بررسی سرپوش مردان کُردوترکمن در شمال خراسان

الموضوعات :

زهره امیری فروتقه ¹ , طاهره عظیم زاده طهرانی ² , شهربانو دلبری ³

1 - دانشجوی دکتری گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران [e-mail]
2 - دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی،واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران .نویسنده مسئول [e-mail]
3 - استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران[e-mail].

تاريخ الإرسال : 14 الثلاثاء , رجب, 1443 تاريخ التأكيد : 02 الإثنين , جمادى الثانية, 1444 تاريخ الإصدار : 28 الثلاثاء , ربيع الثاني, 1444

الکلمات المفتاحية: شمال خراسان, اقوام ترکمن, سرپوشِ مردان, طرح و رنگ, اقوام کُرد,

ملخص المقالة :

تن‌پوش هر قوم، یکی از نمادهای فرهنگی آنان محسوب می‌شود که سرپوش از این میان، مشخّص‌ترین آنهاست. منطقۀ شمال خراسان به علّت سکونت اقوام گوناگون کُرد، تُرک، تات و ترکمن، تنوّع فرهنگی خاصی دارد؛ از مؤلّفه‌های آن، پوشش مردان این منطقه است. نوشتار حاضر درصدد مطالعه طرح، رنگ و جنس سرپوش مردان کُردکُرمانج و ترکمن ساکن در این منطقه است. روش تحقیق توصیفی‌ـ تحلیلی و با بهره از شیوه گردآوری کتابخانه‌ای است که در صورت لزوم به مصاحبه شفاهی با افراد آگاه و متخصّص در زمینه پوشاک،پرداخته است. نتایج پژوهش نشانگر این است که سرپوش این دوقوم اسامی خاص محلی دارد؛ آنها معمولاً از عرق‌چین منقّش ‌ با طرح‌های متفاوت و رنگ‌های قهوه‌ای، شیری و سیاه از جنس پشم استفاده می‌کنند. برخی از سرپوش‌ها چون صله (سله)وتلپک، توسط مردان ترکمن به‌کار می‌رود و دستمال مورد استفاده مردان کُردکُرمانج است.به طور کلی سرپوش‌ها از نظر طرح، رنگ و جنس شبیه به‌هم هستند و بیشتراز نظر نوعِ تزیین و نام‌گذاری باهم تفاوت دارند.

نص كامل:



                        (نسخه اصلاح شده )

 

بررسی سرپوش مردان کُردوترکمن در شمال خراسان

 

 

        چکیـده

 

 

   تن‌پوش هر قوم، یکی از نمادهای فرهنگی آنان محسوب می‌شود که سرپوش از این میان، مشخّص‌ترین آنهاست. منطقۀ شمال خراسان به علّت سکونت اقوام گوناگون کُرد، تُرک، تات و ترکمن، تنوّع فرهنگی خاصی دارد؛ از مؤلّفه‌های آن، پوشش مردان این منطقه است. نوشتار حاضر درصدد مطالعه طرح، رنگ و جنس سرپوش مردان کُردکُرمانج و تُرکمن ساکن در این منطقه است. روش تحقیق توصیفی‌ـ تحلیلی و با بهره از شیوه گردآوری کتابخانه‌ای است که در صورت لزوم به مصاحبه شفاهی با افراد آگاه و متخصّص در زمینه پوشاک،پرداخته است. نتایج پژوهش نشانگر این است که سرپوش این دوقوم اسامی خاص محلی دارد؛ آنها معمولاً از عرق‌چین منقّش ‌ با طرح‌های متفاوت و رنگ‌های قهوه‌ای، شیری و سیاه از جنس پشم استفاده می‌کنند. برخی از سرپوش‌ها چون صله (سله)وتلپک، توسط مردان ترکمن به‌کار می‌رود و دستمال مورد استفاده مردان کُردکُرمانج است.به طور کلی سرپوش‌ها از نظر طرح، رنگ و جنس شبیه به‌هم هستند و بیشتراز نظر نوعِ تزیین و نام‌گذاری باهم تفاوت دارند.

 

 

    واژه‌های کلیدی:

      سرپوشِ مردان، شمال خراسان، طرح و رنگ، اقوام کُرد، اقوام ترکمن.

 

 

 

 

 

 

 

   مقـدمه

    موقعیت جغرافیای شمال خراسان شامل دو استان خراسان شمالی و بخش‌های شمالی استان خراسان رضوی است که از شمال، شمال شرق و شرق به ترکمنستان، از شمال غرب به استان گلستان، از غرب به استان سمنان واز جنوب به استان خراسان رضوی محدود می‌شود. منطقه شمال خراسان واقع در شمال شرق ایران، گروه‌های قومی متعدد چون کُردهای کُرمانج¹، تُرک، ترکمن، فارس، تات² و بلوچ را دربرمی‌گیرد.هر یک از این اقوام پوشاک خاص خود را دارندکه برگرفته از فرهنگ آنان است.

کلاه برسر نهادن و داشتن سرپوش در تاریخ ایران، اهمیت بسیاری داشته و استفاده نکردن از آن، به مثابه یک ناهنجاری محسوب می‌شده است. شکل و شمایل آن تا حدود زیادی مرتبۀ افراد رادراجتماع مشخص می‌کرد. سرپوش مردان در مراسم مذهبی و یا حضور در جشن‌ها و عروسی‌ها، به لحاظ نوع رنگ، جنس و طرح تغییر می‌کرد. در میان اقوام شمال خراسان (بجنورد، شیروان، قوچان، کلات، درگز) نیز پوشش سر اهمیت فراوان داشت و هر کدام از این اقوام، پوشش متفاوتی داشتند. طرح‌های منقّش روی سرپوش‌ها نیز اهمیت داشت و برگرفته از تعامل میان انسان و طبیعت، آداب و رسوم و گذشتۀ اقوام و قبایل بود. رنگ‌های به کار رفته در سرپوش و پوشاک نیز از برخی گیاهان خاص از جمله پوست انار، گردو، روناس گرفته می‌شد. در این پژوهش سرپوش‌ مردان  دو قوم کُرد و تُرکمن، از نظر طرح و جنس و رنگ مورد توجه فرار گرفته است.  

