تاثیر آگاهی از خود زنان بر مسئولیت پذیری اجتماعی با تبیین نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی

الموضوعات :

نازیلا مسعودی ¹ ( دانشجوی دکتری، گروه مدیریت، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران )
حسین بوداقی خواجه نوبر ² ( استادیار، گروه مدیریت، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران ( نویسنده مسئول )[e-mail].i )
فرزین مدرس خیابانی ³ ( دانشیار، گروه ریاضی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران )

تاريخ الإرسال : 29 الأحد , جمادى الثانية, 1444 تاريخ التأكيد : 15 الإثنين , ذو الحجة, 1444 تاريخ الإصدار : 18 الخميس , جمادى الثانية, 1446

الکلمات المفتاحية: آگاهی از خود زنان, مسئولیت‎پذیری اجتماعی, پایبندی به ارزش های اخلاقی اسلامی,

ملخص المقالة :

مسئولیت پذیری اجتماعی یکی از مهم ترین مولفه های سبک زندگی اسلامی است و پیاده ‎سازی آن مستلزم درک کامل و به دور از ابهامِ این واژه است. درک مسئولیت‎ پذیری در همه ابعاد اعم از ارتباط با خود، خدا، جهان هستی، دیگران و اتفاقات زندگی منجر به ارتقا مسئولیت پذیری اجتماعی در جامعه می‎گردد. پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر آگاهی از خود زنان از خود بر مسئولیت پذیری اجتماعی با تبیین نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی انجام گرفت. روش پژوهش آمیخته (کیفی-کمی) و از نوع اکتشافی بود. جامعه آماری در تحلیل محتوا شامل آیات قرآن، احادیث و روایات معصومین (ع)، کتب و مقالات حوزه تربیت اسلامی در مورد آگاهی از خود زنان بود. در روش دلفی، مشارکت‎کنندگان کلیه متخصصان علوم اجتماعی و علوم اسلامی بودند و نمونه ‎گیری به روش هدفمند به تعداد ده نفر از متخصصان انجام شد. در بخش تحلیل محتوا، نمونه برابر با جامعه بود. در بعد کمی جامعه آماری کلیه زنان شهر تبریز بود که 384 نفر به صورت نمونه ‎گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه مسئولیت‎ پذیری اجتماعی، ارزش‎های اخلاقی اسلامی و پرسشنامه محقق ساخته آگاهی از خود زنان بود. در بعد کیفی، ابعاد آگاهی از خود زنان شناسایی شد. همچنین تحلیل عامل اکتشافی انجام شد. در نهایت پنج مولفه استخراج گردید. نتایج در بعد کمی نشان داد که آگاهی از خود زنان بر مسئولیت‎ پذیری اجتماعی تاثیر معنادار دارد. همچنین تاثیر پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی تاثیر معنی ‎دار بر مسئولیت ‎پذیری اجتماعی دارد. نتایج حاصل از آزمون سوبل نشان داد پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎ پذیری اجتماعی نقش میانجی‎گری در سطح معنی ‎دار دارد.

المصادر:

Ardalan. M. R. (2019). Relationship between Moral Philosophy and Readiness for Change: Mediating Role of Moral Responsibility. Ethics in Science and Technology, 14 (1), 43-49

Astinfeshan, S., Alibaygi, A., Karami Dehkordi, E., & Gholami, M. (2018). The Effect of Social Awareness on Empowerment Level of Rural Women (Zanjanrood District, Zanjan Township). Quarterly Journal of Woman and Society, 8(32), 103-124.

Bahram, F. (2020). Women's social activities from the perspective of jurisprudence and law. Modern Jurisprudence and Law, 1(3), 73-89.

Bani fatemeh, S. M. Navabakhsh, M. & Adhami, A. R. (2022). Examining the Role of culture and social development in Promoting Women's Awareness toward Political Issues. Journal of Iranian Social Development Studies, 14(55), 139-152. doi: 10.30495/jisds.2022.47522.11044

Bashirimanesh, N., Ghadamyari, N., & Ahmadi, H. (2022). Corporate Social Responsibility And Women On Corporate Boards. Woman in Development & Politics, 20(3), 343-363. doi: 10.22059/jwdp.2022.336023.1008133

Cervantes-Guzmán, J. N. (2022). What Determines the Success of a Woman Entrepreneur. International Journal of Sustainable Entrepreneurship and Corporate Social Responsibility (IJSECSR), 7(1), 1-12.

Chaffee, E. C. (2017). The origins of corporate social responsibility. University of Cincinnati Law Review, 85, 347–373.

Dinparvar, S.J. (2000). Persian Nahj al-Balagheh. Tehran: Nahj al-Balagheh Foundation

Farhadi, K. (2022). Investigating the promotion of the Iranian Islamic lifestyle model in strengthening the managerial role of women. The second conference of Iranian Muslim women in the mirror of fifty years of progress model, Ray, https://civilica.com/doc/1524796

Fatma, M., Khan, I., Rahman, Z., & Pérez, A. (2020). The sharing economy: The influence of perceived corporate social responsibility on brand commitment. Journal of Product & Brand Management.

Griffin, P. A., & Sun, E. Y. (2018). Voluntary corporate social responsibility disclosure and religion. Sustainability Accounting, Management and Policy Journal.

Hassoumi, T. & Akhtari, S. (2022). Enhancing women's insight based on the verses of the Quran in order to increase the thought of having children. The second conference of Iranian Muslim women in the mirror of the fifty-year progress model, Ray.

Hosseini Izadi, M. Vakili, N. & Ansarian, F. (2017). Examining the social dimension of responsibility from the perspective of Quran and Islam. Quranic Studies, 34(9), 279-304.

Hoseinzadeh Yazdi, M. & Tahari, M. (2019). Social and Ethical Responsibility against Social Determinism. Ethics in Science and Technology, 14 (1), 5-11

Imani, A. & Ahmadvand, V.M. (2019). Explaining the place of women in the thought of contemporary Salafi currents. New Religious Thought, 17(64), 171-192.

Khansari, M. A. & Sadeghi, H. (2019). Moral responsibility towards others from the perspective of Kant's duty-oriented approach. Akhlaq Scientific-Promotional Quarterly, 17(41), 127-154.

Khansari, M. A. & Sadeghi, H. (2018). Feasibility of moral responsibility towards others in moral egoism. Religious Anthropology, 42(16), 127-142.

Latapí Agudelo, M. A., Jóhannsdóttir, L., & Davídsdóttir, B. (2019). A literature review of the history and evolution of corporate social responsibility. International Journal of Corporate Social Responsibility, 4(1), 1-23.

Latifi, R. and Hashemi, S. S. (2020). Social responsibility of women in the formation of modern Islamic civilization. The 9th International Conference on New Research Achievements in Educational Sciences, Psychology and Social Sciences, Tehran.

Maignan, I & Ralston, D. R. (2002). Corporate Social Responsibility in Europe and the U.S.: Insights from Businesses' Self-presentations.  Journal of International Business Studies, Palgrave Macmillan;Academy of International Business, 33(3), 497-514.

Mesbah Yazdi, M. T. (2001). Moral Philosophy. International Publishing, 100-125.

Moeini Jazani, S., labibi., M. . M., & Ali Mohseni, R. (2022). National media and its impact on women's values ​​and actions in society (case study: women living in three areas of Tehran). rahpooye Ertebatat -o farhang, 1(3), 21-32. doi: 10.22034/rcc.2022.253272

Mousavi, S. F. & Hosseini Qala Bahman, S. A. (2019). Analytical and comparative study of the value and position of women in Islam and Hinduism, Marafet Adyan, 45(12), 7-24.

Naserzadeh, L. Ansari Moghadam, M. and Kariminia, M. M. (2020). The effect of women's dominance on their moral skills and responsibility on reducing divorce. New developments in psychology, Educational Sciences and Education, 37(4), 136-164.

Nik Bakht Kashkouli, A. (2018). Knowledgeable women architects of family and society. The second international conference of psychology, educational sciences and social studies, Hamadan.

Sadeghi, A. and Enayatzadeh, M. (2022). Explaining the truth of the position of women in Islam based on the text of religion and Islamic thinkers. Religion and Law, 31, 101

Sadeghi, R. & Batmani, F. (2016). Investigating the factors affecting adherence to religious and moral values of Kermanshah Technical and Vocational University students. The 5th National Scientific Research Congress on the Development and Promotion of Educational Sciences and Psychology, Sociology and Social Cultural Sciences of Iran, Tehran.

Sharma, E. (2019). A review of corporate social responsibility in developed and developing nations. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 26(4), 712-720.

Sobhaninejad, M., & Najafi, H. (2014). A Dimension Analysis of Responsibility in Islamic Lifestyle. Seraje Monir, 5(16), 151-170. doi: 10.22054/ajsm.2014.1357

Taimuri, Z. & Mirzavandi, J. (2019). The effectiveness of communication skills training on responsibility, social functioning and problem solving in women heads of welfare households in Ahvaz city. Social Psychology, 54(7), 103-114.

Thanasi-Boçe, M., & Kurtishi-Kastrati, S. (2021). Social responsibility approach among universities’ community. Journal of Enterprising Communities: People and Places in the Global Economy.

Wood, R. T. A., & Griffiths, M. D. (2010). Social responsibility in online gambling: Voluntary limit setting. World Online Gambling Law Report, 9(11), 10-11.

Yavari, M. (2012). Investigating the impact of social responsibility on organizational commitment. International Conference on Management and Accounting, Tehran, https://civilica.com/doc/553909

Ye, N., Kueh, T. B., Hou, L., Liu, Y., & Yu, H. (2020). A bibliometric analysis of corporate social responsibility in sustainable development. Journal of Cleaner Production, 272, 122679.

Yeganeh, N. Qayyumi, A. A. Ebrahimpour, A. R. Alishiri, b. and Rahimi, A. (2022). Designing a model to explain the position of women in cultural development. Islamic lifestyle based on health, 6 (1), 249-237.

Zarea, H., Kaveyani, H., Basti, S., Markoie, S. (2022). Identifying and Prioritizing Effective Factors on Promoting Moral Values(Case Study: Maritime Organizations of the Country). Journal of Research on Management of Teaching in Marine Sciences, 9(3), 222-240. doi: 10.22034/rmt.2022.81079.1290

Zolotoy, L., O'Sullivan, D., & Chen, Y. (2019). Local religious norms, corporate social responsibility, and firm value. Journal of Banking & Finance, 100, 218-233

نص كامل:



        

تاثیر آگاهی از خود زنان  بر مسئولیت پذیری اجتماعی با تبیین نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی

 

چکیده

مسئولیت پذیری اجتماعی یکی از مهم­ترین مولفه­های سبک زندگی اسلامی است و پیاده‎سازی آن مستلزم درک کامل و به دور از ابهامِ این واژه است. درک مسئولیت‎پذیری در همه ابعاد اعم از ارتباط با خود، خدا، جهان هستی، دیگران و اتفاقات زندگی منجر به ارتقا مسئولیت پذیری اجتماعی در جامعه می‎گردد.  پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر آگاهی از خود زنان از خود بر مسئولیت پذیری اجتماعی با تبیین نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی انجام گرفت. روش پژوهش آمیخته (کیفی-کمی) و از نوع  اکتشافی بود. جامعه آماری در تحلیل محتوا شامل آیات قرآن، احادیث و روایات معصومین (ع)، کتب و مقالات حوزه تربیت اسلامی در مورد آگاهی از خود  زنان بود. در روش دلفی، مشارکت‎کنندگان کلیه متخصصان علوم اجتماعی و علوم اسلامی بودند و نمونه‎گیری به روش هدفمند به تعداد ده نفر از متخصصان انجام شد. در بخش تحلیل محتوا، نمونه برابر با جامعه بود. در بعد کمی جامعه آماری کلیه زنان شهر تبریز بود که 384 نفر به صورت نمونه‎گیری در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه مسئولیت‎پذیری اجتماعی، ارزش‎های اخلاقی اسلامی و پرسشنامه محقق ساخته آگاهی از خود زنان بود. در بعد کیفی، ابعاد آگاهی از خود زنان شناسایی شد. همچنین تحلیل عامل اکتشافی انجام شد. در نهایت پنج مولفه استخراج گردید. نتایج در بعد کمی نشان داد که آگاهی از خود زنان بر مسئولیت‎پذیری  اجتماعی تاثیر معنادار دارد. همچنین تاثیر پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی تاثیر معنی‎دار بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی دارد. نتایج حاصل از آزمون سوبل نشان داد پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎پذیری اجتماعی نقش میانجی‎گری در سطح معنی‎دار دارد.  

