پژوهشی در خوانش شاخه‌های آمیختگی در فضای فردی- جمعی حیاط خانه سنتی (خانه‌های تاریخی ایران مرکزی در عهد قاجار و صفوی)

الموضوعات : دو فصل‌نامه فضای زیست

حسنا ورمقانی ¹

1 - استادیار، گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، واحد قزوین، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین، ایران.

تاريخ الإرسال : 01 الخميس , جمادى الثانية, 1442 تاريخ التأكيد : 23 الإثنين , شعبان, 1442 تاريخ الإصدار : 10 الخميس , رمضان, 1442

الکلمات المفتاحية: قاجار, صفوی, ایران مرکزی, شاخه‌های آمیختگی, حیاط, خانه تاریخی,

ملخص المقالة :

پیکره هر اثر معماری را شاخه‌هایی خاص موجودیت می‌بخشند که نحوه سازمان‌یافتگی و آمیختگی این شاخه‌ها بر روابط خاصی که میان فضاهای اصلی و فرعی داخل بنا جاری می‌شوند، اثرگذاری دارند. شاخه آمیختگی یا مولفه ترکیبی، بخش یا جز تعیین‌کننده در موجودیتی مادی یا معنوی است که دربرگیرنده تمامی موجودیت‌های فیزیکی یا کالبدی بنا، محیط آن و نیز مفهوم‌هایی است که به تعیین هویت اجتماعی بنا راه می‌برند و بررسی آن در محفلی تحلیلی، راه و روال شناخت فضای معماری است. از جمله عناصر و اجزای ساختاری خانه ایرانی، حیاط است که در ساختار فضایی مسکن از جایگاه و ضرورت ویژه‌ای برخوردار بوده و از جنبه‌های اقلیمی، عملکردی، مناسبات فرهنگی و اجتماعی حائز اهمیت فراوانی بوده است. همچنین بخش زیادى از عملکردهاى خانه متاثر از آن است. پژوهش حاضر با کاربرد روش توصیفی تحلیلی، تفسیری تاریخی و پدیدارشناسانه و با تکیه بر شواهد و قرائن تاریخی، به بررسی ویژگی‌ها و ابعاد شاخه‌های آمیختگی در حیاط خانه سنتی می‌پردازد، هویت فردی-جمعی آن را استدلال می‌نماید و در این میان، خانه‌های تاریخی ایران مرکزی در عصر قاجار و صفوی را مورد بررسی قرار می‌دهد. به‌علاوه چهار خانه تاریخی متعلق به دوره قاجار در شهرهای یزد و کاشان انتخاب شده‌اند تا با مشاهدات میدانی و بررسی‌های کتابخانه‌ای سوالات پژوهش پاسخی مصداقی پیدا کنند. سوالات تحقیق مطرح می‌کنند که؛ هریک از شاخه‌های آمیختگی در حیاط خانه‌های تاریخی دارای چه ویژگی‌ها و ابعادی است؟ و چگونه می‌توان هویت فردی-جمعی حیاط خانه سنتی را بر اساس شواهد و قرائن تاریخی استدلال نمود؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند شاخه آمیختگی کالبدی ضمن پاسخگویی به نیازهای کارکردی، پدیدآورنده سایر شاخه‌های آمیختگی فرهنگی، اجتماعی، آیینی، طبیعی و تفریح و لذت است که از طریق شکل‌دادن به قلمروهای مشترک یا منفرد و مجزا، امکان انجام کارکردهای متنوع را فراهم نموده و به پدیداری هویت فردی-جمعی حیاط خانه سنتی انجامیده است.

المصادر:

• آنه، کلود. (1398). اوراق ایرانی (خاطرات سفر کلود آنه). ترجمه: ایرج پروشانی. تهران: گویا. (1924).


• اشراقی، فیروز. (1379). اصفهان از دید سیاحان خارجی. اصفهان: آتروپات.


• اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان. (1367). مرآه‌البلدان. به کوشش: عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.


• براون، ادوارد. (1386). یک سال در میان ایرانیان. ترجمه: مانی صالحی علامه. تهران: اختران. (1970).