پیشیـنیه تحقیق

    تاکنون پژوهش‌هایی در رابطه با موضوع پوشش اقوام مختلف انجام شده است که برخی به صورت کلی سرپوش مرد وزن واقوام مختلف را بررسی کرده اندچون کتاب تاریخچه پوشش سردرایران(1374)، اثر سهیلا شهشهانی ،نویسنده دراین کتاب خوب با طراحی تصویرسرپوش ها را معرفی کرده است . البته به سرپوش اقوام کُرد و ترکمن به صورت خاص پرداخته نشده. کتاب پوشاک درایران  زمین (1382)، تألیف گروه نویسندگان زیر نظر دکتر احسان یار شاطر، ترجمه دکتر پیمان متین، از سری مقالات دانشنامه ایرانیکا، از کتابهای خوب در زمیته پوشاک است که تفاوت آن با این مقاله کلی بودن بحث پوشاک اعم از سرپوش وتن پوش وپاپوش است . مقالاتی چون پوشاک در خراسان اثر حسین بیهقی و پوشاک و زیورهای ترکمن اثر پ .ا.اندروز دارد که این دو مقاله نیز تخصصی به سرپوش نپرداخته است. کتاب دیده و دل و دست پژوهشی در پوشاک وهنرهای سنتی خراسان اثر ناهید امیدی نیز بهپوشاک و هنرهای سنّتی خراسان پرداخته واطّلاعات ارزشمندی در این رابطه ارائه داده و علاوه بر آن، به طرح‌ها و نقش‌مایه‌ها نیز توجّه داشته که البتّه  این کتاب هم به پوشش اقوام  خراسان به‌صورت کلّی پرداخته است. کتاب پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، اثر رامونا محمّدی ، پوشاک زنان، مردان و کودکان ترکمن با تمرکز بر ناحیه ترکمن صحرا پرداخته است . کتابهای دیگر آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنّتی مردم مناطق مختلف ایران (1389)، اثر یاوری و سرخوش؛کتاب روانشناسی رنگ ها(1371)، اثرماکس لوشر که به مفهوم رنگ ها پرداخته شده . کتاب پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان (1394)، اثر سارا وطن دوست ومقاله «مطالعه شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج» (1399)، اثر عطیه نتاج مجد و الهام صفری هریک توضیحی در مورد سرپوش اقوام دارد ولی هیچکدام تخصصی به سرپوش دو قوم کُرد وترکمن در شمال خراسان نپرداخته اند. سرپوش دو قوم کُردکُرمانج و ترکمن در شمال خراسان در پژوهش حاضر با بهره‌گیری از مقاله‌ها، کتاب‌های مرتبط و نیز مراجعه و مصاحبه حضوری با افراد کهن‌سال محلی، مطرح و از نظر طرح‌، رنگ و جنس سرپوش، مورد بررسی قرار گرفته است.

    پژوهش با رویکرد تحقیقِ توصیفی‌ـ تحلیلی و با بهره از شیوه گردآوری کتابخانه‌ای و هم‌چنین مصاحبه حضوری با افراد آگاه و متخصّص در زمینه پوشاک، بررسی پوشاک اقوام شمال خراسان به صورت مطالعه موردی؛ سرپوش مردان را مورد تحلیل قرار داده است.

معرّفی جامعه مورد مطالعه

     گروه‌های قومی متعدّدی در منطقه شمال خراسان واقع در شمال شرق ایران، ساکن هستند. همان‌گونه‌که ذکر شد، این منطقه که شامل دو استان خراسان شمالی و بخش‌های شمالی استان خراسان رضوی است و اقوام عمده ساکن در آن، شامل کُردهای کُرمانج، تات، تُرک‌ها و ترکمن‌ها هستند. کُردهای کُرمانج از پرشمارترین گروه‌های قومی در شمال خراسان به‌شمار می‌روند که عمدتاً در دوران شاهان صفوی در قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، جهت مقابله با اقوام ازبک و ترکمن، از غرب ایران به منطقه شمال شرق ایران کوچانده شده‌اند؛ تحت عنوان سه ایل زعفرانلو، شادلو، قراچورلو (توحدی،1371: 1/14). کُردها در دوره قدرت ‌یابی صفویان،ازشاه اسماعیل صفوی(حک: 907تا930ه.ق/1501تا1524م) حمایت کردند و به همین جهت همواره مورد توجّه ویژه پادشاهان این سلسله بودند(متولی‌حقیقی،1387 :133). کُردهای کُرمانج در سراسر شمال خراسان، اطراف بجنورد، شیروان، قوچان، چناران، درگز تا نواحی کلات، شمال تربت حیدریه و اسفراین به‌سر می‌برند(سعیدیان، 1375: 501).