 

واژگان  كلیدی: آگاهی از خود زنان، مسئولیت‎پذیری اجتماعی، پایبندی به ارزش های اخلاقی اسلامی

Effect of Women's Self-Awareness on Social Responsibility by Explaining the Mediating Role of Adherence to Islamic Moral Values

 

Abstract

Social responsibility is one of the most important components of the Islamic lifestyle, and its implementation requires a complete understanding of this term. Understanding responsibility in all aspects, including the relationship with oneself, God, the universe, others and life events leads to the promotion of social responsibility in the society. The present study was conducted with the aim of investigating women's self-awareness of social responsibility by explaining the mediating role of adherence to Islamic moral values. The research method was mixed (qualitative-quantitative) and exploratory. The statistical population in the content analysis included verses of the Qur'an, hadiths and traditions of the innocents (PBUH), books and articles in the field of Islamic education about women's self-awareness. In the Delphi method, the participants were all specialists in social sciences and Islamic sciences, and ten specialists were selected using a targeted method. In the content analysis section, the sample was equal to the population. In the quantitative dimension, the statistical population was all the women of Tabriz, 384 of whom were selected by available sampling. The research tools included the questionnaire of social responsibility, Islamic moral values, and the researcher-made questionnaire of women's self-awareness. In the qualitative dimension, the dimensions of women's self-awareness were identified. Also, confirmatory and exploratory factor analysis was performed. Finally, five components were extracted. The results in the quantitative dimension showed that women's self-awareness has a significant effect on social responsibility. Also, the effect of adherence to Islamic moral values has a significant effect on social responsibility. The results of the Sobel test confirmed the mediating role of adherence to Islamic moral values between women's self-awareness and social responsibility.

 

Keywords: Women's self-awareness, social responsibility, adherence to Islamic moral values

 

 

 

 

مقدمه 

زن برگرفته از زندگی است و اصطلاح ماده در جهان هستی به زن اختصاص داده شده است. منظور از ماده خاصیت تولید مثل و به وجود آوردن است و این نشان دهنده قدرت خلاقیتی است که خداوند به زن بخشیده است (فرهادی، 1401). با وجود تلاش­های بسیاری که در جوامع مختلف برای ارتقا جایگاه زن انجام شده است و همچنین کتاب­های آسمانی که به نقش زن توجه ویژه­ای داشته است، اما همچنان درک ارزش وجودی زنان در هاله ای از ابهام است و حفظ ارزش زن بیشتر نمادی از روشنفکری است و در بسیاری از جوامع عملا تحقق پیدا نکرده است (یگانه، قیومی، ابرهیم پور، علی شیری و رحیمی، 1400). از جمله حملات به جایگاه و مقام ارزشی زن این است که جای ارزش­ها و ضدارزش­ها در جوامع عوض شده است (معینی جزنی و لبیبی، 1401).  این فرایند، محصول فعالیت‎ شبکه‎های اجتماعی و قدرت­هایی است که تعاریفی از زیبایی و ارزش­های کاذب زنان را در جوامع ترویج می‎دهند. این حملات، احساس بی‎ارزشی کاذبی را در زنان ایجاد می‎کنند.  و مردان این معیارهای نشات گرفته از قدرت­ها را ملاک قرار می­دهند و آن را ملاکی برای ارزش­گذاری زنان نموده و با این معیارها توقعات و انتطارات بی‎پایه و اساس را در درون خود شکل می‎‎دهند (صادقی و عنایت زاده، 1401). این حملات به صورت هدفمند از طریق فیلم­ها، موسیقی، کتاب­ها، داستان­ها و اسطوره­ها، زنان و مردان جامعه را برنامه نویسی می­کند و مدیریت کلیه ابعاد وجودی اعم از اعمال، گفتار، افکار، تفکرات، تعقلات، تجسمات، نیات، باورها  و احساسات آن­ها را در دست گرفته و در ضمیر ناخودآگاهی زنان و مردان برای تخریب جایگاه ارزشی زنان فعالیت می­کنند و جای ارزش‎ها و ضد ارزش­ها را تغییر می دهد (ایمانی و احمدوند، 1400). دغدغه­های هر انسانی تعیین کننده جایگاه اوست. زمانی‎که دغدغه های انسان­ها پیروی کردن از ضدارزش­هایی باشد که از بیرون به عنوان ارزش به آن­ها تحمیل می شود، سطح شعوری و ادراکی آن­ها در همان سطح قفل شده و به حقیقت ارزش وجودی خویش پی نخواهند برد (موسوی و حسینی قلعه بهمن،  1399). 

از سوی دیگر، خداوند به زنان قدرت خلق عواطف و احساسات و همچنین قدرت تولید مثل داده است، طبیعی است که از آن‎ها مسئولیت بخواهد (حسومی و اختری، 1401). موضوع مسئولیت‎پذیری یکی از مهم­ترین مولفه­های سبک زندگی اسلامی است. در واقع این مولفه است که به زندگی انسان رنگ و بوی الهی و دینی می­دهد (سبحانی نژاد و نجفی، 1393)، چرا که انسانی­که خود را تابع و پیرو هیچ قانون و مذهبی قرار نمی­دهد و زیر بار مسئولیت نمی­رود، نمی­تواند روح زندگی دینی را درک نماید  و مسئولیت خواهی با برخورداری از اختیارات رابطه مستقیم دارد (تیموری و میرزاوندی، 1399). موضوع مسئولیت‎پذیری آن قدر اهمیت دارد که خداوند حضرت محمد (ص) را تهدید می‎کند که اگر در انجام دادن رسالت، کوتاهی کند و چیزی به دروغ به خدا نسبت دهد، با او معامله ای سخت می‎کند. اگر پیامبر حتی یک کلمه از پیش خود جعل کند و به ما نسبت دهد با دست توانای خود او را می گیریم و رگ حیاتش را قطع می کنیم (بشیری و احمدی، 1401). این تهدید برای آن است که همگان بدانند در انجام دادن مسئولیت‎ها، جای هیچ گونه خیانتی نیست و همگان در برابر خدا، باید پاسخ گو باشند.

یکی از ابعاد مسئولیت‎پذیری بعد مسئولیت پذیری اجتماعی¹ است که طی چند سال اخیر مورد توجه بسیاری قرار گرفته و دستاوردهای مشخصی را کسب کرده است (چافی²، 2017). با این حال، در بسیاری از جوامع، درک مسئولیت‎پذیری اجتماعی، همچنان مبهم است و پذیرش آن محدود است (سروانتس-گوزمان³، 2022). علاوه بر این مفهوم مسئولیت پذیری اجتماعی برای هیچ یک از محققان معنای یکسانی ندارد (فاطما، خان، رحمان و پیرز⁴، 2020؛ تاناسی-بوچه و کورتیش-کارستارتی⁵، 2021) و مبهم بودن آن، علت اصلی دشواری مفهوم‎سازی مسئولیت­پذیری اجتماعی است ( وود و گریفث⁶، 2010). به عبارت دیگر، ابهام نسبت به تعریف مسئولیت پذیری اجتماعی به علت درک ناقص نسبت به واژه مسئولیت پذیری می‎شود (لاتاپی آگودلو، جوهانستودیر و داویدزدوتیر⁷، 2019).

از سوی دیگر، پایبندی به مجموعه ارزش‎های اخلاقی به عنوان عامل میانجی در ارتقا مسئولیت پذیری نقش بسزایی دارد. ارزش‎های اخلاقی اسلامی نمئنه بارزی از الگوهای رفتاری در جامعه است و جامعه‎ای که زیربنای حرکتش ارزش‎های اخلاقی چون صداقت و رازداری و قانون مداری و آزادی باشد، در همه ابعاد وجودی به گونه‎ای فعالیت می‎کند که الگوهای رفتاری متناسب با این ارزش‎ها خلق کند(بنی فاطمه و ادهمی، 1401). اهمیت مفهوم ارزش اخلاقی را از توجه به این نکته می‌توان دریافت که نظریه‌های اخلاقی در واقع در صدد ارائه معیارها و ملاک‎هایی برای ارزش گذاری رفتارهای انسانند و مکاتب گوناگون اخلاقی از این رهگذر شکل یافته‌اند. به عبارت دیگر، مجموعه­ای از اعتقادات، باورها و ارزش­های مشترک بر اندیشه و رفتار اعضای یک جامعه تاثیر می­گذارد (زارع، کاویانی، بستی و مارکوئی، 1401). زنانی که فرزندانی با زیربنای ارزش های اخلاقی پرورش می‎دهند در همه زمینه ها برای به اجرا در آوردن این ارزش ها اصل فتوا را مد نظر قرار می‎دهند. منظور از فتوا سخنی است که طبق آن نفع خود فرد و طرف مقابل و اصول خداوند در آن رعایت شده باشد و رعایت این ارزش‎های اخلاقی با در نظر گرفتن اصل فتوا منجر به اجرایی شدن مسئولیت پذیری اجتماعی در همه ابعاد زیست محیطی و اقتصادی و بشردوستانه و قانونی می‎شود(بنی فاطمه و ابراهیمی، 1400).

حضور زنان آگاه در جامعه منجر به تحقق ارزش­ها، ارتقاي تفكرات و تعالي رفتار عمومي جامعه می­شود (بهرام، 1399).  زن به دلیل ماهیت خود در تاثیرگذاری بر جامعه و تربیت فرزندان در ارتقا سطح آگاهی و ادراک خانواده و جامعه نقش بسزایی ایفا می‎کند و مسئولیت خطیری در ارائه رفتار بر اساس این ارزش‎ها دارد (بنی فاطمه و ادهمی، 1401). از جمله ویژگی‎های زن آگاه و به کمال رسیده که در این مقاله به آن پرداخته شده است، زنی است که به درک کاملی از رابطه خود با خود⁸، رابطه خود با خدا⁹، رابطه خود با جهان هستی¹⁰، رابطه خود با اتفاقات زندگی¹¹ و رابطه خود با دیگران¹² رسیده است. انسان­ها کلام خود را آگاهانه یا ناآگاهانه انتخاب می­کنند و این کلام در ضمیر ناخودآگاهی انسان فعالیت می­کند و بعد از مدتی انتخاب گفتار و اعمال و افکار و در واقع کلیه ابعاد وجودی او بر اساس ضمیرناخودآگاهی انجام می­شود. زنانی که به حد نهایت، پنج بعد رابطه­ی ذکر شده رسیده­اند، آگاهانه حرف می­زنند، عمل می‎کنند و فکر می کنند که این چرخه واقعیت­ها و نتایج زندگی انسان­ها را به صورت آگاهانه رقم می­زند (نیک بخت کشکولی، 1398).  زنان آگاه واکنش­های خود را بر طبق عادت­ها و آنچه که به عنوان ضدارزش در ضمیرناخودآگاهی افراد همچون بذری کاشته شده است، انتخاب نمی­­کنند؛ بلکه انتخاب­های آن­ها به صورت آگاهانه و با درک بالاترین سطح ارزشی زن صورت می­گیرد. خلق آگاهانه رفتار جدید با این ادراک و روشن بینی موجب بالاتر رفتن کیفیت زندگی زناشویی و کیفیت تربیت فرزندان می‎شود(بهرام، 1399).