• بروگش، هینریش. (1374). در سرزمین آفتاب (دومین سفرنامه هینریش بروگش: تصویری از ایران سده نوزدهم). ترجمه: مجید جلیلوند. تهران: مرکز. (1886).


• بیشوپ، ایزابلا. (1375). از بیستون تا زردکوه بختیاری. ترجمه: مهراب امیری. تهران: سهند. (1891).


• پیوسته‌گر، یعقوب و حیدری، علی­اکبر و کیایی، مریم. (1395). ارزیابى نقش حیاط «خانه» در ارتقاى راندمان عملکردى. صفه، 26(73)، 60-39.


• حاجیان، مینا و علی­تاجر، سعید و مهدوی­نژاد، محمدجواد. (1399). تاثیر حیاط در شکل‌گیری پیکربندی خانه‌های سنتی ایران در کاشان. آرمان‌شهر، 30، 55-43.


• حائری مازندرانی، محمدرضا و ملکوتی، علیرضا و اسماعیلی، شبنم‌السادات. (1393). روش شناخت چنددانشی معماری خانه‌های تاریخی ایران، نمونه موردی بررسی 87 خانه تاریخی در شش شهر کشور. نامه معماری و شهرسازی، 6(12)، 133-117.


• دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامه پیترو دلاواله. ترجمه: شعاع‌الدین شفا. تهران: علمی و فرهنگی. (1664).


• زمرشیدی، حسین. (1388). مسجد در معماری ایران. تهران: زمان.


• زینلیان، نفیسه و اخوت، هانیه. (1396). ساختارشناسی حیاط در خانه­های قجری اقلیم گرم­وخشک و گرم­ومرطوب با تمرکز بر گونه «حیاط­مرکزی». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 8(31)، 29-15.


• سدیدالسلطنه مینابی بندرعباسی، محمدعلی­خان. (1362). سفرنامه سدیدالسلطنه (التدقیق فی سیرالطریق). تهران: به‌نشر.


• سلطان­زاده، حسین. (1390الف). نقش جغرافیا در شکل‌گیری انواع حیاط در خانه‌های سنتی. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 75، 86-69.


• سلطان­زاده، حسین. (1390ب). فضاهای ورودی در معماری سنتی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.


• سیاح، حاج‌محمدعلی. (1346). خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت. به کوشش: حمید سیاح. تهران: امیرکبیر.


• شاردن، ژان. (1349). سیاحت‌نامه شاردن. ترجمه: محمد عباسی. تهران: امیرکبیر. (1711).


• صارمی، علی‌اکبر و رادمرد، تقی. (1376). ارزش‌های پایدار در معماری ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.


• صفاءالسلطنه نائینی، میرزاعلی­خان. (1382). سفرنامه صفاءالسلطنه نائینی (تحفه الفقراء). به اهتمام: محمد گلبن. تهران: اطلاعات.


• عظیمی حسن‌آبادی، علیرضا و قهاری، سیدعلیرضا. (1393). اندیشه معماران معاصر ایران. تهران: فرهنگ صبا.


• عمرانی‌پور، علی. (1384). هنر و معماری اسلامی ایران: یادنامه استاد دکتر لطیف ابوالقاسمی. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری سازمان عمران و بهسازی شهری.


• غریب‌پور، افرا. (1386). عملکردگرایی و معنای عملکرد. هنرهای زیبا، 30(30)، 82-73.


• فرمانفرمائیان، مریم. (1373). خاطرات مریم فیروز (فرمانفرمائیان). تهران: اطلاعات.


• فروغی، حسن. (1381). تاثیر سفرنامه‌های فرانسوی مربوط به ایران بر ذهنیت خوانندگان در قرن هجدهم. پژوهش زبان‌های خارجی، 13، 78-51.


• فریزر، جیمز بیلی. (1374). سفرنامه فریزر (معروف به سفر زمستانی). ترجمه: منوچهر امیری. تهران: توس. (1973).


• فلامکی، محمدمنصور. (1393). ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. تهران: نشر فضا.


• فلامکی، محمدمنصور. (1392). اصل­ها و خوانش معماری ایرانی. تهران: نشر فضا.