    اقوام ترکمن ازدیگر اقوام منطقه هستند که در شرق مازندران و شمال خراسان در ایران و نیز در ترکمنستان و شمال غربی افغانستان زندگی می‌کنند(سید صدر،1390 :87). ترکمن‌های شمال خراسان به زبان ترکمنی یکی از زبان‌های ترک‌ تبار، شاخه اغوزغربی سخن می‌گویند. سیر مهاجرت ترکمن‌ها از اوائل قرون اسلامی تا قرن پنجم ادامه داشت و آنان تا سال 500 هجری قمری خود را به سواحل دریای خزر رساندند و مهاجرت ترکمن‌ها به سمت اترک و گرگان در قرن نهم هجری آغاز گردید. پس از مدّتی ترکمن‌های ساریق ارساری، سالر به جلگه‌های اطراف قوچان و بجنورد روی آوردند(گلی ،1366: 20). آنها در دشت‌های وسیع واقع در کنار رود گرگان و اترک که به دریای خزر - در ساحل جنوب شرقی - می‌ریزد سکنا گرفته‌اند و تا حدود بجنورد و مشهد در خراسان پراکنده‌اند(پولاک،1361: 32)و به شش طایفه تقسیم می‌شوند: گوگلان، یموت، تکه، ارسای، یازرو نخورلی. ترکمن‌های یموت بیشتر در سواحل رود اترک و رود گرگان ساکن هستند. پس از انقلاب روسیه(1917م)، گروهی از ترکمن‌های آن کشور به نواحی ترکمن‌نشین ایران مهاجرت کردند که به آنها بلیش³ گویند(امیدی ،1382: 184). طایفه گوگلان بیشتر در نواحی کوهستانی گرگان و یک قسمت در بجنورد و طایفه تکه در ترکمنستان اقامت داشتند و عدّه‌ای از آنان در اطراف گنبد کاووس و در جرگلان بجنورد سکونت دارند و در شمال بجنورد در کوهستان‌ها، روستاهای تکه(گروه‌های توختامیش بیک و وکیل، اتامیش و بخش)، نخورلی، مخیلی هستند(بیگدلی، 1369: 300و301). ترکمن‌ها مسلمان و از شاخه حنفی و اهل سنّت بوده و به لهجه ترکمنی، متعلّق به گروه زبانی اغوز صحبت می‌کنند(عسگری خانقاه و کمالی، 1374 :33)؛ از یک ایل، بیست طایفه و بیست و هفت تیره تشکیل شده‌اند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.       سرپوش مردان کُردکُرمانج

    استان خراسان در درازنای تاریخ چندهزارساله خود، شاهد حضور عناصر و گروه‌های گوناگون جمعیتی در خاک خود بوده است. یکی از این گروه‌های مهاجر که در پانصد ساله اخیر در شکل‌گیری تحوّلات سیاسی،نظامی و اجتماعی خراسان و به ویژه مناطق شمال آن اثرگذار بوده‌اند؛ مهاجران کُرد کوچانده شده به این منطقه از ایران هستند(متولی،1389: 80). کُردان خراسان در دوران پادشاهی صفوی برای جلوگیری از تاخت و تاز ترکمانان و ازبکان به مرزهای شمالی ایران انتقال داده شدند، تحت عنوان چمشگزک که مرکّب از سه ایل بزرگ زعفرانلو، شادلو، قراچورلو می باشند(میرنیا،1369: 50). نه تنها در تأمین امنیت خراسان مؤثّر بودند بلکه با این ترکیب جمعیّتی جدید بر غنای جمعیتی، تمدّنی و فرهنگی خراسان نیز افزود.

     کُردهای کُرمانج در دوران شاهان صفوی در قرن دهم هجری/شانزدهم میلادی، جهت مقابله با اقوام ازبک و ترکمن، از غرب ایران به منطقه شمال شرق ایران کوچانده شده‌اند(توحدی،1371 : 28). مردان کُرد کُرمانج خراسان از گذشته تاکنون، مجموعه متنوّعی از سرپوش‏ها را به‌کار می‏بردند. امروزه هم‌چنان در روستاها و تیره های عشایری، بسیاری از مردان سالمند و کهنسال هستند که در تمام طول سال سرپوش خویش را حفظ می‏نمایند. به‌طور کلی سرپوش مردان کُرد کُرمانج خراسان شامل کُم(کلاه)، عرق‌چین، شالمه( دستار )و دستمال است:

 

1.1. انواع سرپوش مردان کُرد کُرمانج

     الف- کلاه‌، که در زبان کُردی کُرمانجی به آن « کُم » می گویند می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد: 

   الف – 1: کُم کُولاوین (Kume- k u lâvin) یا کلاه نمدی: از پشم گوسفند و در بعضی موارد از کُرک و پشم و معمولاً سفید یا قهوه‌ای است به وسیله نمدمالان و بیشتر از دو سه دهه پیش در میان بیشتر چادرنشینان و چوپانان استفاده می‌شد(نتاج مجد و صفری، 1399 :114) که به‌شکل کاسه‏ای بوده است. روی این کلاه پارچه‌ای کلاقه‌ای یا کلاغی به دور آن می‌پیچند(یاوری و سرخوش ،1391 : 14)، (تصویر 1-1).

‌ الف -2: کُم تفتکKume- Tiftek)): کلاهی از جنس کُرک موی بز. برای تهیه این کلاه پس از چیدن موی بز، کُرک از مو جدا شده و سپس توسط زنان و به‌وسیله میل بافتنی کلاه بافته می‏شود. طرح این کلاه بیشتر دایره و در کنار گوش و لبه‌ها قسمتی اضافی که بالا داده می‌شود در سرما به سمت پایین و روی گوش قرار می‌گیرد(شادکام،گلی. مصاحبه حضوری، 1398). کُم تفتک بیشتر در سرحد شیروان شناخته شده بود و سپس سایر طوایف از آن‌ها اقتباس کرده‌اند(وطن‌دوست،1394 :189) و هم‌چنان نیز کاربرد دارد. این کلاه بیشتر به رنگ قهوه‏ای روشن یا کرم است. (تصویر 1-2 ). 