در زمینه بررسی خلا تحقیقاتی در زمینه بررسی نقش آگاهی زنان از رابطه خود بر مسئولیت پذیری می‎توان چنین ابراز نمود که امروزه زنان جامعه بدون درک از مسئولیت پذیری در رابطه با خود، خدا، جهان هستی، دیگران و اتفاقات زندگی ناآگاهانه حرف می زنند، فکر می‎کنند، عمل می‎کنند و با این چرخه اتفاقات زندگی خود و جامعه را رقم می‎زنند. این اتفاقات منجر به تضاد آن‎ها با خود خدا و جهان هستی و دیگران و اتفاقات زندگی می‎شود و بیماری‎های مطرح شده را برای آنها ایجاد می‎کند. این بیماری‎ها سلامت عقل را از فرد گرفته و او را در گمراهی هر چه بیشتر فرو می‎برد. زنی که مقدر شده خالق صلح و عشق در جهان هستی و بین دیگران باشد، در چرخه تضادها و بیماری‎ها گرفتار می‎شود (اردلان، 1400). در صورتی که زن در همه این ابعاد به درک کاملی رسیده است، نقش خود را با بالاترین سطح کیفیتی ایفا می‎کند و ذهنش در راستای خلق آگاهانه رفتارها بر اساس اصول و ارزش‎های اخلاقی اسلامی فعالیت می‎کند. چنین زنی مظهر زیبایی و صفات خداوند است. امروزه جوامع مختلف با تعصبات تبلیغات منفی و یا حتی با ظاهری روشن‎گرایانه ولی به دور از ارزش‎های اخلاقی مقام و جایگاه زن را مورد حمله قرار داده‎اند. با تعریف های مختلفی که از زیبایی ارائه می‎دهند، ذهن زنان و مردان و فرزندان را مسموم می‎کنند در صورتی‎که اگر  زنی به درک ارزش وجودی خود برسد، مسئولیت خود را در همه ابعاد درک نماید  و کلیه ابعاد وجودی او اعم از اعمال، گفتار، افکار، تفکرات، تعقلات، تجسمات، نیات، باورها و احساسات در راستای خلق صلح  فعالیت کند؛ بالاترین حد کیفیتیِ زیبایی را به نمایش می‎گذارد (بنی فاطمه و ابراهیمی، 1400).

با توجه به مباحث تئوریک و تجربیات مشاهده شده، می‎توان نقش آگاهی زنان و پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی را در افزایش مسئولیت‎پذیری اجتماعی زنان، درک و تبیین کرد؛ اما آیا آگاهی از خود زنان به تنهایی حاصل می‎شود یا اینکه بایستی زمینه‎های ایجاد آن فراهم شود؟ به عبارت دیگر، اگر چه آگاهی از خود زنان بر مسئولیت پذیری اجتماعی می‎تواند موثر واقع شود، اما ابعاد کامل آگاهی از خود زنان کدامند؟ با توجه به اینکه مسائل زنان و كاستي‎ها و بايسته‎هاي مربوط به آن، از ديرباز جزء مسائل مهم جوامع مختلف، از جمله جامعة ايران بوده است. تأثير پرداختن يا نپرداختن به مسائل زنان، تنها شامل حال مجموعه بانوان كه خود حدود نيمي از جمعيت را تشكيل مي دهند، نخواهد گشت؛ بلكه به صورت مستقیم و غيرمستقيم كل جامعه را متأثر خواهد ساخت؛ زیرا به  اشكال مختلف، مردان و فرزندان جامعه با زنان جامعه در ارتباط هستند. از این جهت آگاهی از خود و کمال زنان جامعه در خلق رفتار مسئولانه شهروندان جامعه و ارتقای مسئولیت پذیری اجتماعی نقش بسزایی دارد. ازاین‌رو با توجه به سابقه فعالیت پژوهشگران در حوزه مسائل آگاهی از خود زنان و افزایش مسئولیت‎پذیری،  پژوهش حاضر در جهت پاسخگویی به این سوال است نقش آگاهی از خود زنان بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی چگونه است؟ پایبندی ارزش‎های اخلاقی اسلامی چه تاثیری بر مسئولیت پذیری اجتماعی دارد؟ نقش میانجی‎گری پایبندی به ارزش های اخلاقی اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎پذیری اجتماعی چگونه است؟  

مبانی نظری

مسئولیت‎پذیری اجتماعی به این معناست که فرد به عنوان عضوی از جامعه، مشارکت فعالانه دارد و نسبت به مشکلات و معضلات بی‎تفاوت نبوده و در تغییرات و بهبود شرایط می‎تواند  سهیم باشد. این مشارکت و حضور فعال، از شرکت در پاکسازی محیط زیست تا کمک نقدی یا شرکت در مراسم اجتماعی را در بر می‎گیرد (یی، کوئه، هو، لیو و یو¹³، 2020). ابعاد مهم مسئولیت‎پذیری اجتماعی که به طور جامع تعریف آن را در برمی‎گیرد شامل مسئولیت پذیری اخلاقی¹⁴، قانونی¹⁵، اقتصادی¹⁶، بشر دوستانه¹⁷ و زیست محیطی¹⁸ است (مایگنان و رالستون¹⁹، 2002)  و تا زمانی که انسان به ادراک واقعی از رابطه خود با این پنج بعد نرسد، مفهوم مسئولیت­پذیری اجتماعی در هاله‎ای از ابهام باقی خواهد ماند (خوانساری و صادقی، 1398). برای مسئولیت پذیری تنها شرکت در فعالیت‎های اجتماعی کافی نیست بلکه باید این مسئولیت به سبک زندگی فرد و بخشی از ارزش‎ها و سیستم اعتقادی وی تبدیل شود تا بتوان گفت این فرد از نظر اجتماعی مسئول است   (شارما²⁰، 2019).

بحث از جایگاه مسئولیت­پذیری در عرصه­های مختلف سبک زندگی اسلامی، از مباحث بسیار ضروری جامعه کنونی ماست (خوانساری و صادقی، 1400)، زیرا زندگی پیچیده انسان امروزی با رشد و پیشرفت تکنولوژی و نیز سهولت دسترسی به انواع اطلاعات مفید و غیر مفید و فروریختن مرزهای اجتماعی، فرهنگی و یا حتی جغرافیایی با چالش های فراوانی همچون جهانی شدن و بومی ماندن، بحران جمعیت،  بحران سلامتی و تغزیه، دگرگونی های فناوری، اثرات فناوری نوین ارتباطی بر مهارت­های اجتماعی و اخلاقیات، مشکلات خانوادگی و غیره رو به رو است (حسین زاده و طهاری، 1399). غفلت از مسئله مسئولیت­پذیری در سبک زندگی می‎تواند خسارت های جبران ناپذیری بر پیکره جامعه وارد کند. وقتی افراد نتوانند میان شیوه زندگی خود، باورها و ارزش­های خویش ارتباط برقرار کنند، بعد از مدتی ممکن است دست از باورها و ارزش های خود بشویند و آن‎ها را ناکارآمد تلقی کنند (اردلان، 1400).

واژه ارزش در فلسفه اخلاق کاربردهای متفاوت دارد. گاهی ارزش در مقابل الزام و ارزش اخلاقی در مقابل الزام اخلاقی به کار می‌رود. الزام اخلاقی در جایی استعمال می‌شود که موضوع احکام اخلاقی افعال و کارها هستند. در الزام اخلاقی به این معنا، معمولا واژه باید برای بیان حکم اخلاقی به کار ‌رود؛ اما اگر موضوع حکم اخلاقی اشخاص، انگیزه‌ها، نیت‌ها یا منش‌ها باشد، در این صورت سخن از ارزش اخلاقی است (مصباح یزدی، 1380). در این موارد عمدتا از واژه خوب و بد برای بیان احکام اخلاقی استفاده می‌شود. در این کاربرد احکام ناظر ارزش‎های اخلاقی، فضیلت گفته می‎شود و به احکام الزام اخلاقی، احکام ناظر به فریضه می‌گویند. از طرفی، گاهی معنای وسیع‌تر و عام‌تری از واژه ارزش اراده می‌شود که هم الزامات اخلاقی و هم ارزش‌های اخلاقی و امور ناظر به فضیلت را شامل می‌شود. ارزش‌های اخلاقی در این کاربرد به معنای کلیه اموری است که مطلوبیت اخلاقی دارند چه افعال باشند و چه غیر افعال (مصباح یزدی، 1380). بر اساس هر کدام از کاربردهای ارزش اخلاقی نوع مباحثی که مطرح می‌شود متفاوت است. بر طبق خطبه 53 نهج البلاغه رده‎بندی کامل از ارزش‎های اخلاقی عبارتند از: اصل وفای به عهد و پیمان، اصل فروتنی و مهربانی، اصل آزادی، اصل مسئولیت‎پذیری، اصل انصاف، اصل امانت‎داری، اصل صداقت، اصل احترام و تکریم دیگران، اصل اعتدال، اصل مدارا و سعه صدر، اصل نقادی و انتقادپذیری، اصل قانون‎مداری و اصل رازداری. جامعه‎ای که بر این اصول برنامه ریزی شود در همه ابعاد مسئولیت پذیری اجتماعی ارتقا خواهد داشت (دین پرور، 1379).

با استناد به  آیه «ضرباللّه مثلاً للذين كفروا امرأ ًْه نوح و امرأ ًْه لوطا،ضرباللّه مثلاً للذين آمنوا امرأ ًْه فرعون»(تحريم (66)،  آيات 10-11) در می‎یابیم که زن توانایی خلق الگوهای رفتاری جدید جهت پیشرفت و یا حتی تضعیف جامعه را دارد.

مسائل زنان تنها به مسائل حقوقي، آن هم در قبال مردان محدود نمي­گردد؛  بلكه زنان بايد نقش خود به عنوان عنصري مؤثر در تغيير ارزش­ها، باورها و اخلاقيات جامعه درک کنند؛ زن نبايد فقط موجودي مصرف­كننده باشد و صرفاً از توان او بهره­برداري شود، بلكه بايد در ايجاد توان جديد براي جامعه، نقش مؤثري داشته باشد، اعم از اينكه اين توان، توان روحي يا فكري و يا توان عيني و عملي جامعه باشد (خوانساری و صادقی، 1400). 

