناگون مرتبط با کسب وکار، تجارت و مکاسب آموزه‌های متعددی را در قالب واجبات و محرمات و گاهی مستحبات و مکروهات بیان فرموده‌اند. این آموزه‌های فقهی پدیدآورنده نوعی خاص از مبانی و اصول اخلاق حرفهای است که در عرصه اقتصاد، کسب‌وکار و صناعت نمودار است. از سوی دیگر این مبانی اخلاق حرفهای و آداب صناعات در متون حرفهای به‌ویژه فتوت نامه‌های صنفی انعکاس یافته است. این مقاله به‌عنوان یک پژوهش فقهی بر آن است تا به روش کتابخانه‌ای و توصیف و مقایسه آموزه‌های فقهی از یک‌سو و متون صنفی از دیگر سو، میزان تأثیرگذاری فقه شیعه در ایجاد مبانی خاص در اخلاق حرفهای صناعات را نشان دهد. پرسش اصلی این نوشتار نیز آن است که چه اصولی از تحلیل و مقایسه آموزه‌های فقه شیعی و مکتوبات صنفی قابل استخراج و استنباط است. ره‌آورد این مقاله نیز بیان اصولی مانند وجوب تأمین معیشت زندگی و شرافت بخشی به صناعت، لزوم کسب دانش در کسب‌وکار، لزوم تأسی به سیره پیشوایان توحیدی در صناعت، لزوم توجه به اخلاق و معنویت در صناعات، لزوم ذکر و دعا و توحید محوری در صناعت، برکت کار و مال در پرتو صناعت صحیح و به ویژه تحلیل فقهی حقوقی اصل نظارت بر مشاغل به‌عنوان مبانی اخلاق حرفهای صناعات است.
قرآن کریم.
نهجالبلاغه.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
1- ابن سعد، محمد، (1968)، الطبقات الکبری، دارصادر، بیروت.
2- ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع – دار صادر، بیروت، چاپ سوم.
3- افشار، ایرج، (1389)، فتوتنامه آهنگران، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت سال 5 شماره 12 شماره پیاپی 60.
4- افشاری، مهران، (1382)، فتوتنامهها و رسائل خاکساریه (سی رساله)، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران.
5- اکبری لیاولی، علی، (بازیابی، چهارشنبه ۸ خرداد 1392)، مقاله تاریخچه اصناف در جهان اسلام www.tebyan.com
6- امینپور، احمد و آقاشریفیان، مهرداد، (1392)، فتوتنامه‌ی معماری، اصول چهارده‌گانه اخلاق حرفهای معماری شهرسازی، مجله فیروزه اسلام، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
7- انصارى دزفولى (شیخ اعظم)، مرتضى بن محمد امین، (1415)، کتاب المکاسب، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم، چاپ اول.
8- ایروانی، جواد، (1388)، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، جلد 2، واحد نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، چاپ سوم.
9- آزاد، میترا، (1384)، آیین جوانمردان و آموزش سنتی معماران در ایران، مقالات اولین هم‌اندیشی معنویت و آموزش هنر، فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، تهران، صص 9-40.
10- آقاشریفیان، مهرداد و عبد الرسول احمدیان، (1391)، فتوت اصنافی الگوی اسلامی ایرانی کسب و کار.
11- بجنوردى، سید محمد بن حسن موسوى، (1401)، قواعد فقهیه موضوع قواعد فقهى، مؤسسه عروج، تهران.
12- بروجرى طباطبایى، حسین، (1429)، منابع فقه شیعه، مترجمان: حسینیان قمى، مهدى- صبورى، محمد حسین، جلد31 ، انتشارات فرهنگ سبز، تهران.
13- جزری، ابوالحسن علی بن محمد بن الاثیر، (1370)، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، دارالشعب، بیروت.
14- جوادی آملی، عبدالله، (1391)، مفاتیح الحیاه، مرکز نشر اسراء، قم.
15- حرانی، ابن شعبه، (1376)، تحف العقول، ترجمه: احمد جنتی، انتشارات علمیه اسلامیه، تهران، چاپ اول.
16- حسن‌بن على، نظام‌الملک طوسی، (1340)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، چاپ هیوبرت دارک، تهران.
17- حلّى (علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، (1411)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.
18- حلّى (محقق)، جعفر بن حسن، (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال والحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.
19- خانمحمدی، علیاکبر، (1371)، فتوت نامه معماران و بنایان، صفه، دوره دوم، (شماره پنجم).
20- خطیب بغدادی، احمد بن علی، (1417)، تاریخ بغداد أو، مدینه السلام، دار الکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون، بیروت لبنان.
21- دهخدا، علی اکبر، (1373)، لغتنامه دهخدا، نشر دانشگاه تهران، تهران.
22- رضایی، مجید، (1383)، کار اقتصادی در پرتو بینش و ارزشهای اسلامی، مجله اقتصاد اسلامی، بهار، شماره 13 صص11-42.