 الف -3: کُم قرکول (Kume- qarakōl): کلاهی از جنس پوست برّه سیاه‌رنگ. در گذشته هنگامی‏که برّه‏ نوزادی تلف می‏شد، در صورتی که پشم سیاه‌رنگ داشت، از پوستش برای تهیه کُم قرکول استفاده می‏شد. این کلاه به شکل استوانه‌ای کوتاه است و برخلاف سایر کلاه‌ها، آستر نیز دارد(ضیاء‌پور، بی‌تا :190). دارای کلکی مسطح بود و بیشتر آن‌را با پارچه قرمز خوش‌رنگی می‌پوشاندند(یاوری و سرخوش،1391 :14). این کلاه بیشتر توسط خوانین و بزرگان بنه و روستا به‌کار می‏رفت و هم‌چنان نیز کاربرد دارد(تصویر 1-3).

الف -4 : کُم پرچکKume – bercek)): این نوع کلاه از جنس پشم شتر تهیه می شد(تصویر 1-4). کلاه در دو طرف، لبه‌های نیز داشت که در موقع سرما، آن‌را پایین می‌دادند تا روی گوش‌ها را بپوشاند و از نفوذ سرما جلوگیری کند(وطن‌دوست 1394: 190). 

 الف -5 :عرق‌چین(araqcin)ازدیگر سر پوش های مورداستفاده مردان کُردکُرمانج، عرق‌چین است که در حال حاضر بسیار رواج دارد. در گذشته این عرقچین‌ها، در مراسم ختنه‌سوران پسرهای کوچک خانواده استفاده می شد(وطن‌دوست، 1394: 190). عرقچین گاهی نقش‌دار وگاهی سوزن‌دوزی ‏شده است که برای کودکان، نوجوانان، جوانان و مردان بزرگسال کاربرد دارد. به طور کلی در میان کُردهای خراسان دو نوع عرقچین رایج است، عر‌ق‌چین کاسه‏ای شکل که به‌صورت دو تکّه، به‌وسیله پارچه‏های نخی دوخته و آسترکشی می‏شد. ابتدا یک قطعه پارچه نخی مستطیل شکل به ابعاد تقریبی پنجاه‌وپنج در هشت سانتی‌متر برش زده و آسترکشی و دو لبه انتهایی آن به‌هم دوخته می شد تا حلقه ای به اندازه دور سر شود(1-5)؛ سپس قطعه‏ای دایره‏ای شکل به قطر تقریبی هجده سانتی‌متر برش زده و پس از آسترکشی به لبه بالایی حلقه دوخته می‏شدتا عرق چین کامل شود ؛ودر پایان با انواع دوخت هاو نقش های ریز و درشت سوزن دوزی می شده است. برای کودکان خردسال (دختر و پسر)،عرقچین های با نقش های گل و پرنده و همچنین نقش های ظریف هندسی تهیه می شد و روی آن با اشیایی همچون مهره آبی رنگ دکمه و سکه تزیین می گشت (شادکام، گلی.مصاحبه حضوری ،1398).تمام سطح این عرقچین به‌وسیله نخ ابریشم رنگی  که بیشتر از چهار رنگ اصلی: آبی، زرد، قرمز و سبز (که از نظر روانی مهم‌هستند) پوشانده (لوشر،1371 :29) .نقوش به کار رفته در دست بافته های کرمانجی تمامی این نقوش انتزاعی اند و می توان آنها را چنین دسته بندی کرد:نقوش جانوری،گیاهی،انسانی ونیزنقش اشیا(قاسم‌زاده، سامانیان؛1391، 104).البتّه نقش‌مایه‌های هندسی که در عرق‌چین مردان کُردکُرمانج دیده می‌شود به صورت مثلتی با رأس رو به بالا، نماد زندگی، آتش، شعله و گرماست(نورآقایی،1388 :43 ).

 

      نوع دیگر عرق‌چین که ویژه کُردهای  کُرمانج خراسان است، ساختار پیچیده‏تری دارد و شامل دو بخش است: برای بخش پایه که دور پیشانی قرار می‏گیرد، قطعه پارچه‏ای مستطیل شکل به پهنای تقریباً هشت سانتی‌متر و درازای تقریبی پنجاه و پنج سانتی‌متر برش زده شده و آسترکشی می‏شود.این قطعه پس از دوختن دو سر آن شبیه حلقه‏ای می‌گردد. سپس چهار قطعه مثلثی شکل (متساوی الساقین) به ابعاد هشت و ده سانتی‌متر به لبه بالایی حلقه دوخته شده و به‌هم وصل می‏شود به‌طوری‌که هرمی کوچک را روی حلقه اولیه ایجاد می‏کند. تمام سطح این عرق‌چین به‌وسیله نخ‏های ابریشمی رنگین، با انواع نقش‏ها و دوخت‏ها سوزن‌دوزی می‏شد. هنگام به‌سر گذاشتن این عرق‌چین‏ها، معمولاً دستمالی ابریشمین سرخ یا راه‌راه مشکی و سفید ، به‌دور پیشانی پیچانده می شد(شادکام،گلی. مصاحبه حضوری، 1398). (تصویر 1-6). 