زن به کمال رسیده و آگاه مي­تواند الگوهاي رفتاري كامل‎تري از خود بروز دهد و بدين ترتيب، سرمشقي براي ساير بانوان و حتي مردان باشد؛ چنانكه قرآن مجيد، برخي زنان بزرگ تاريخ همچون همسر نوح (ع) و همسر لوط (ع) را مظهر بدي و همسر فرعون را مظهر خوبي، حتي براي مردان، معرفي مي­نمايد. همچنین زن آگاه می‎تواند از توانمندی­های زنانه خود جهت خلق الگوهای رفتاری جدید برای پیشرفت جامعه استفاده ­کند و حضور فعالی در شكل­دهي عواطف جامعه داشته باشد. به عبارت بهتر می‎توان چنین گفت که زن به تناسب طبيعت خود، قدرت تأثيرگذاري بر عواطف ديگران و خصوصاً مردان را داراست و بدين ترتيب، مي­تواند تا سطح رهبري عواطف جامعه، مشاركت كند. هر مجموعه­اي كه بتواند عواطف جامعه را تحت تأثير و هدايت قرار دهد، به همان ميزان توانسته است تمايلات مردم را تحت تأثير خود قرار دهد و به اين ترتيب، نقش مؤثر و تعيين­كننده‎اي در سرنوشت ملّت، به خود اختصاص دهد (نیک بخت کشکولی، 1398). طبق بررسی های انجام شده از مقالات، قرآن و کتب اسلامی، منظور از زنان آگاه در جامعه زنی است که از رابطه خود با خود، رابطه خود با خدا رابطه خود با دیگران رابطه خود با جهان هستی و رابطه خود با اتفاقات زندگی آگاهی کامل دارد. در واقع زنِ آگاه به این روابط، با توجه به درک مسئولیت‎های مبتنی بر جنسیت، ماهیت زن بودن و مادر بودنش این مسئولیت پذیری را در همه ابعاد مطرح شده فرافکن می‎کند و فرزندان جامعه را بر اساس اصول و ارزش‎های اخلاقی برنامه نویسی می‎کند و اینگونه نقش خود را در ارتقا مسئولیت‎پذیری اجتماعی ایفا می‎کند. درک ناقص و ابهام نسبت به هر یک از ابعاد مطرح شده، زنان را در چرخه انواع بیماری‎ها اعم از بیماری اعتیاد،  افسردگی،  وابستگی، هم وابستگی ، پوچ بستگی، بیماری جنسی،  تنبلی پرخوری بیماری وسواس بیماری تهمت قضاوت و تمسخر و بیماری بیشعوری گرفتار می کند. زنی که به درک کامل و صحیحی از رابطه خود برسد،  قادر خواهد بود به دور از حالات بیمارگونه بر طبق ارزش‎های اخلاقی رفتار کنند در واقع چنین زنی قادر خواهد بود الگوهای رفتاری مبتنی بر ارزش‎های اخلاقی دین اسلام را به کار گیرد و رفتار آگاهانه‎ای مبتنی بر این ارزش‎ها خلق کند (خوانساری و صادقی، 1400). مبتنی بر مبانی نظری ارائه شده، مدل مفهومی تحقیق به صورت شکل (1) ترسیم می‌گردد: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1. مدل مفهومی تحقیق (نهج البلاغه، مایگنان و رالستون، ،2002)

پیشینه تحقیق 

در رابطه با نقش آگاهی از خود  و پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در افزایش مسئولیت اجتماعی مطالعاتی صورت گرفته است که در ادامه به برخی از آن‎ها اشاره می‎شود. لطیفی و هاشمی (1400) بر نقش مسئولیت اجتماعی زنان به عنوان یکی از ارکان تحقق تمدن نوین اسلامی تاکید کردند و نشان دادند تحقق تمدن اسلامی مستلزم درک نیازهای فردی و اجتماعی زنان است و زنان اساس جامعه و عامل تعیین کننده در تمدن آن بحساب می‎آیند، چرا که خانواده اساس و منشا ساخت جامعه ایده آل و کانون رشد و آرامش بشری است و تا خانواده مطلوب بنا نشود، نمی‎توان جامعه مطلوب را رقم زد.

یافته‎های مطالعه ناصرزاده و انصاری مقدم (1400) نشان داد که کم‌رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی- دینی و عدم پایبندی به آنها در‌  زنان از عوامل اصلی کاهش مسئولیت‎پذیری اجتماعی و اخلاقی در زنان است. بر اساس یافته‌های پژوهش حسینی ایزدی، وکیلی و انصاریان (1397)، مؤلفه‌های مسئولیت‌پذیری را می‌توان تحت چهار عنوان معرفی نمودکه عبارت‌اند از اعتقادی، فردی، اجتماعی و در قبال محیط طبیعی. نتایج بررسی بُعد اجتماعی مسئولیت‌پذیری بیانگر آن است که انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی، منشأ حقوق و تکالیف معینی است که انسان با توجه به کرامت و مسئولیت خویش باید آن‌ها را رعایت کند تا زمینه‌ساز تحقّق عدالت اجتماعی باشد. سبحانی نژاد و نجفی (1393) نشان دادند که هندسة معرفتی مسئولیّت‌پذیری در چهار بعد اعتقادی، فردی، اجتماعی و زیست محیطی قابل تبیین است و عملیّاتی ساختن هریک از مسئولیّت‌ها، به نحوی در ساختار زندگی به سبک اسلامی مؤثّر هستند و حیات طیّبه را برای آدمی در مراتب گستردة آن پدید می‌آورند. زولوتوی، اوسالیوان و چن²¹ (2019) تأثیر هنجارهای دینی را بر رابطه بین مسئولیت اجتماعی را بررسی کردند. تحلیل‌های مقطعی حاکی از اثر تضعیف‌کننده هنجارهای مذهبی قوی محلی برای شرکت‌هایی که خطر دعوی قضایی افزایش یافته‌اند، تقویت می‌شود. همچنین ارتباط مثبت قوی هنجارهای مذهبی با مسئولیت پذیری اجتماعی تائید شد. یافته‎های گریفین و سان²² (2018) نشان می‎دهد که زمانی که پایبندی مذهبی زیاد وابستگی مذهبی (نسبت مسیحیان غیر انجیلی به مسیحیان انجیلی) کم است، مسئولیت‎پذیری اجتماعی در سطح سازمان کاهش می‎یابد.

روش شناسی 

تحقیق حاضر از لحاظ روش جزو تحقیقات آمیخته اکتشافی به حساب می‎آید. در بعد کمی جزء تحقیقات پیمایشی با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته و استاندارد است. در بعد کیفی از روش تحلیل محتوا و روش دلفی اقدام به ساخت پرسشنامه آگاهی از خود زنان شد. در رویکرد تحلیل محتوایی جامعه برابر بود با کلیه اسناد و مدارک مربوط به آگاهی از خود زنان که در این رویکرد نمونه برابر جامعه بود و کلیه اسناد مربوط به این حوزه بررسی و تحلیل شد که شامل قرآن، احادیث، کتب، مقالات در حوزه تربیت اسلامی، آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع)  بود. مشارکت کنندگان در رویکرد کیفی مربوط به روش دلفی برابر با همه متخصصان حوزه رشته‎های علوم اجتماعی و علوم اسلامی بود. عوامل در نظر گرفته شده برای انتخاب این متخصصان شامل مرتبط بودن رشته تحصیلی (علوم اجتماعی و علوم اسلامی) و دارا بودن حداقل مدرک تحصیلی کارشناسی ارشد بود. روش نمونه‎گیری به‎صورت هدفمند بود، با توجه به آنکه نمونه‎گیری در ده نفر به حد اشباع رسید ده نفر از  صاحبنظران حوزه علوم اجتماعی و علوم اسلامی نمونه تحقیق حاضر را در این بعد تشکیل می‎دادند. پرسشنامه طراحی شده برای مشارکت‎کنندگان ارسال شد  و بعد از اظهارنظر متخصصان درباره گویه‎های پرسشنامه و توجه به پیشنهادهای ابراز شده، اصلاحات انجام گرفت. بعد از انجام اصلاحات، پرسشنامه محقق ساخته آگاهی از خود زنان در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفت. جامعه آماری در بخش کمی پژوهش، کلیه زنان شهر تبریز بودند. با توجه به اینکه هیچ اطلاع دقیقی، از فرمول کوکران نامحدود ، جهت انتخاب حجم نمونه استفاده شد و تعداد 384 نفر به روش نمونه‎گیری در دسترس برای پژوهش انتخاب شدند. برای تجزیه و تحلیل داده‎ها از روش تحلیل مسیر به کمک نرم افزار اسمارت پی ال اس بهره گرفته شد. به منظور سنجش  نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎پذیری اجتماعی از ابزارهایی ذیل استفاده شد:

برای سنجش آگاهی از خود زنان از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شد. پرسشنامه اولیه شامل 20 سوال بود که بعد از انجام تحلیل عامل تائیدی و اکتشافی 14 سوال آن مورد استفاده قرار گرفت. این پرسشنامه مشتمل بر پنج بعد شامل آگاهی از رابطه خود با خود ( سه سوال)، رابطه خود با خدا ( سه سوال)، رابطه خود با جهان هستی (سه سوال)، رابطه خود با دیگران (سه سوال) و رابطه خود با اتفاقات زندگی (دو سوال) می‏باشد و شیوه نمره‎گذاری بر اساس طیف پنج درجه‎ای لیکرت (خیلی کم تا خیلی زیاد) می‏باشد. ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه آگاهی زنان 89/0 بود. روش برآورد روایی به صورت روایی بازبین انجام گرفت که مورد تائید ده تن از متخصصان قرار گرفت.

ب) پرسشنامه مسئولیت پذیری اجتماعی:  برای سنجش مسئولیت‎پذیری اجتماعی از پرسشنامه استاندارد مایگنان و رالستون (2002) حاوی 32 سوال استفاده شد. این پرسشنامه مشتمل بر پنج بعد، مسئولیت پذیری اخلاقی (7 سوال)، مسئولیت‎پذیری اقتصادی (5 سوال)، مسئولیت پذیری قانونی (6 سوال)، مسئولیت‎پذیری بشردوستانه (6 سوال) و مسئولیت‎پذیری زیست محیطی (8 سوال) استفاده شد. شیوه نمره‎گذاری آن به صورت پنج درجه‎ای لیکرت، کاملا موافقم تا کاملا مخالفم می‏باشد. در مطالعه یاوری(1392) برای به‎دست آوردن روایی پرسشنامه از نظرات استاد راهنما و چندین تن از دیگر اساتید و متخصصین و کارشناسان استفاده شده است و شاخص‎های CVR  و CVI محاسبه گردید وروایی آزمون مورد تائید قرار گرفت. پایایی پرسشنامه مسئولیت اجتماعی در پژوهش یاوری (1392) برای هر یک از ابعاد به ترتیب  857/0، 893/0، 875/0، 841/0، 791/0 محاسبه شد.

ج) پرسشنامه پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی: برای سنجش پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی از پرسشنامه‎ صادقی و باتمانی (1396) مشتمل بر  26 سوال استفاده شد. این پرسشنامه حاوی یازده بعد به صورت صداقت (3 سوال)، وفای به عهد و پیمان (3 سوال)، آزادی (2 سوال)، انصاف ( 3 سوال)، مسئولیت‎پذیری (3 سوال)، امانت‎داری (2 سوال)، احترام و تکریم دیگران (2 سوال)، مداراو سعه صدر ( 2 سوال)، نقادی و انتقادپذیری (2 سوال)، رازداری (2 سوال)و فروتنی و مهربانی (2 سوال) بود. شیوه نمره‎گذاری به صورت پنج در‎جه‎ای لیکرت از اصلا مهم نیست (=1) تا بسیار مهم است (=5) می‏باشد. شیوه نمره‎گذاری به صورت پنج درجه‎ای لیکرت به صورت همیشه (=5) تا هرگز(=1) می‎باشد. در پژوهش صادقی و باتمانی (1396) روایی آن به روش روایی صوری مورد تائید قرار گرفت و برای بررسی پایایی ضریب آلفای کرونباخ برای هر یک از ابعاد محاسبه گردید که برای تمام ابعاد بیش از 7/0 بود.

یافته‎ها

رویکرد کیفی پژوهش حاضر شامل ساخت پرسشنامه آگاهی از خود زنان بود. همان‎گونه در بخش روش شناسی به آن اشاره شد از دو رویکرد تحلیل محتوای توصیفی و روش دلفی استفاده شد. بعد از بررسی متون و اسناد موجود در رابطه با آگاهی از خود زنان، پنج نوع آگاهی از خود شناسایی شد. آگاهی در رابطه خود با خود، خود با خدا، خود با اتفاقات زندگی، خود با دیگران و خود با جهان هستی. بعد از استخراج مولفه‎های مربوط به هر یک از ابعاد آگاهی از خود زنان، به منظور اطمینان از روایی و تصحیح گویه‎های آن، پرسشنامه اولیه طراحی شده مورد بررسی ده نفر از صاحبنظران قرار گرفت و هر کدام از اساتید انتقادها و پیشنهادهای خود را اظهار داشته و بعد از اعمال نظر متخصصان، در مرحله بعد پرسشنامه طراحی شده در فرایند کیفی، در رویکرد کمی مورد استفاده قرار گرفت. گویه‎های استخراج شده به صورت جدول (1) است.