• کاپن، دیوید اسمیت. (1388). مبانی نظری معماری. ترجمه: علی یاران. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات. (1999).


• کمپفر، انگلبرت. (1360). سفرنامه کمپفر. ترجمه: کیکاووس جهانداری. تهران: خوارزمی. (1940).


• کولیوررایس، کلارا. (1366). زنان ایرانی (سفرنامه کلارا کولیوررایس). ترجمه: اسدا... آزاد. مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس. (1923).


• کیانی، محمدیوسف و کلایس، ولفرام. (1374). کاروانسراهای ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.


• گروبه، ارنست. (1391). معماری جهان اسلام (تاریخ و مفهوم اجتماعی آن). ترجمه: یعقوب آژند. تهران: مولی.


• گروت، لیندا و وانگ، دیوید. (1386). روش‌های تحقیق در معماری. ترجمه: علیرضا عینی‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. (2001).


• گلیجانی مقدم، نسرین. (1386). تاریخ‌شناسی معماری ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.


• لوتی، پیر. (1371). سفرنامه به‌سوی اصفهان. ترجمه: بدرالدین کتابی. تهران: اقبال. (1927).


• مستوفی، عبدا.... (1386). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. جلد اول. تهران: هرمس.


• معماریان، غلامحسین. (1381). نحو فضای معماری. صفه، 12(35)، 83-75.


• معماریان، غلامحسین. (1385). معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی برون‌گرا. تهران: سروش دانش.


• معماریان، غلامحسین. (1387). معماری مسکونی ایرانی، گونه‌شناسی درون‌گرا. تهران: سروش دانش.


• مهجور، فیروز. (1373). مسکن بهینه، سمینار سیاست‌های توسعه مسکن. تهران: دانشگاه تهران.


• ندیمی، هادی. (1386). کلک دوست: ده مقاله در هنر و معماری. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.


• نجمی، ناصر. (1375). دارالخلافه تهران در یک‌صد سال پیش. تهران: ارغوان.


• نوایی، کامبیز و حاجی‌قاسمی، کامبیز. (1390). خشت و خیال: شرح معماری اسلامی ایران. تهران: سروش.


• نیازی‌مطلق جونقانی، نازنین و اکبری، حسن. (1398). بازشناسی ویژگی‌های کالبدی و عناصر طبیعی حیاط­های مرکزی در خانه‌های تاریخی شهر اصفهان. معماری اقلیم گرم و خشک. 7(9)، 100-83.


• ویشارد، جان. (1399). بیست سال در ایران. ترجمه: علی پیرنیا. تهران: پل فیروزه. (1908).


• ویلبر، دونالد نیوتن. (1390). باغ‌های ایران و کوشک‌های آن. ترجمه: مهین­دخت صبا. تهران: علمی و فرهنگی. (1962).


• ویلز، چارلز جیمز. (1389). ایران در یک قرن پیش (سفرنامه دکتر ویلز). ترجمه: غلام‌حسین قراگوزلو. تهران: اقبال. (1891).


• یزدی، ابراهیم. (1398). شصت سال صبوری و شکوری (خاطرات دکتر ابراهیم یزدی). تهران: کویر.


• URL1: شمال‌نیوز. (1394). عزاداری محرم در عصر قاجار. بازیابی شده 3 تیر 1399 از http://www.shomalnews.com/


• URL2: غول‌آباد؛ دانش‌نامه مردمی یزد. (1397). مجموعه صدرالعلما. بازیابی شده 27 خرداد 1399 از http://ghoolabad.com/


• URL3: کافه‌تاریخ. (1399). مراسم عروسی یک خانواده اعیانی در دوره قاجار. بازیابی شده 27 خرداد 1399 از https://www.cafetarikh.com/

 

• Hillier, Bill. (2007). Space is the Machine, A configurational theory of architecture Space Syntax. Cambridge: Cambridge University Press.


• Hisham, Mortada. (2011). Traditional Islamic principles of built environment. New York.

 

• Anne, Claude. (2010). Iranian papers (memories of Claude Anne's trip). Translated by: Iraj Proshani. Tehran: Goya.


• Azimi Hassanebadi, Alireza & Ghahari, Seyed Alireza. (2014). the Thought of Contemporary Iranian Architects. Tehran: Farhang Saba.