23- رضوانی، احمد و همکاران، (1393)، اخلاق و آداب تجارت در فقه شیعه، چهارمین همایش ملی اخلاق با موضوع اخلاق و آداب زندگی، دانشگاه زنجان.
24- شاهرودی، سید محمود، (1384)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام، موسسه دائره المعارف فقه اسلامی زیر نظر آیه الله سید محمود هاشمی شاهرودی،6 مجلد، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، قم.
25- شیخ حرعاملی، محمد بن حسین، (1367)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی شیرازی، کتابفروشی اسلامیه، تهران.
26- صدوق(شیخ صدوق)، محمد بن على بن بابویه قمى، (1413)، من لایحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.
27- صراف، مرتضى، (1352)، رسایل جوانمردان، شامل هفت رساله ، معین، انجمن ایرانشناسی فرانسه، تهران.
28- صنعتکار، حسن، (1386)، اخلاق در بازار «به ضمیمه فتاوای حضرت امام خمینی (قدس سره) در آداب کسب و تجارت»، بوستان کتاب، قم.
29- عاملی، جعفرمرتضی، (1369)، بازار در سایه حکومت اسلامی (السّوق فی ظِلّ الدّولة الاسلامیّه)، ترجمه سیدمحمد حسینی، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
30- عاملى (شهید اول)، محمد بن مکى، (1410)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، دار التراث - الدار الإسلامیه، بیروت، چاپ اول.
31- عاملى (شیخ حرّ)، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.
32- عقیلی خراسانی، سید محمدحسین، (1386)، خلاصه الحکمه، تصحیح اسماعیل ناظم، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، تهران.
33- فرامرز قراملکی، احد، (1385)، اخلاق حرفهای، نشر مجنون، تهران، چاپ سوم.
34- قاضی، ابی حنیفه النعمان بن التمیمی المغربی، ( بیتا)، دعائم الاسلام، دارالمعارف، مصر.
35- کربن، هانری، (1363)، آیین جوانمردی، ترجمه احسان نراقی، نشر نو، تهران.
36- کفوی، ابوالبقاء ایوب بن موسى الحسینی، (۱۴۱۹/ ۱۹۹۸)، الکلیات: معجم فی المصطلحات والفروق اللغویه. تحقیق: عدنان درویش و محمد المصری، مؤسسه الرساله (نسخه الکترونیکی)، بیروت.
37- کلانتری، ابراهیم، اسماعیل کلانتری، فاطمه محمودی، (1392)، «شناسایی مؤلفههای سبک زندگی اسلامی در حوزه کسب‌وکار از دیدگاه برخی آیات و روایات»، فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش نامه اخلاق، سال ششم، زمستان 92، شماره 22، ص 33- 58.
38- کلانتری، علیاکبر، (1384)، اخلاق و آداب کسب و تجارت، شیراز، کوشامهر.
39- کرمی و پورمند، محمدمهدی و محمد، (1380)، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه و سمت، قم، چاپ اول.
40- کلینى، محمد بن یعقوب، (1429)، الکافی، دار الحدیث للطباعه و النشر، قم، چاپ اول.
41- مجلسی (علامه)، محمدباقر، (1403)، بحارالأنوار الجامعه لدُرر اخبار الائمه الاطهار، موسسه الوفاء، بیروت، چاپ دوم.
42- مجلسی (علامه)، محمدباقر، (1392)، حلیه المتقین در آداب و سنن و اخلاق اسلامی، پیام مقدس، تهران، چاپ اول.
43- محدث نورى، میرزا حسین، (1408)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مؤسسه آل البیت علیهمالسلام، بیروت، چاپ اول.
44- مولوی، جلال‌الدین محمد، (1360)، کلیات مثنوی معنوی، تحقیق استاد فروزانفر، جاویدان، تهران.
45- میر فندرسکی، میرزا ابوالقاسم، (1387)، رساله صناعیّه، تحقیق، حسن جمشیدی، مؤسسه بوستان کتاب، قم.
46- میرمحمدصادقی، حسین، (1391)، بازتاب قواعداخلاقی در قوانین راجع به کسب وکار درحقوق اسلام و ایران، نامه مفید، انتشارات دانشگاه مفید، قم، شماره 91.
47- ناظمی، میترا، (1389)، آئین جوانمردی، مجله اطلاعات حکمت و معرفت، سال پنجم شماره 12 پیاپی 60 صص20-26.
48- نجفى، محمد حسن، (بیتا)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.
49- ندیمی، هادی، (1374)، آیین جوانمردان و طریقت معماران، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم، جلد 2، انتشارات میراث فرهنگی، تهران.
50- نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى، (1415)، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، موضوع، 19 مجلد، مؤسسه آلالبیت علیهمالسلام، قم.
51- نظرپور، محمدتقی، (1380)، امام علی، حکومت و بازار، مجله کتاب نقد، شماره 19، صص 224-273.