 

جدول1. گویه‎های استراج شده پرسشنامه آگاهی از خود زنان در رویکرد کیفی  

ردیف	گویه
1	چه میزان به آینده خودتان امیدوارید.
2	چه مقدار اعتقاد دارید که با ارتقا شخصیت خودتان می توانید موقعیت بهتری  کسب کنید.
3	هنگامیکه کاری به شما سپرده میشود با کمال میل قبول میکنید حتی اگر از توانمندی شما خارج باشد.
4	تا چه حدی به قوانین الهی اعتقاد دارید.
5	تا چه حدی موفقیت خود را از الطاف خداوند میدانید.
6	تا چه حدی الطاف الهی شامل حال شماست.
7	شانس خوبی داشتم که در این  جهان هستی متولد شده ام.
8	دیگران هم شانس خوبی داشته اند که در این  جهان متولد شده‎اند.
9	فعالیتهای من در این جهان به محیط زیست آسیب می‎رساند.
10	فعالیتهای من در این جهان به حیوانات آسیب می‎رساند.
11	فعالیت‎های من در این جهان به نسلهای بعدی آسیب می‎رساند
12	از دیدن دیگران و اطرافیان حال خوبی به من دست می‎دهد.
13	احساس می‎کنم مسئولیت خودم را در قبال دیگران انجام می‎دهم.
14	در برابر  جهان هستی و اتفاقات پیش آمده احساس مسئولیت می‎کنم.

 

برای بررسی روایی ابزار ساخته شده، تحلیل عامل اکتشافی مورد استفاده قرار گرفت که خروجی آن به صورت ذیل می‏باشد:

 

جدول2. آزمون کیزر-میر-اولکین و آزمون بارتلت مروبط به پرسشنامه اگاهی از خود زنان

مقدار آزمون کیزر-میر-اولکین	854/0
آزمون بارتلت-مقدار مجذور کای	303/2094
درجه آزادی	300
سطح معنی‎داری	000/0

 

براساس نتایج جدول (2)، مقدار آزمون کیزر- میر- اولکین برابر با 854/0 است؛ لذا می‏توان نتیجه گرفت داده‎های پرسشنامه موردنظر به تعدادی فاکتورهای زیربنایی و بنیادی قابل تقلیل است. همچنین نتیجه آزمون بارتلت به اندازه 303/2094 در سطح معنی‎داری کمتر از 001/0 نشان می‎دهد که ماتریس همبستگی بین گویه‎ها، ماتریس واحد و همانی نیست؛ یعنی از یك سو بین گویه‎های داخل هر مولفه همبستگی بالایی وجود دارد و از طرف دیگر بین گویهه‎ای یك  مولفه با گویه‎های عامل دیگر، هیچ‎گونه همبستگی  دیده نمی‏شود.

 

جدول3. شناخت سهم مجموعه عامل‎ها در بیان واریانس هر سوال  

ردیف	گویه	اولیه	عامل استخراجی
1	چه میزان به آینده خودتان امیدوارید.	1	739/0
2	تا چه حدی به قوانین الهی اعتقاد دارید.	1	799/0
3	شانس خوبی داشتم که در این  جهان هستی متولد شده ام.	1	675/0
4	از دیدن دیگران و اطرافیان حال خوبی به من دست می‎دهد.	1	708/0
5	فعالیتهای من در این جهان به محیط زیست آسیب میرساند	1	581/0
6	هنگامیکه کاری به شما سپرده میشود با کمال میل قبول میکنید حتی اگر از توانمندی شما خارج باشد.	1	626/0
7	احساس میکنم مسئولیت خودم را در قبال دیگران انجام می‎دهم	1	525/0
8	فعالیتهای من در این جهان به حیوانات آسیب میرساند.	1	660/0
9	در برابر  جهان هستی و اتفاقات پیش آمده احساس مسئولیت می‎کنم.	1	645/0
10	دیگران هم شانس خوبی داشته اند که در این  جهان متولد شده‎اند.	1	586/0
11	تا چه حدی موفقیت خود را از الطاف خداوند میدانید.	1	533/0
12	فعالیتهای من در این جهان به نسلهای بعدی آسیب میرساند	1	559/0
13	تا چه حدی الطاف الهی شامل حال شماست.	1	536/0
14	چه مقدار اعتقاد دارید که با ارتقا شخصیت خودتان می توانید موقعیت بهتری  کسب کنید.	1	635/0

 

همانطور که در جدول (3) مشاهده می‎شود، ستون استخراج شده، بیانگر مقداری از واریانس هر متغیر است. هر چه این مقدار نزدیكتر به یك باشد واریانس بیشتری را تبیین میکند. بر اساس واریانس‎های استخراجی، هر 14 سوال پرسشنامه دارای واریانس بالایی هستند و هیچ‎کدام از سوالات حذف نمی‎شوند.

جدول 4. تعیین سهم هر عامل در تبیین مجموع واریانس‎های تمام سوالات   

عامل	مقدار ویژه اولیه
	کل	درصد واریانس	کل واریانس
1	316/5	264/21	264/21
2	639/4	556/19	82/40
3	472/2	556/9	376/50
4	221/1	886/4	262/55
5	174/1	697/4	959/59

 

همان‎گونه که در جدول (4) مشاهده می‎شود، پنج عامل دارای مقدار ویژه بالاتر از یک هستند؛ بنابراین از 14 سوال می‎توان 5 عامل ساخت. سهم هرعامل در تبیین 14 سوال به صورت نزولی است؛ یعنی فاکتور اول بیشترین سهم و عامل پنجم کمترین سهم را دارا است. در مجموع پنج عامل با مقادیر ویژه بالاتر از یک توانستند 9595/59 درصد از واریانس 14 گویه مربوط به مقیاس پرسشنامه آگاهی از خود زنان را تبیین کنند.

جدول 5. ماتریس چرخش یافته پرسشنامه اگاهی از خود زنان   

سوال	مولفه‎ها
	رابطه خود با خود	رابطه خود با خدا	رابطه خود با اتفاقات	رابطه خود با جهان هستی	رابطه خود با دیگران
1	876/0
6	844/0
14	782/0
2		699/0
11		594/0
13		541/0
3
10			837/0
5			724/0	692/0
8				574/0
12				528/0
4					768/0
7					549/0
9					495/0

 

همانطور که در جدول (5)  مشاهده می‎شود ماتریس چرخش یافته پرسشنامه آگاهی از خود زنان، پنج عامل را نشان می‎دهد، نام مؤلفه‎ها بر اساس ماهیت ماده‎هایی که بیشترین وزن عاملی را دارند انتخاب و تعیین می‎شوند. در این تحقیق نیز با توجه به ماهیت ماده‎ها عوامل آگاهی از ارتباط خود با خود، خود با خدا، خود با اتفاقات، خود با دیگران و خود با جهان هستی نامگذاری شدند  و نهایتاً این تحلیل با این پنج عامل انجام شد.

برای تحلیل فرضیه‎های این تحقیق، ابتدا پیش فرض نرمال بودن داده‎ها به کمک بررسی چولگی و کشیدگی بررسی می‎شود. همچنین آمار توصیفی متغیرهای پژوهش در جدول (6) ارائه می‎گردد.

 

 جدول 6. آمار توصیفی متغیرهای پژوهش    

متغیر	کمترین	بیشترین	میانگین	انحراف استاندارد	چولگی	کشیدگی
آگاهی از خود زنان	15	69	34/42	25/10	766/0	891/0
پایبندی به ارزش‎های اخلاقی	29	127	76/78	19/18	991/0	885/0
مسئولیت پذیری اجتماعی	35	160	59/97	41/23	231/1	988/0

 

با توجه به اینکه مقدار چولگی و کشیدگی برای متغیرهای تحقیق در بازه 2+ و 2- قرار گرفته است؛ لذا داده‎ها نرمال هستند. جهت ارزیابی مدل پژوهش و تبیـین روابـط بـین متغیرهـا از مدل‌سازی معـادلات سـاختاري با نرم‌افزار Smat PLS اسـتفاده شده است. برای بررسی برازش کلی الگو از طریق معیار GOF که تننهاوس²³ و همکارانش در سال 2004 عرضه کرده‌اند که از طریق رابطه  محاسبه می‌گردد. به طوری که نشانه میانگین مقادیر اشتراکی هر سازه است و نیز مقدار میانگین مقادیر R2 سازه‌های درون‌زای الگو است. با استفاده از این معیار، برازش متغیرها و مدل تحقیق بررسی گردید و با توجه به سه مقدار 01/0، 25/0 و 36/0 که به عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای GOF معرفی شده است و حصول مقدار 422/0 برازش مدل کلی به صورت قوی تأیید می‌شود.

برای بررسی تائید فرضیه‎های پژوهش از فرمان Bootstrapping استفاده شد که خروجی حاصل ضرایب t و ضرایب مسیر در در شکل (2) و (3) آمده است. برای آزمون فرضیه‎های تحقیق از روش تحلیل مسیر به کمک نرم افزار اسمارت پی ال اس استفاده شد. همچنین برای بررسی نقش میانجی‎گری آزمون سوبل به کار رفت.

 

شکل 2.  آماره t بین متغیرهای تحقیق

 

 

شکل 3. ضریب مسیر بین متغیرهای تحقیق

 

وقتی مقادیر t در بازه بیشتر از 96/1+ و کمتر از 96/1- باشند، بیانگر معنادار بودن پارامتر مربوطه در سطح 05/0 و اگر مقادیر بیش از 58/2 باشد معنی‌داری در سطح 01/0 و متعاقباً تائید فرضیه‎های پژوهش است. در این بخش ضرایب معناداری و ضرایب استانداردشده مسیرهای مربوط به فرضیه بررسی می‌شود.

 

 

 

 

جدول7. ضرایب مسیر، آماره t  

فرضیه		متغیر	نماد	ضریب مسیر	Sig	آماره t
اول	متغیر پیش بین	آگاهی از خود	Aware	399/0	000/0	682/7
	متغیر وابسته	مسئولیت پذیری اجتماعی	Social Relib
دوم	متغیر پیش بین	آگاهی از خود	Aware	753/0	000/0	188/23
	متغیر وابسته	پایبندی به ارزش	Value
سوم	متغیر پیش بین	پایبندی به ارزش	Value	535/0	000/0	438/10
	متغیر وابسته	مسئولیت پذیری اجتماعی	Social Relib

 

فرضیه اول پژوهش تأثیر  آگاهی از خود زنان را بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی آزمون می‎کند. طبق جدول (7)، آماره t برابر 682/7 در خارج بازه 58/2- تا 58/2+ قرار دارد؛ لذا  آگاهی از خود زنان بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی تأثیر معنی‎داری دارد (001/0>P)؛ در نتیجه فرضیه اول تحقیق  تائید می‎شود.  همچنین ضریب مسیر مقدار 399/0 است که سطح معنی‌داری آن کمتر از 001/0 است؛  لذا سطح معنی‎داری قابل قبولی می باشد. فرضیه دوم پژوهش تأثیر  آگاهی از خود زنان را بر پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی آزمون می‎کند. طبق جدول (7)، آماره t برابر 188/23 در خارج بازه 58/2- تا 58/2+ قرار دارد؛ لذا  آگاهی از خود زنان بر پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی تأثیر معنی‎داری دارد (001/0>P)؛ در نتیجه فرضیه دوم تحقیق  تائید می‎شود.  همچنین ضریب مسیر مقدار 753/0 است که سطح معنی‌داری آن کمتر از 001/0 است؛  لذا سطح معنی‎داری قابل قبولی می باشد. فرضیه سوم پژوهش تأثیر پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی را بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی آزمون می‎کند. طبق جدول (7)، آماره t برابر 438/10 در خارج بازه 58/2- تا 58/2+ قرار دارد؛ لذا  پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی تأثیر معنی‎داری دارد (001/0>P)؛ در نتیجه فرضیه سوم تحقیق  تائید می‎شود.  همچنین ضریب مسیر مقدار 535/0 است که سطح معنی‌داری آن کمتر از 001/0 است؛  لذا سطح معنی‎داری قابل قبولی می باشد.