ب- شالمه(şâlma) 

    مردان کُرد کُرمانج نوعی شال گردن دست‌بافت که همسرانشان تهیه می‌کردند، دور سر می‌پیچیدند که با توجّه به رنگ پشم مورد استفاده ، رنگ آن بین سفید، سیاه و قهوه‌ای متغیّر بوده است. برای دامادها نیز معمولاً یک شال ابریشم قرمز بزرگ و به اندازه شال روی سر عروس تهیه می کردند و در مراسم دامادی، آن‌را دورسر یا گردن داماد می‌بستند. در حال حاضر مردان کُرد کُرمانج از نوعی شال ابریشم کاملاً قرمز و بیشتر از پشم‌های سیاه یا قرمز گل‌دار برای این منظور بهره می‌برند(وطن‌دوست ،1394: 189). برخی مردان کُرد خراسان برای پوشش سر از شال‏هایی همچون دستار خراسانی استفاده می‏کنند که «شالمَه» نام دارد وهنوز در منطقه کلات و درگز کاربرد دارد. این شالمه‏ها از جنس ابریشم و نخ است. شال های  ابریشمی قرمز بیشتر برای دامادها ‌کاربرد دارد. شال‏ابریشمی به‌صورت مربعی است که آن‌را به‌صورت نواری درآورده و دور سر پیچیده و یک لبه آن را به پشت سر یا روی شانه رها می‏کنند. معمولاً ابتدا عرق‌چین را برسر گذاشته و سپس شال به دورسرپیچیده می‏گردد(شادکام،گلی. مصاحبه حضوری، 1398). مردان سالمند یا کهنسال، از شالمه‏های نخی یا چیت طرح‌دار به همراه عرق‌چین ساده یا گلدوزی استفاده می‏کنند. مردان حاجی در روستای لایین کلات، به‌دور عرق‌چین سفید، شالمه ای زردرنگ می‏پیچند؛ این رنگ، نشانی از امید و فعالیت دارد(لوشر، 1371 :20)، (تصویر 1-7). هم‌چنین شال‏ باطرح چفیه در میان مردان کُردکُرمانج خراسان کاربرد دارد.

5.       دستمال (dasmal)

     دستمال از جنس ابریشم هفت‌رنگ است و راه‌راه با زمینه تیره که به آن پیله دستمال می‌گفتند و دور گردن می‌انداختند(نتاج مجد و صفری، 1399 :114). گاهی دستمال یا دسمال مردان کُرمانج در واقع به شکل دستمال‌های «دوروی>> خانم‌ها ولی کمی بزرگ‌تر و بیشتر به رنگ زرشکی ساده یا راه‌راه دو سر ریشه بوده است، موارد استفاده آن برای مردان، بستن آن به دور گردن برای دامادها و بستن به دور کمر یا در موارد معدودی پیچیدن به دور کلاه در محل بالای پیشانی و لبه نمدی برای مواقع عادی بوده است(وطن‌دوست، 1394: 189). تصویر( 1-8)  گروهی از مردان کُرد خراسان به‌ویژه عشایر در ناحیه قوچان، از دستمال ابریشمی شبیه دستمال یزدی برای پوشش سر استفاده می‏کردند که هنوز هم در میان مردان کهنسال این سرپوش دیده می‏شود. شیوه بستن این دستمال بدین شکل است که آن‌را سه گوش کرده و روی پیشانی قرار می‏دهند، سپس گوشه‏ها را به پشت برده و به‌صورت مخالف به روی پیشانی برگردانده و گِره می‏زنند. گاه دنبالۀ دستمال در پشت سر را هم زیر لبه‏ها برده و گاه دنباله به همان شکل در پشت‌سر رها می‏شود.(شادکام،گلی.مصاحبه حضوری،1398) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1. انواع سرپوش مردان کُرد در شمال خراسان

شماره	نام سرپوش	مدل	رنگ	نقش‌مایه	جنس	طبقه
1-1	کُمِ کولاوین (komē kolâvin)	کاسه‏ای	قهوه‌ای روشن یا سفید	بدون نقش‌مایه	نمدی- پشمی گاهی کرک	عامه مردم (جوانان و مردان میانسال و کهنسال
1-2	کم تفتک (komē teftek)	دایره‌ای با لبه‏هایی برگشته یالبه تاشده	قهوه‏ای روشن یا کرم	بدون نقش مایه	کرک موی بز	عامه مردم (جوانان و مردان میانسال و کهنسال
1-3	کُمِ قًرَکول (komē qarakōl)	این کلاه به شکل استوانه‌ای کوتاه، دارای کلکی مسطح بوده و بیشتر با پارچه قرمز خوش‌رنگ می‌پوشاندند	سیاه‌رنگ	بدون نقش‌مایه	پوست برّه سیاه‌رنگ	بیشتر مورد استفادۀ خوانین و بزرگان
1-4	کم پرچک Kume-bercek))	کاسه‏ای با لبه‏هایی در دو لبه، برای پوشاندن روی گوش‏ها آن‌را پایین می‌دادند	قهوه‌ای رنگ	بدون نقش‌مایه	پشم شتر	عامه مردم (جوانان و مردان میانسال و کهنسال)
1-5	عرق‌چین کاسه‌ای	کاسه‏ای ساده- کاسه‏ای- دوتکّه و آسترکشی	پارچه‌های نخی رنگی که به‌وسیله نخ ابریشم رنگی سوزن‌دوزی شده	نقش‏های هندسی، دوخت‌های ساده و نقش‌های انتزاعی	نخ و ابریشم	کودکان، جوانان، مردان
1-6	عرق‌چین چهار گوشه‌ای	به‌صورت دو تکه نخست به‌صورت یک حلقه پهن دور پیشانی قرار گرفته و تکه دوم همچون هرمی بر آن سوار می‌شود چهار قطعه مثلثی شکل	رنگی سوزن‌دوزی شده	نقش‏های ظریف هندسی نقش‌های انتزاعی، نقش گل، برگ و انسان	نخ و ابریشم	نوجوانان، جوانان و مردان میانسال
1-7	شالمه (دستار	مربع بزرگ	زردرنگ گاهی قرمز، رنگ‌های تیره یا روشن	نقش ساده و گاهی به‌صورت گل یا راه راه و طرح دار	ابریشمی و چیت و نخی	ابریشمی قرمز بیشتر برای دامادها، زردرنگ برای حاجی‏ها، طرح‌دار تیره یا روشن برای مردان عادی
1-8	دستمال سربند	دستمال دو رو ،شبیه به دستمال یزدی مربع شکل	سرخ‌رنگ یا زرشکی راه‌راه، سیاه‌رنگ، راه‏‌راه، با زمینه تیره	راه‌راه	ابریشم، کتان و نخ	مورد استفاده برای مردان، بستن آن به دور گردن برای دامادها و جوانان. برای مردان مسن بستن بدور سر