• Bishop, Isabella. (1996). from Biston to Zardkooh Bakhtiari. Translated by: Mehrab Amiri. Tehran: Sahand.


• Brown, Edward. (2007). A Year among Iranians. Translated by: Mani Salehi Allameh. Tehran: Akhtaran.


• Brugesh, Heinrich. (1995). In the Land of the Sun (Heinrich Brugesh's second travelogue: a picture of nineteenth-century Iran). Translated by: Majid Jalilvand. Tehran: Center.


• Chardin, Jean. (2015). Chardin travelogue. Translated by: Mohammad Abbasi. Tehran: Amirkabir.


• Delavaleh, Pietro. (1991). Pietro Delavaleh's travelogue. Translated by: Shoa'addin Shafa. Tehran: Scientific and cultural.


• Eshraqi, Firooz. (2000). Isfahan from the point of view of foreign tourists. Isfahan: Atropat.


• Etemad-al-Saltaneh, Mohammad Hassan Khan. (1988). Meraat al-Bakadan. by the efforts of: Abdolhossein Navai and Mir Hashem Mohaddes. Tehran: University of Tehran.


• Falamaki, Mohammad Mansour. (2013). Principles and Reading of Iranian Architecture. Tehran: Space.


• Falamaki, Mohammad Mansour. (2014). Roots and theoretical tendencies of architecture. Tehran: Space.


• Farmanfarmaeian, Maryam. (1994). Memoirs of Maryam Firooz (Farmanfarmaeian). Tehran: Ettela'at.


• Foroughi, Hassan. (2002). the Impact of French Travelogues on Iran on the Mindset of Readers in the Eighteenth Century. Research in Foreign Languages, 13, 51-78.


• Frizer, James Bailey. (1995). Frizer Travelogue (known as Winter Travel). Translated by: Manouchehr Amiri. Tehran: Toos.


• Goleijani Moghadam, Nasrin. (2007). Historiography of Iran Architecture. Tehran: University of Tehran Press.


• Grout, Linda & Wang, David. (2007). Research Methods in Architecture. Translated by: Alireza Einifar. Tehran: University of Tehran Press.


• Grube, Ernst J. (2013). Architecture of the Islamic world: its history and social meaning, with a complete survey of key monuments. Translated by: Jacob Ajand. Tehran: Mola.


• Haeri Mazandarani, Mohammad Reza & Malakouti, Alireza& Ismaili, Shabnam al-Sadat. (2014). Multidisciplinary method of recognizing the architecture of historic houses in Iran, a case study of 87 historic houses in six cities of the country. Letter of Architecture and Urban Planning, 6(12), 117-133.


• Hajian, Mina & Ali Tajer, Saeed & Mahdavinejad, Mohammad Javad. (2020). the effect of the yard in the formation of the configuration of traditional Iranian houses in Kashan. Armanshahr, 30, 43-55.


• Hillier, Bill. (2007). Space is the Machine, A configurational theory of architecture Space Syntax. Cambridge: Cambridge University Pres.


• Hisham, Mortada. (2011). Traditional Islamic principles of built environment. New York.


• Kempfer, Engelbert. (1981). Kempfer's travelogue. Translated by: Keycavous Jahandari. Tehran: Kharazmi.


• Kiani, Mohammad Yousef & Kleis, Wolfram. (1995). Caravanseraies of Iran. Tehran: Cultural Heritage Organization.


• Koppen, David Smith. (2009). Theoretical Foundations of Architecture. Translated by Ali Yaran. Tehran: Islamic Azad University. Science and Research Branch.


• Loti, Pierre. (1992). Travelogue to Isfahan. Translated by: Badreddin Ketabi. Tehran: Iqbal.


• Mahjoor, Firooz. (1994). Optimal Housing. Housing Development Policies Seminar, Tehran: University of Tehran.


• Memarian, Gholam Hossein. (2002). Architectural Space Syntax. Sofeh, 12(35), 75-83.


• Memarian, Gholam Hossein.(2006). Iranian Residential Architecture, Extroverted Typology. Tehran: Soroush Danesh.