برای تحلیل فرضیه اصلی  تحقیق مبنی بر بررسی نقش میانجی‎گری پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت پذیری اجتماعی نمی‎توان  به صورت مستقیم از خروجی‎های حاصل از نرم افزار تحلیل نمود. به عبارت دیگر، زمانی که نتوانیم از دستور بوتسترپینگ به صورت مستقیم به تحلیل نتایج اثرات غیرمستقیم دست پیدا کنیم، باید از معیارهای دیگر استفاده شود. برای دستیابی به نتایج فرضیه اصلی از آزمون سوبل استفاده شد. این آزمون تاثیرات میانجی‎گری را در رابطه بین دو متغیر دیگر می سنجد که با به کار بردن این آزمون در داده‎های با تعداد بیشتر ممکن است. فرمول آزمون سوبل به صورت زیر است و مقدار به دست آمده برای z-value به مانند اعداد معناداری t در سطوح مختلف سنجیده می شود.

 

صورت کسر به عنوان ضریب مسیر میانجی گری (اثر غیرمستقیم) در این فرمول مورد بررسی قرار گرفته است. در فرمول فوق داریم:

a: مقدار ضریب مسیر بین متغیر مستقل و میانجی

b: مقدار ضریب مسیر بین متغیر میانجی و وابسته

: خطای استاندار مربوط به مسیر میان متغیر مستقل و میانجی

: خطای استاندار مربوط به مسیر میان متغیر میانجی و وابسته.

 

جدول 8. نتایج اثرات کلی 

	ضریب مسیر (اصلی)	ضریب مسیر نمونه	انحراف استاندارد	ضریب t	معناداری
آگاهی از خود← پایبندی به ارزش	753/0	756/0	032/0	188/23	000/0
پایبندی به ارزش← مسئولیت‎پذیری اجتماعی	535/0	537/0	051/0	438/10	000/0

 

با توجه نتایج حاصل برای فرضیه اصلی ضریب مسیر 403/0 و مقدار  آماره z، 531/23 است؛ لذا پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎پذیری اجتماعی را میانجی گری می کند. به این دلیل که مقدار z-value  خارج محدوده بحرانی عدد معناداری t، یعنی بیش از 58/2 است، لذا در سطح 99 درصد فرضیه مورد تائید قرار می‎گیرد. برای اندازه گیری شدت اثر میانجی از آماره VAF²⁴ استفاده می شود که در آن . محدوده مقداری این آماره بین صفر و یک است. مقادیر نزدیک تر به یک نشان از شدت تأثیر بالای متغیر میانجی را دارد. میزان سنجش این آماره به این صورت است که مقدار کمتر از 2/. به منزله نبود شدت اثر میانجی؛ مقدار 2/0 تا 8/. دارای میانجی گری متوسط و مقدار بیشتر از 8/. دارای شدت میانجی گری کامل است. در مورد فرضیه اصلی، این مقدار برابر 502/0 به دست آمد؛  بنابراین پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان و مسئولیت‎پذیری اجتماعی دارای اثر میانجی‎گری متوسط می‎باشد.

بحث و نتیجه‎گیری  

هدف پژوهشی حاضر بررسی تاثیر آگاهی از خود زنان بر مسئولیت پذیری اجتماعی با تبیین نقش میانجی پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی است. بر اساس نتایج به دست آمده، تاثیر آگاهی از خود زنان بر ‎مسئولیت‎پذیری اجتماعی مورد تائید قرار گرفت. مبتنی بر یافته آستین‎فشان، علی بیگی، کرمی دهکردی و غلامی (1396) آگاهی اجتماعی منجر به ایجاد توانمندی و مسئولیت‎پذیری اجتماعی می‎شود که با یافته پژوهش حاضر همسو است. در تبیین نتایج حاصل از تحقیق می‎توان چنین گفت، با وجود فرهنگ و آموزه­های غنی اسلام، همچنان ارزش حقیقی زنان و درک آن­ها از مسئولیت­پذیری اجتماعی در هاله ای از ابهام است. در جامعه­ای که زنانِ آگاه که تمام ابعاد مسئولیت­پذیری خود را مطابق با دین اسلام درک کرده و به ارزش وجودی خود در بالاترین سطح کیفیتی پی برده­اند، پرورش یابند، در نهایت مسئولیت پذیری­پذیری اجتماعی ارتقا خواهد یافت. معیار آگاهی از خود زنان دستیابی به پنج بعد مسئولیت پذیری اجتماعی مطرح شده است. بحث مسئولیت­پذیری از جمله مباحثی است که اسلام به آن توجه ویژه­ای داشته است. با استناد به آیات، روایات و مقالات مبتنی بر سبک زندگی اسلامی، در اسلام، زن و مرد از یک عنصر خلق شده­اند و از این جهت که قدرت و توانایی زایش و همچنین خلق عواطف و احساسات مختلف به زن داده شده است، مسئولیت­هایی متناسب با این ویژگی­ها بر عهده زنان جامعه است. با بررسی اوضاع زنان در جوامع عقب­مانده و پیشرفته پیش از اسلام، چنین استنباط می­گردد که در این میان اسلام درصدد تشریح ارزش­های والای وجود زن بوده ­است و جایگاه واقعی وی در صحنه اجتماع و سیاست را معرفی کرده است و هویت و ارزش از دست رفته زنان را در طول تاریخ به آن­ها بازگردانده است و ایشان را به جایگاه مناسب سوق داده است. به بیان دیگر، موجودات جهان به سوی کمالی که برای ایشان در نظر گرفته شده است، در حرکت هستند و همه شرایط و امکانات لازم برای رسیدن به کمال، از سوی خالق دانا برای آن­ها پیش­بینی شده است و در اختیارشان قرار گرفته است؛ اما همه آن­ها جز انسان نه علم به هدف دارند و نه راه را خود انتخاب کرده­اند، بلکه این خداوند حکیم است که جهان هستی را این­گونه تنظیم کرده است که هر موجودی به سوی غایت نهایی خود رهسپار باشد و چاره­ای جز این ندارد، چنا­ن‎که قرآن کریم می­فرماید: قالَ رَبُّنَا الَّذي أَعْطى كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى. «گفت پروردگار ما همان کسی است که به هر موجودی، آنچه را که لازمه آفرینش او بوده،  داده است، سپس هدایت کرده است» (طه/50)؛ اما خداوند در کلام نورانی خویش در باب انسان فرموده­ است: أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ (المؤمنون/115) «آیا پنداشته اید که شما را بیهوده و عبث آفریدیم، و اینکه به سوی ما بازگردانده نمی­شوید؟». در جای دیگر نیز بیان می­فرماید: أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى (القيامة/36).  از این آیه استنباط می­شود که خداوند کمال قرب و منزلت را برای انسان قائل شده است؛ زیرا از او خواسته که مانند موجودی رها و بی­تکلیف، در پی کارهای بیهوده نباشد، بلکه در خود احساس مسئولیت را پرورش دهد و همواره خود را مسئول بداند. در نتیجه،  هرگز خود را به بهایی کمتر از لقای پروردگار و یا بهشت ابدی نفروشد که در غیر این صورت،  به یقین از زیانکاران خواهد بود.

از دیگر یافته‎های پژوهش تائید تاثیر ارزش‎های اخلاقی اسلامی بر مسئولیت‎پذیری اجتماعی زنان بود. مطابق با دیدگاه مصباح یزدی (1380)، ارزش‌ها اموری اعتباری هستند که انسان‌ها هنگام عمل، التزام و پایبندی خود را به آن نشان می‌دهند و بر اساس آن رفتار می‌کنند. ارزش‌ها ممکن است به گونه‌های مختلفی اعتبار شود و با واژگانی مانند باید و نباید، حسن و قبح، درست و نادرست، وظیفه، تکلیف و مسئولیت از آن تعبیر می‌شود. انسان در حریم فردی نیز مستقل و رها از هرگونه باید و نباید نیست. از این نظر، آدمی در تعامل خود نسبت به حفظ حیات،  عزت نفس و آزادی خویش مسئولیت دارد. به همین دلیل،  خودکشی،  خودآزاری و ظلم پذیری از رفتارهای غیراخلاقی فرد با خود است. از سوی دیگر،  وجود و هستی آدمی از بزرگترین نعمت­های خداوندی است که وی نسبت به آن مسئولیت سنگینی دارد. این مسئولیت یکی از نشانه­های حق اختیار در انسان است. مسئولیت­پذیری اجتماعی نوعی احساس التزام به عمل یا واکنش فردی در موقعیت­های گوناگون به دلیل تقیّد به دیگران است که نتیجه آن، نوعی احساس تعهد و پایبندی به دیگران و تبعیت از قواعد و معیارهای اجتماعی و نیز درک قواعد گروهی است که در ذهن و رفتار فرد شکل می­گیرد و اثرات آن را به گونه­ای همه­جانبه می­توان در زندگی انسان­ها و در ابعاد مختلف فکری، اجتماعی، مذهبی، هنری و اخلاقی آن­ها مشاهده کرد. از مطالب فوق چنان برمی­آید که انسان به تنهایی توانایی برطرف کردن نیازهای خود را ندارد. او هم در تأمین نیازهای مادّی، همچون خوراک، پوشاک، مسکن و غیره نیازمند همکاری با دیگران است و هم در تأمین نیازهای معنوی، مثل دوستی و مهرورزی و مانند آن­ها به فردی احتیاج دارد که او را دوست بدارد و او نیز آن را دوست داشته باشد. بنابراین، انسان ناگزیر از حیات اجتماعی است و بسیاری از موهبت­های زندگی خویش را مدیون جامعه می­داند و او همواره از دیگران خیر و برکت دریافت می­دارد. در سایه­ی تعامل با اجتماع از غم و نگرانی آزاردهنده تنهایی رها می­شود، بر لبانش گل لبخند می­شکفد و بر علم، تجربه و آگاهی­های او افزوده می­شود و اینگونه است که دست لطف و مهر خداوند را احساس می­کند، چنان­که رسول گرامی اسلام(ص) می­فرماید: «دست خداوند به همراه جماعت است». آثار سودمندی که به برکت پایبندی ارزش‎های اخلاقی  اسلامی،نصیب انسان می‏شود، بی­شک سبب ایجاد حسّ مسئولیت آدمی در برابر آنان خواهد شد و در این رهگذر، کمترین وظیفه او، بازداشتن خویش از آزار رساندن به دیگران است. بر این اساس، تنها در سایه­ی احساس مسئولیت در برابر جامعه است که رعایت حقوق دیگران معنا پیدا می­کند و شومی ظلم و ستم آشکار می­شود. همچنین تنها به همین سبب است که با دیدن رنج و گرسنگی و فقر و اندوه در چهره­ی دیگران، روح آدمی آزار می­بیند و بی­تفاوتی برای او واژه نامأنوسی می­شود. این بعد از ابعاد مسئولیت انسان، نسبت به دیگر انسان­هاست که در زمینه­های گوناگون اجتماعی مورد بحث قرار می­گیرد، از مهم­ترین آن­ها مسئولیت نسبت به فرستادگان خداوند، یعنی قرآن، رسول­الله، ائمه و اطاعت از آنان است. دیگر حوزه­های مسئولیت انسان در رابطه با دیگران، شامل همه روابط خانوادگی و خویشاوندی، همسایگان، طبقات محروم­، مؤمنان، قشر جامعه، حکومت و یا حتی بشریت که به صورت گوناگونی چون محبت، رعایت حقوق، اقامه­ی قسط، همکاری و هدایت اعمال می­گردد. معیار مطلوب بودن پذیرش این مسئولیت، هم­آهنگی آن با مسئولیت فطری انسان با خداوند است که در لسان شرع و سیره معصومان به عنوان رضای پروردگار مطرح است. هدف از رضای خداوند سعادت انسان و ارتقا در درجات کمالی بی­نهایت است.