 

تصاویر 1-6-7 از خانم شادکام و بقیه از نگارنده

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.       سرپوش مردان ترکمن

یکی  دیگراز اقوام  ساکن در شمال خراسان، ترکمن‌ها هستند. طوایف ترکمن در خراسان عبارتند از: قراقویونلو، گوکلان، یموت، نخورلی، سالور، ایمرلی، شیخ، بهادرلی که در شهرستانهایی همچون مشهد، بجنورد، درگز، تربت‌جام سکونت دارند(میرنیا،1381: 23).بعضی منابع اقوام تکه،ارسای و یازرو را هم ذکر کرده (امیدی،1382 : 184).آنان در دشت‌های وسیع واقع در کنار رود گرگان و اترک سکنا گرفته‌اند و تا حدود بجنورد و مشهد در خراسان پراکنده‌ شده‌اند(پولاک،1361 : 31). نخورلی‌ها و تکه‌ها عمدتاً در بخش‌های جرگلان و غلامان شهرستان راز و جرگلان سکونت دارند.درحال حاضرترکمن‌های خراسان شمالی به لحاظ دینی مسلمان،سنّی(حنفی مذهب )هستند(رحمتی،1396: 1/  117).

    مردان ترکمن معمولا از کلاه استفاده می‌کنند و متناسب با شغل، طبقه اجتماعی، سن و سال آن تغییر می‌کند. به گفته معطوفی(1383: 3/2294). کلاه مردان بر چند نوع است  و مهم‌ترین آنها عبارت بود از دومه تلپک (تلفک)، پخور تلپک(بوخار تلفک) با کلاهی بلند و پشم‌های دراز، بالای سر کلاه شیپرمه تلپک نیز اندکی فراخی داشت و سرپوش آن، مسطّح بود. هم‌چنین متداول‌ترین کلاه بین آن‌ها عبارت است از عرق‌چین و صله(سله) که در ادامه به  چهارنوع سرپوش  اصلی این قوم اشارهای خواهد  شد.

 

1.2.  انواع سرپوش مردان ترکمن

  الف- عرق‌چین (araq cin )عرق‌چین‌های ساده و گلدوزی شده مردان از پوشاک اصلی مردان ترکمن محسوب می‌گردد که حتماً در زیر پوشش‌های سر مردان ترکمن (چون دوومه، پوخار، تلپک و سله) برسر نهاده می‌شود. عرق‌چین سوزن‌دوزی شده، گرد و بدون برجستگی است که توسط مردان ترکمن نه تنها در سنین کودکی و نوجوانی، بلکه در بزرگ‌سالی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. نقوشی که در دوخت های ترکمنی مورد استفاده قرار می‌گیرند عبارتند از نقش ترنجی، هندسی هفت و هشت. نخ‌هایی که در دوخت ترکمن، استفاده می‌شود، عبارتند از نخ‌های ابریشم رنگارنگ به رنگ‌های نیلی، شرابی، زرد، سفید، مشکی، سبز و نارنجی(سید صدر،1390 :87)، (تصویر 2-1). نوع پسرانه و مردانه این سر پوش  تاخیا نامیده می‌شود و زیورآلاتی ندارد(محمّدی، 1388، 190).

 

  ب- تِلپک، تِلفک(Telfak): سرپوش دیگر که با توجّه به بررسی منابع و مصاحبه حضوری که انجام داده ام سر پوش دیگری بنام تلپک رامی‌توان نام برد که ازپوست بره درست می شود پوست های به رنگ سفید و شیری، سیاه و قهوه‌ای که البته پوست برّه نژاد قره گل بهترین نوع آن است . نوع سیاه این سرپوش را یموت و نوع سفید را تکه‌ها برسر می‌نهادند البته این امر به طور مطلق نبوده چراکه نوع سیاه آن را نخورلی‌ها، گوکلان‌ها و حتّی تیره (او تامیش) تکه‌ها نیز برسر می‌نهادند. امروزه نیز در بعضی از نقاط به وفور مورد استفاده قرار می‌گیرد(معطوفی،2294:1383) که انواع آن به شرح زیر است:

   ب  – 1)پوخار، پخور تلپک: (POXAR- Telfak) کلاه پوستی گنبدی شکل، فرمی نیم‌دایره‌ از پوست گوسفند پوخاربا پشم‌های بلند، فرفری، پیچ در پیچ و پرپشتی تهیه می‌شود. این کلاه، بلند و از داخل آستردار و پنبه‌دوزی شده و گاهی ریشه‌هایی از اطراف آن روی صورت آویزان می‌شود(امیدی،1382 :201). گاهی این کلاه چنان برسر گذارده می‌شود که ریشه‌های آویخته آن چشم و ابروی مرد ترکمن را می‌پوشاند. این کلاه در دو رنگ تیره (سیاه یا قهوه‌ای) و روشن (سفید یا شیری) که نوع سیاه توسط مردان طایفه یموت و نوع سفید را تکه‌ها برسرمی‌گذارند، البتّه صددرصد مطلق نبوده و نوع سیاه آن‌را مردان تیره‌های نخورلی، گوکلان و تکه‌ها نیز استفاده می‌نمایند این کلاه به اسامی دیگر معروف چون (پوخارتلفک) و (پخور تلپک) نیز است(محمّدی، 1388 :189)، (تصویر 2-2).

 

   ب-2) شیپر مه تلپک:( Telfak- Sheepermeh ) این سرپوش از جنس پوست لطیف و غالباً سیاه‌رنگ برّه تهیه می‌شود. این کلاه دارای رنگ‌های مشکی یا قهوه‌ای و طرحی ذوزنقه‌ای شکل که قاعده کوچک‌تر آن، روی سر و قاعده بزرگ‌تر بالای سر قرار می‌گیرد و بالاتر می‌رود فراخ‌تر این کلاه از داخل آستردار و پنبه‌دوزی(همان‌جا)، (تصویر 2-3).

  ب- 3) تاقر تلپک :( Taqer Telpek) این کلاه از جنس پوست بز، گرد و با سطحی مسطّح و فرفری ریز و دارای رنگ‌های گوناگون است(اسپونتن فرد، حسن. مصاحبه حضوری، 1400)، (تصویر 2-4).

    ج- صله(سله):(sale )مردان که  به سن کهولت (مخصوصاً از 63 سالگی به بعد) می‌رسند، تلپک را کنار گذاشته و به‌جای آن، نوعی عمّامه (معمولاً سفید یا رنگ روشن) به‌نام(سلّه) برسر می‌نهادند که از راست به چپ، روی سر می‌پیچیدند. لازم به ذکر است زیر سله و حتّی تلپک، نخست یک کلاه کوچک ، ظریف و نازک برسر گذاشته، سپس آن کلاه را روی آن قرار می‌دادند. این نوع عرق‌چین را قبلاً سوزن‌دوزی می‌کردند. ترکمنان عرق‌چین را بورک و در بعضی نقاط تاخیا (طاقیه) می‌نامند(معطوفی،1383: 3/2295)، (تصویر 2-5). البتّه در مصاحبه حضوری(اسپونتن فرد، ناهید. مصاحبه حضوری، 1400) درباره سله این‌گونه عنوان گردید که، سله‌ چهارخانه مشکی مخصوص حاجی‌هاست و نوع ساده آن، برای آخوند و ملاها کاربرد دارد و حتماً نباید شصت‌وسه سالگی آنان باشد. گاهی مردان ترکمن از دستار مشهور به شیر شکری (که پارچه‌ای سفید با گل‌های نخودی است) چون عمّامه استفاده می‌کردند(رنج‌دوست،1387 : 261).

    د- یونگ لوباچ:(Yoong Lubach)سرپوشی دیگر که در بین تمام اقوام بخصوص ترکمن‌ها رواج دارد از پشم گوسفند و شتر تهیه می‌شود‌ که البتّه در اصل، کلاه جاجرمی است و مخصوص جاجرمی‌ها. ازجایی‌که جلوی کلاه، باز است به آن، اونگی آچیخ یونگ لوباچ گویند(اسپونتن فرد، ناهید. مصاحبه حضوری، 1400)، (تصویر 2-6).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2. انواع سرپوش‌های مردان ترکمن در شمال خراسان

شماره	نام سرپوش	مدل	رنگ	نقش مایه	جنس	طبقه
2-1	عرق‌چین (بوروک-تاخیا)	گِرد و بدون برجستگی، کاسه‌ای شکل	ساده و گاهی زمینه رنگی ، رویه نقوش با رنگ‌های گوناگون	نقوش دست‌دوزی اشکال هندسی	قبلاً ابریشم و درحال حاضر کتان و نخ	عامه مردان
2-2	پخور تلپک	گنبدی شکل، شکلی نیم‌دایره‌ای	دو رنگ تیره: سیاه و قهوه‌ای و دو رنگ روشن: سفید و شیری	بدون نقش‌مایه	پوست گوسفند پوخار، پوست برّه	نوع سیاه توسط مردان طایفه یموت و نوع سفید را تکه‌ها برسر می‌گذارند (البتّه مطلق نیست)
2-3	شیپرمه تلپک	کلاهی نه چندان بلند که بالای آن اندکی فراخی است و طرحی ذوزنقه‌ای دارد	سیاه و قهوه‌ای	بدون نقش‌مایه	پوست برّه لطیف و بیشتر سیاه‌رنگ	افراد مُسن
2-4	تاقر تلپک	دایره‌ای و دارای سطحی مسطح	رنگ‌های گوناگون	بدون نقش‌مایه	پوست بز	مردان طایفه نخورلی و برخی طایفه‌های دیگر
2-5	سله(شال سفید)	پارچه دوتاسه متری که روی تخیا که از چپ به راست با شیوه خاصی پیچیده می‌شود	معمولاً سفیدو نوع دیگر خط‌های باریک مشکی بود و چهار خانه	برای حاجی‌ها چهارخانه سیاه	نخ	ساده مخصوص ملا و خط‌دار و چهارخانه مخصوص حاجی‌ها
2-6	یونگ‌یولاچ	جلوباز	قهوه‌ای	ندارد	پشم شتر و گوسفند	عامه مردان البته مشترک با اقوام کرد

تصاویر از نگارنده

 

تحلیل و نتیـجه‌گیری

با بررسی سرپوش مردان کرد و ترکمن ر شمال خراسان می توان چنین نتیجه گرفت:

1-        سرپوش مردان کُرد و ترکمن در خراسان اسامی محلی و خاصی دارد مانند سله و تلپک که مخصوص مردان اقوام ترکمن و استفاده از دستمال مخصوص مردان کُردکُرمانج است. عرق‌چین بین آنها مشترک است که البتّه طرح‌های متفاوتی دارد.