52- واعظ کاشفی سبزواری، حسین، (1350)، فتوتنامه سلطانی، به اهتمام محمدجعفر محجوب، بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
53- ولایی، عیسی، (1378)، کار در منابع اسلامی، مؤسسه کار و تأمین اجتماعی، تهران.
_||_
Afandi, J. (1969). Rislah Mimariyah. Tehran: Academy of Art.
2. Afshar, I. (1969). Fotovanname Ahangaran. Quarterly of Wisdom and Knowledge, No 60.
3. Aghili, M. (1966). Kholasat Al-Hekmah. Tehran: Institute of Medical History Studies.
4. Akbari Layavali, A. (1972). The History of Businesses in Islamic World.
5. Ameli, M. (1989.). Vasiel Al-Shia. Qom: Al-Bayt Institute.
6. Ameli, M. (1989). Al-lumah Al-Dameshqiyah . Beirut: Dar Al-Torath.
7. Ameli, J. (1950). Market in the shadow of Islamic government. Qom: Islamic Publication Office.
8. Ansari, M. (1994). A-Makasib. Qom: International Congress of Commemorating Sheikh Ansari.
9. Carbon, H. (1944). Code of chivalry. Tehran: Nou Publication.
10. Dhehkhoda, A. A. (1953). Loghatname Dehkhoda. Tehran: Tehran University Press.
11. Esfandiyar, S .(1966). Teachers' Day. Golbarg Magazine, No. 86.
12. Eslami, S. (1964). The Training of architecture. Tehran: Academy of Art.
13. Faramarz, A. (1966). Professional ethics in civilization of Islam. Tehran: Center for Social and Cultural Studies.
14. Faramarzi, A. (1969). Applied ethics and Islam in Iran. Tehran: Institute of Social and Cultural Studies.
15. Faramarz, A. (1965). Professional ethics. Tehran: Majnoon Publication.
16. Hakimi, M. (1988). Al-Hayat. Tehran: Nashr Al-Thighafah.
17. Harani, I. (1956). Tuhaf al-Uqul. Tehran: Elmiye Islamiyeh.
18. Helli, H. (1990). Mukhtalef Al-Shia Fi Ahkam Al-Shariah. Qom: Islamic Publication.
19. Heli, J. (1988). Sharaye Al-Islam fi Masail Al-Halal Va Al-Haram.Qom: Esmaeilian Publication.
20. Hur Ameli, M. (1948). Vasail Al-Shiah. Tehran: Islamic Library.
21. Ibn Manzour, M. (1993). Lesanol Arab. Beirut: Darol Fekr Institute.
22. Iravani, J. (1968). The Glossary of Social Relations in Islamic Teachings, Vol. 2, Mashhad: Razavi University.
23. Javadi Amoli, A. (1956). Mafatih Al-Hayat. Qom: Isra Publication.
24. Jazari, A. (1951). Usd Al-Ghabh Fi Marifat Al-Sahabah. Beirut: Dar Al-Shab.
25. Kalantari, A. (1964). Morality and etiquettes of business. Shiraz: Kushamehr.
26. Kalantari, I. & Ismail, K. (1972). Identifying the components of Islamic lifestyle in the field of business in the view of some verses and traditions, Journal of Research Ethics, the 22 (6), 33 - 58.
27. Karami, P. (1960). Jurisprudential Bases of Islamic Economics. Qom: Science Institute.
28. Kulein, M. (2008.). Al- Kafi. Qom: Darol Hadith.
29. Koleini, M. (2008). Usul Al-Kafi. Qum: Osveh Publication.
30. Majlesi, M. (1972). Hilayt Al-Mutaqin. Tehran: Payam Moqads.
31. Majlesi, M. (1983). Bihar Al-Anvar Al-Jame Li-Durar Akhbar Al-Aimah Al-Athar. Beirut: Al-Vafa Institute.
32. Mir Fendereski, M. (1967). Rislaleh Sanaiyeh. Qom: Institute of Bustan Ketab
33. Muhaddith Nouri, M. (1988). Mustadrakat Al-Vasail. Beirut.
34. Najafi, M. (no date). Javahir Al-Kalam. Beirut: Dar Ehya Al-Torath Arabi.
35. Pazuki, Sh. (1969). The concept of industry based on the Mirfendereski's treatise on industry. Newsletter of Philosophy, No. 25, P. 34-39.
36. Rezvani, A. (1973). Ethics and etiquettes of trade in Shiite jurisprudence. Zanjan: Congress in Ethics and Life Etiquettes.
37. Rumi, J. (1360 AH). Masnavi. Tehran: Javidan Publication.
38. Tousi, N. (1922). Seir Al-Molok. Tehran: Hubort.
39. Vaez, H. (1931). Fotowatname Soltani. Tehran: Iranian Cultural Foundation.
40. Vellaie, I. (1958). Searching in Islamic sources. Tehran: Labor and Social Security Institute.