آخرین یافته این تحقیق، بررسی نقش میانجی‎گری پایبندی به ارزش‎های اخلاقی اسلامی در رابطه بین آگاهی از خود زنان با مسئولیت‎پذیری اجتماعی بود. خداوند در آیه 19 سوره مبارکه اعراف می­فرماید: وَ يا آدَمُ اسْکُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُکَ الْجَنَّةَ فَکُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَکُونا مِنَ الظَّالِمينَ (اعراف/19). «و ای آدم. تو و همسرت در آن باغ (بهشت­گونه) ساکن شو و از (هرگونه و هرچه) هر جا خواستید بخورید، ولی به این درخت نزدیک نشوید که از ستمکاران بر خویش خواهید شد. از جمله مسئولیت­های انسان در ارتباط با خود، خودشناسی و خداشناسی است. خداوند در قرآن می­فرماید: وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الْغافِلُونَ. «و بسیاری از جن و انس را برای جهنم آفریدیم، چه آنکه آن­ها را دل­هایی است بی‌ادراک و معرفت، و دیده‌هایی بی‌نور و بصیرت، و گوش­هایی ناشنوای حقیقت، آن­ها مانند چهارپایانند بلکه بسی گمراه‌ترند، آنها همان مردمی هستند که غافل‌اند» (اعراف/179).  با استناد به این آیه زمانی‎که انسان از خود غافل می­شود و به حد اعلی از رابطه خود با خود، خدا، جهان هستی، دیگران و اتفاقات زندگی خویش نمی­رسد، مقام و جایگاهش از حیوان نیز پست­تر می‎گردد. خداوند متعال انسان را خلیفه خود بر روی زمین قرار داده­است و از این رو، به او موهبت وجودی خاصی عنایت فرموده است. در وجود انسان استعدادها و قابلیت­هایی وجود دارد که دیگر موجودات از آن محروم هستند. آدمی می­تواند با شناخت و عمل درست، مظهر صفات الهی گردد و حقیقتا خلیفه خدا بر روی زمین باشد. خداوند در این باره می­فرماید: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ . «و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت، گفتند: آیا کسانی در زمین خواهی گماشت که در آن فساد کنند و خون­ها بریزند و حال آنکه ما خود تو را تسبیح و تقدیس می‌کنیم؟! خداوند فرمود: من چیزی (از اسرار خلقت بشر) می‌دانم که شما نمی‌دانید»(بقره/30) و همچنین می­فرماید: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا. «ما امانت (تعهد، تكليف، مسئوليت و ولايت الهيه) را بر زمين و كوه­ها عرضه داشتيم آن­ها از حمل آن سربرتافتند و از آن هراسیدند، اما انسان آنرا بر دوش كشيد!، (چرا که) او بسيار ظالم و جاهل بود (قدر اين مقام عظيم را نشناخت و به خود ستم كرد)» (الاحزاب/72) حافظ نیز در غزلیات خویش به این آیه اشاره کرده و می­فرماید:

آسمان بار امانت نتوانست کشید                                     قرعه کار به نام من دیوانه زدند

از انسان نسبت به برخورداری از توانمندی­ها و استعدادهایش مسئولیت دارد. حتی با توجه به برخی از آیات می­توان کانون مسئولیت را متوجه اصلاح و تهذیب فردی دانست. قرآن کریم مسئولیت را ابتدا نسبت به فرد باز می­گرداند و می­فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. «ای کسانیکه ایمان آورده­اید! از خدا پروا کنید؛ و هر کسی باید با تأمل بنگرد که برای فردای خود چه چیزی پیش فرستاده است، و از خدا پروا کنید؛ یقیناً خدا به آنچه انجام می دهید، آگاه است» (الحشر/18). يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. «ای اهل ایمان! مراقبِ [ایمان و ارزش های معنویِ] خود باشید؛ اگر شما هدایت یافتید، گمراهی کسی که گمراه شده به شما زیانی نمی رساند. بازگشت همه شما به سوی خداست؛ پس شما را از آنچه انجام می دادید، آگاه خواهد کرد(المائدة/105). آیاتی نیز که بیانگر تکلیف اعمال میان افراد است، بر این مطلب دلالت دارند» (الاسراء/15، لقمان/33 و سبا/25).

مهم­ترین مسئولیت انسان که عامل عملیاتی کردن سایر مسئولیت­ها نیز هست، مسئولیت­های انسان در برابر خداوند است. چون خلق و امر آدمی و همه هستی از خدای متعال است و او مالک همه چیز است، هر جا حقی و یا در برابر آن مسئولیتی باشد، اصالتاً از آن خداست و هیچ حقّی برای کسی به خودی خود ثابت نمی­شود، مگر اینکه خداوند متعال آن حق را به آن موجود اعطا کرده باشد و هیچ مسئولیتی متوجه کسی نمی­شود، مگر آن­که خداوند آنرا از او خواسته است؛ لذا خداوند حق تصرف در هر موجودی را خواهد داشت  و از آن سو، هیچ موجودی حقی بر خداوند و دیگر موجودات ندارد، چون هیچ‎گونه خالقیت و مالکیت نسبت به آن ندارد. این بدان معناست که معرفت و ایمان به خدا و صفات او و پذیرش نقش او در خلق و امر و اداره نظام هستی، از جمله خود و انسان­ها و پرستش خاضعانه و خاشعانه وی، فرد را به کمال خود هدایت می­کند؛ لذا امام سجّاد(ع) می‌فرماید: «اِعلَم رَحَمَکَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیکَ حُقوقاً مُحیطَهٌ بِکَ فِی کُلِّ حَرَکَهٍ تَحَرَّکتَها وَ سَکَنَهٍ سَکَنتَها اَو حالٍ حَلَّتها اَو مَنزِلَهٍ نَزَلتَها اَو جارِحَهٍ قَلَبتَها اَو ءَالَهٍ تَصَرَّفتَ فِیها فَاَکبَرِ حُقُوقُ اللهِ تَبارَکَ وَ تَعالی عَلَیکَ ما اَوجَبَ عَلَیکَ لِنَفسِهِ مِن حَقِّهِ الّذی هُوَ اصلُ الحُقوقِ؛  بدان که خدای عزّوجلّ را بر تو حقوقی است که در هر جنبشی که از تو سر می زند و هر آرامشی که داشته باشی و یا در هر حالی که باشی یا در هر منزلی که فرود آیی یا در هر عضوی که بگردانی یا در هر ابزاری که در آن تصرّف کنی، آن حقوق اطراف تو را فرا گرفته است. بزرگترین حق خدای تبارک و تعالی همان است که برای خویش بر تو واجب کرده؛ همان حقی که ریشه همه حقوق است» ( ابن شعبه حرانی، 1404 ق:255).

خداوند در قرآن بارها از انسان می­خواهد که به مسئولیت­هایش در برابر خدا بپردازد و از قوانین الهی که تضمین کننده سعادت آدمی است، اطاعت کند ( آل عمران/ 32 و 132: النسا/ 59 و المائده/92)؛ زیرا این اطاعات زمینه ساز رسیدن انسان به خداوند است و این امکان را به بشر می­دهد تا با تخلق به اخلاق الهی و صفات و اسمای خداوندی، خدایی شده و در مقام خلافت الهی قرار گیرد و به کمال مطلق خود برسد و از نقص رهایی یابد ( بقره/30). طبق آیات فوق اطاعت از خداوند در پیروی از دین اسلام و اطاعت از پیامبر و اولوالامر معنا و ظهور می­یابد؛ به عبارت دیگر، اساس مسئولیت­پذیری آدمی دامنه گسترده آن، مسئولیت در برابر خداوند است؛ زیرا زمینه­ساز عملیاتی کردن مسئولیت­های دیگر است و در سبک زندگی سعادتمندانه بیشترین نقش را دارد. از سوی دیگر، بدیهی است که نابودی منابع و آلودن محیط زندگی، از مصداق‎های فساد در زمین هستند. در روایت‎های اسلامی، زمین، منبع خیر و برکت و همچون مادری مهربان دانسته شده که نگهداری سالم آن بر همگان لازم است. رسول خدا(ص) در این باره می‎فرماید: «از زمین محافظت کنید، چراکه زمین اصل و منشاء شماست» (مجلسی، 1403ق.،ج97:7). در جای دیگر نیز می‎فرماید: « درخت را جز به هنگام ضرورت قطع مکنید» (کلینی، 1344، ج280:5). و در حدیثی از ایشان:« آبیاری درخت، همانند سیراب کردن مؤمن تشنه» دانسته شده است(ر.ک؛ حرّ عاملی، 1414ق.، ج198:12). خداوند متعال در قرآن کریم به این مهم اشاره فرموده است: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا... «او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و برای عمارت و آباد ساختن آن برگماشت» (هود/61).

از بهترین طرح­های زیست محیطی اسلام، ایجاد رابطه مسئولانه میان انسان و عوامل طبیعی است. برخی از روایات، تمام افراد جامعه را در برابر طبیعت و حیوانات مسئول دانسته، چنانکه امیرمؤمنان علی (ع) می-فرمایند: « اتَّقُوا اللَّهَ عِبَادَ اللَّهِ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ إِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِم وَ اَطِیعوا اللهَ وَ لا تَعصُوهُ: از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید؛ زیرا دارای مسئولیت هستید، حتّی نسبت به زمین­ها، حیوانات و خداوند را اطاعت کنید و از نافرمانی او بپرهیزید» (نهج­البلاغه/خ166)؛ بنابراین از مجموع آموزه­های دینی که بر حفظ و مراقبت از طبیعت و منابع طبیعی تأکید شده است، استفاده می­شود که همه انسان­ها در برابر طبیعت خداداد مسئول هستند و باید در حفظ آن کوشا باشند. گفتنی است، جاذبه­های زیبای طبیعت، اعم از جنگل­ها، دشت­ها، صحراها، گل­­ها و گیاهان، از عوامل مهم ایجاد آرامش و نشاط در آدمی هستند. از این رو، نابودی غیر منطقی و غیر اصولی این نعمت­های دلربای خداوندی، به معنای از بین بردن نشاط و امنیت خاطر مردم و گرفتار ساختن آن­ها به اندوه، ناامیدی و افسردگی خواهد بود.

از نظر آموزه های دینی، هر چه انسان آگاه­تر باشد، مسئول­تر خواهد بود. معیار واقعی سنجش آگاهان جامعه، ایفای مسئولیتی است که بر دوش آن­هاست. اسلام، علمی را ارزش­مند می­داند که با مسئولیت­پذیری همراه باشد. اگر اسلام، عالِم را بر عابد ترجیح داده به طوری که پیامبر اکرم (ص) عالم را هفتاد درجه برتر از عابد دانسته است. دلیلش آن است که عالم علاوه بر اصلاح خویش، مسئولیت سازندگی اجتماع را نیز بر دوش می کشد. لذا امام رضا (ع) می فرماید: متوجه باشید که فقیه کسی است که به مردم خدمت کند و وجودش برای اجتماع سودمند باشد و مردم را از چنگال دشمنان نجات بخشد.