• Memarian, Gholam Hossein. (2008). Iranian Residential Architecture, Introverted Typology. Tehran: Soroush Danesh.


• Mostofi, Abd-allah. (2007). My biography or social and administrative history of the Qajar period. Tehran: Hermes.


• Nadimi, Hadi. (2007). Kelk doost: Ten articles in art and architecture. Isfahan: Isfahan Municipality Recreational Cultural Organization


• Najmi, Nasser. (1996). Dar al-Khalafah of Tehran one hundred years ago. Tehran: Arghavan.


• Navai, Kambiz & Haji Ghasemi, Kambiz. (2011). Clay and Imagination: Description of Islamic Architecture of Iran. Tehran: Soroush.


• Niazi Motlagh Junqani, Nazanin & Akbari, Hassan. (2019). Recognition of physical features and natural elements of central courtyards in historical houses of Isfahan, hot and dry climate architecture. 7(9), 83-100.


• Omranipour, Ali. (2005). Islamic Art and Architecture of Iran: Memoirs of Professor Dr. Latif Abolghasemi. Tehran: Ministry of Housing and Urban Development, Deputy of Urban Planning and Architecture of Urban Development and Improvement Organization.


• Peyvastegar, Jacob & Heydari, Ali Akbar & Kiai, Maryam. (2016). Evaluating the role of "home" yard in improving performance efficiency. Sofeh. 26(73), 39-60.


• Qaribpour, Afra. (2007). Functionalism and the meaning of function. Journal of Fine Arts. 30(30), 73-82.


• Rice, Clara colliver. (1987). Iranian women (Clara colliver Rice' travelogue). Translated by: Asad-allah Azad. Mashhad: Astan Quds.


• Sadid al-Saltanah Minabi Bandar Abbasi, Mohammad Ali Khan. (1983). Travelogue of Sadid al-Saltanah (Al-Tadqiq fi Sira al-Tariq). Tehran: Behnashr.


• Safa-al-Saltanah Naeini, Mirza Ali Khan. (2003). Travelogue of Safa-al-Saltanah Naeini (Tohfah Al-Foghara). By: Mohammad Golban. Tehran: Etela'­at.


• Sayyah, Haj Mohammad Ali. (1967). Memoirs of Haj Sayyah or the period of fear and panic. By: Hamid Sayyah. Tehran: Amirkabir.


• Saremi, Ali Akbar & Radmard, Taghi. (1997). Sustainable Values in Iranian Architecture. Tehran: Cultural Heritage Organization.


• Soltanzadeh, Hossein. (2011A). The role of geography in the formation of courtyards in traditional houses, Human Geography Research. 75, 69-86.


• Soltanzadeh, Hossein. (2011B). Entrance Spaces in Traditional Architecture. Tehran: Cultural Research Office.


• URL1: shomalnews. (2016). Muharram mourning in the Qajar era. Retrieved June 23. 2020. from http://www.shomalnews.com/.


• URL2: ghoolabad. (2017). Sadololama Complex. Retrieved June 16. 2020. from http://ghoolabad.com/.


• URL3: cafetarikh. (2020). Wedding ceremony of a noble family in the Qajar period. Retrieved June 16. 2020. from https://www.cafetarikh.com/.


• Wilber, Donald Newton. (2011). the Gardens of Iran and Its Pavilions. Translated by: Mahindokht Saba. Tehran: Scientific and Cultural.


• Wills, Charles James. (2010). Iran in one Century Ago (Dr. Wales' Travelogue). Translated by: Gholamhossein Qaraguzlu. Tehran: Iqbal.


• Wishard, John. (2021). Twenty years in Iran. Translated by: Ali Pirnia. Tehran: Firoozeh Bridge.


• Yazdi, Ebrahim. (2020). Sixty Years of Patience (Memoirs of Dr. Ebrahim Yazdi). Tehran: Kavir.


• Zeinalian, Nafiseh & Okhovat, Hanieh. (2018). the structure of the yard in Qajar houses in hot and dry and hot and humid climates with a focus on the "central yard" species. Islamic Iranian City Studies, 8(31), 15-29.


• Zomarshidi, Hossein. (2009). Mosque in Iranian Architecture. Tehran: Zaman.