قرآن مجید، آگاهان بی مسئولیت را به شدت توبیخ کرده به طوری که عالم بی­عمل و مسئولیت گریز یعنی «بلعم باعورا» را به سگ تشبیه کرده است؛  عالمی که به گفته شهید ثانی، دوازده هزار شاگرد، درس او را می نوشتند.این دانشمند در جامعه­ای زندگی می­کرد که فساد و انحراف و بی­عدالتی در آن رواج داشت. او با علم به این موضوع در خدمت فراعنه درآمد ودر صف مخالفان موسی (ع) قرار گرفت. امام باقر (ع) می فرماید: منظور اصلی از تمثیل بالا، بلعم است، ولی این تمثیل، شامل هر مسلمانی نیز می شود که تمایلات نفسانی اش را بر هدایت خدا و عمل به مسئولیت، مقدّم دارد.

در نهایت می‏توان چنین گفت، بهترين شيوة آموزش مسئوليت­پذيري به افراد از زمان طفوليت آغاز می­شود. زنانی که سرمشق خوبي از مسئوليت­پذيري در نهادهاي اجتماعي مانند خانواده يا مدرسه ارائه می­دهند و جوانان را برای رسیدن به تمامی ابعاد مسئولیت پذیری تشويق كنند زمينة مناسبي براي پرورش احساس مسئوليت فراهم می­آورند. پس زنان آگاه جامعه در اجتماعي شدن طفل و همنوايي عميق او با هنجارهاي اجتماعي جایگاه ويژه­اي دارند. 

در راستای نتایج بدست آمده از تحقیق حاضر، برخی پیشنهادها و راهکارها در جهت ارتقای سطح مسئولیت پذیری اجتماعی زنان مبتنی بر افزایش آگاهی از خود و پایبندی به ارزش‎های اخلاقی-اسلامی می‎توان ارائه داد، عبارتند از: ارتقاء میزان مشارکت مدنی شهروندان اعم از زن ومرد؛ افزایش توانمندی زنان جهت شرکت آگاهانه وفعالانه در بطن جامعه اجتماعی؛ برنامه ریزی مناسب جهت ارتقای سطح  آگاهی از خود زنان؛  حمایت لازم از صاحبنظران و پژوهشگران جهت انجام تحقیقات بیشتر جهت افزایش ابعاد آگاهی از خود زنان از ارتباطات خود با پنج بعد بررسی شده در این تحقیق؛ اصلاح قوانین و ساختارها توسط برنامه‎ریزان اجتماعی با هدف رفع شبهات، ابهامات و نگرش‎های منفی نسبت به فعالیت اجتماعی زنان وایجاد محیطی مناسب برای رشد و تعالی فردی واجتماعی؛ تلاش در درجهت کاهش تفاوت‎های موجود در کم و کیف مشارکت مدنی زنان ازطریق کاهش تبعیض‎های جنسیتی. لازم به یادآوری است که شایسته است در تحقیقات بعدی، عوامل دیگری که می‎تواند بر آگاهی از خود زنان از خود تأثیرگذار باشد، مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. یکی از این عوامل، بررسی نگرش‎های جامعه نسبت به آگاهی از خود زنان و حضور آنان در عرصه‎های عمومی و تصمیم گیری‎های اجتماعی است ودر این رابطه، بررسی میزان نگرش‎ها و باورهای جنسیتی در جامعه و تأثیرآن بر نگرش افراد جامعه اعم از زن و مرد و تحقیق و بررسی موانع، فرصت‎ها و امکانات در دسترس زنان برای حضور در عرصه‎های اجتماعی امری لازم و ضروری تلقی می‎شود.

منابع 

 

Ardalan. M. R. (2019). Relationship between Moral Philosophy and Readiness for Change: Mediating Role of Moral Responsibility. Ethics in Science and Technology, 14 (1), 43-49

Astinfeshan, S., Alibaygi, A., Karami Dehkordi, E., & Gholami, M. (2018). The Effect of Social Awareness on Empowerment Level of Rural Women (Zanjanrood District, Zanjan Township). Quarterly Journal of Woman and Society, 8(32), 103-124.

Bahram, F. (2020). Women's social activities from the perspective of jurisprudence and law. Modern Jurisprudence and Law, 1(3), 73-89.

Bani fatemeh, S. M. Navabakhsh, M. & Adhami, A. R. (2022). Examining the Role of culture and social development in Promoting Women's Awareness toward Political Issues. Journal of Iranian Social Development Studies, 14(55), 139-152. doi: 10.30495/jisds.2022.47522.11044

Bashirimanesh, N., Ghadamyari, N., & Ahmadi, H. (2022). Corporate Social Responsibility And Women On Corporate Boards. Woman in Development & Politics, 20(3), 343-363. doi: 10.22059/jwdp.2022.336023.1008133

Cervantes-Guzmán, J. N. (2022). What Determines the Success of a Woman Entrepreneur. International Journal of Sustainable Entrepreneurship and Corporate Social Responsibility (IJSECSR), 7(1), 1-12.

Chaffee, E. C. (2017). The origins of corporate social responsibility. University of Cincinnati Law Review, 85, 347–373.

Dinparvar, S.J. (2000). Persian Nahj al-Balagheh. Tehran: Nahj al-Balagheh Foundation

Farhadi, K. (2022). Investigating the promotion of the Iranian Islamic lifestyle model in strengthening the managerial role of women. The second conference of Iranian Muslim women in the mirror of fifty years of progress model, Ray, https://civilica.com/doc/1524796

Fatma, M., Khan, I., Rahman, Z., & Pérez, A. (2020). The sharing economy: The influence of perceived corporate social responsibility on brand commitment. Journal of Product & Brand Management.

Griffin, P. A., & Sun, E. Y. (2018). Voluntary corporate social responsibility disclosure and religion. Sustainability Accounting, Management and Policy Journal.

Hassoumi, T. & Akhtari, S. (2022). Enhancing women's insight based on the verses of the Quran in order to increase the thought of having children. The second conference of Iranian Muslim women in the mirror of the fifty-year progress model, Ray.

Hosseini Izadi, M. Vakili, N. & Ansarian, F. (2017). Examining the social dimension of responsibility from the perspective of Quran and Islam. Quranic Studies, 34(9), 279-304.

Hoseinzadeh Yazdi, M. & Tahari, M. (2019). Social and Ethical Responsibility against Social Determinism. Ethics in Science and Technology, 14 (1), 5-11

Imani, A. & Ahmadvand, V.M. (2019). Explaining the place of women in the thought of contemporary Salafi currents. New Religious Thought, 17(64), 171-192.

Khansari, M. A. & Sadeghi, H. (2019). Moral responsibility towards others from the perspective of Kant's duty-oriented approach. Akhlaq Scientific-Promotional Quarterly, 17(41), 127-154.

Khansari, M. A. & Sadeghi, H. (2018). Feasibility of moral responsibility towards others in moral egoism. Religious Anthropology, 42(16), 127-142.

Latapí Agudelo, M. A., Jóhannsdóttir, L., & Davídsdóttir, B. (2019). A literature review of the history and evolution of corporate social responsibility. International Journal of Corporate Social Responsibility, 4(1), 1-23.

Latifi, R. and Hashemi, S. S. (2020). Social responsibility of women in the formation of modern Islamic civilization. The 9th International Conference on New Research Achievements in Educational Sciences, Psychology and Social Sciences, Tehran.

Maignan, I & Ralston, D. R. (2002). Corporate Social Responsibility in Europe and the U.S.: Insights from Businesses' Self-presentations.  Journal of International Business Studies, Palgrave Macmillan;Academy of International Business, 33(3), 497-514.

Mesbah Yazdi, M. T. (2001). Moral Philosophy. International Publishing, 100-125.

Moeini Jazani, S., labibi., M. . M., & Ali Mohseni, R. (2022). National media and its impact on women's values ​​and actions in society (case study: women living in three areas of Tehran). rahpooye Ertebatat -o farhang, 1(3), 21-32. doi: 10.22034/rcc.2022.253272

Mousavi, S. F. & Hosseini Qala Bahman, S. A. (2019). Analytical and comparative study of the value and position of women in Islam and Hinduism, Marafet Adyan, 45(12), 7-24.

Naserzadeh, L. Ansari Moghadam, M. and Kariminia, M. M. (2020). The effect of women's dominance on their moral skills and responsibility on reducing divorce. New developments in psychology, Educational Sciences and Education, 37(4), 136-164.

Nik Bakht Kashkouli, A. (2018). Knowledgeable women architects of family and society. The second international conference of psychology, educational sciences and social studies, Hamadan.

Sadeghi, A. and Enayatzadeh, M. (2022). Explaining the truth of the position of women in Islam based on the text of religion and Islamic thinkers. Religion and Law, 31, 101

Sadeghi, R. & Batmani, F. (2016). Investigating the factors affecting adherence to religious and moral values of Kermanshah Technical and Vocational University students. The 5th National Scientific Research Congress on the Development and Promotion of Educational Sciences and Psychology, Sociology and Social Cultural Sciences of Iran, Tehran.

Sharma, E. (2019). A review of corporate social responsibility in developed and developing nations. Corporate Social Responsibility and Environmental Management, 26(4), 712-720.

Sobhaninejad, M., & Najafi, H. (2014). A Dimension Analysis of Responsibility in Islamic Lifestyle. Seraje Monir, 5(16), 151-170. doi: 10.22054/ajsm.2014.1357

Taimuri, Z. & Mirzavandi, J. (2019). The effectiveness of communication skills training on responsibility, social functioning and problem solving in women heads of welfare households in Ahvaz city. Social Psychology, 54(7), 103-114.

Thanasi-Boçe, M., & Kurtishi-Kastrati, S. (2021). Social responsibility approach among universities’ community. Journal of Enterprising Communities: People and Places in the Global Economy.

Wood, R. T. A., & Griffiths, M. D. (2010). Social responsibility in online gambling: Voluntary limit setting. World Online Gambling Law Report, 9(11), 10-11.

Yavari, M. (2012). Investigating the impact of social responsibility on organizational commitment. International Conference on Management and Accounting, Tehran, https://civilica.com/doc/553909

Ye, N., Kueh, T. B., Hou, L., Liu, Y., & Yu, H. (2020). A bibliometric analysis of corporate social responsibility in sustainable development. Journal of Cleaner Production, 272, 122679.

Yeganeh, N. Qayyumi, A. A. Ebrahimpour, A. R. Alishiri, b. and Rahimi, A. (2022). Designing a model to explain the position of women in cultural development. Islamic lifestyle based on health, 6 (1), 249-237.

Zarea, H., Kaveyani, H., Basti, S., Markoie, S. (2022). Identifying and Prioritizing Effective Factors on Promoting Moral Values(Case Study: Maritime Organizations of the Country). Journal of Research on Management of Teaching in Marine Sciences, 9(3), 222-240. doi: 10.22034/rmt.2022.81079.1290

Zolotoy, L., O'Sullivan, D., & Chen, Y. (2019). Local religious norms, corporate social responsibility, and firm value. Journal of Banking & Finance, 100, 218-233

 

 

 

 

1

 

---

[1] . social responsibility

[2] . Chafee

[3] . Cervantes-Guzmán,

[4] . Fatma,  Khan, Rahman & Pérez

[5] . Thanasi-Boçe & Kurtishi-Kastrati

[6] . Wood & Griffiths

[7] . Latapí Agudelo, Jóhannsdóttir, L., & Davídsdóttir

[8] . your relationship with yourself

[9] . your relationship with God

[10] . your relationship with the universe

[11] . your relationship with life events

[12] . your relationship with others

[13] . Ye, Kueh, Hou, Liu & Yu 

[14] . moral responsibility

[15] . Legal responsibility

[16] . Economical responsibility

[17] . Philanthropy responsibility

[18] . Environmental responsibility

[19] . Maignan & Ralston

[20] . Sharma

[21] . Zolotoy, O'Sullivan & Chen

[22] . Griffin & Sun

[23] 1. Tenenhaus

[24] . Variance Accounted For