2-        مردان کُرد کُرمانج دارای کلاه با طرح کاسه‌ای ساده و لبه‌های برگشته هستند که گوش را می‌پوشاند و گاه به‌صورت  استوانه‌ای و شال مربع استفاده می‌شود. مردان ترکمن نیز سرپوشی دارند با شکلی نیم‌دایره و گاه گنبدی شکل و کلاهی که در قسمت بالا، فراخ است و سرپوش سله که پارچه روی تخیا قرار می‌گیرد. به‌طور کلی در بین این دو قوم، سرپوش کاسه‌ای و گرد از جنس پشم، مشترک است.

3-       رنگ سرپوش (کلاه) در بین مردان کُردکُرمانج و ترکمن شمال خراسان، بیشتر قهوه‌ای روشن و تیره، سیاه و سفید است. البتّه مردان کُردکُرمانج شمال خراسان، شال قرمز، رنگِ آتش و دنیاداری، تحرّک و زندگی برای داماد و زرد با معنای نمادین، آتش، آرامش، ثروت، ابدیت و خوشحالی و رنگ سبز برای سیدها به معنای آرامش استفاده می‌کنند .

4-       نقش‌مایه در سرپوش این اقوام (کُردکُرمانج و ترکمن) فقط در عرق‌چین‌ها به‌کار برده شده، طرح و اشکال هندسی، اسلیمی و گاه در بین سرپوش مردان کُردکُرمانج، نقش انسان و اشکال هندسی چون مثلث با رأس رو به بالا که نماد زندگی، آتش، شعله و گرماست. در سرپوش مردان ترکمن نیز در عرق‌چین نقش‌مایه وجود دارد هم‌چون نقش‌مایه هفت و هشت و نقش‌مایه قوچ و مثلث.

5-       جنس‌های گوناگونی چون پشم، پنبه، نخ کُرک بز، ابریشم و پشم شتر در بین اقوام گوناگون متداول بوده است و اختصاصی به قوم خاصی نداشته و جنس‌های پشم در زمستان و پنبه در تابستان به‌کار برده می‌شده است.

 

 

 

کتاب‌نامه: 

- امیدی، ناهید.(1382). دیده و دل و دست؛ پژوهشی در پوشاک و هنرهای سنتی خراسان، مشهد: به‌نشر.

- بیگدلی، محمدرضا.(1369). ترکمن‌های ایران، تهران: پاسارگاد.

- بیهقی، حسین‌علی.(1382). «پوشاک در خراسان»(مجموعه مقالات ایرانیکا)، ترجمه پیمان متین، تهران: امیرکبیر.

- پولاک، یاکوب ادوارد.(1361). سفرنامه پولاک، تهران: گلشن.

- توحّدی، کلیم‌الله.(1371). حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران، مشهد: بی‌نا.

- رحمتی، علی.(1396). بررسی و شناخت ایلات و طوایف در خراسان، بجنورد: بیژن یورد.

- رنج‌دوست، شبنم.(1387). تاریخ لباس ایران، تهران: جمال هنر.

- سید صدر، ابوالقاسم. (1390).دایره‌المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران: سیمای دانش.

- سعیدیان، عبدالحسین. (1375). مردمان ایران، تهران: علم و زندگی.

- قاسم‌زاده، زهره و سامانیان، صمد(1391). «طرح و نقش در بافته‌های کرمانجی خراسان شمالی»، شماره 9، بهار و تابستان، نامه‌هنرهای تجسمی و کاربردی ،ص93تا 117. 

- کمالی، محمّدشریف؛ عسگری خانقاه، اصغر. (1374) ، ایرانیان ترکمن، بی‌جا: اساطیر.

- گلی، امین. (1366). تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها، تهران: علم.

- لوشر، ماکس (1371). روان شناسی رنگ‌ها. ترجمه لیلا مهردادپور. تهران : حسام.

 - متولّی‌حقیقی، یوسف.(1387). خراسان شمالی تاریخ تحولات سیاسی شهرهای خراسان شمالی از آغاز تا انقلاب اسلامی ، مشهد :آهنگ قلم.

- متولّی‌حقیقی، یوسف.(1389). «تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کردها به خراسان»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدّن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، شماره 23، بهار،(ص 68 تا 83).

- محمّدی، رامونا.(1388). پوشاک و زیورآلات مردم ترکمن، تهران: جمال هنر.

- معطوفی، اسدالله.(1383). تاریخ فرهنگ و هنر ترکمان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

- میرنیا، سید علی.( 1369). ایل ها و طایفه های عشایری کرد ایران . تهران: موسسه آموزشی و انتشاراتی نسل دانش .

- ....................... (1381). نگاهی به فرهنگ عامه مردم خراسان، مشهد: سخن‌گستر.

- وطن‌دوست، سارا.(1394). پوشاک و زیورآلات عشایر کرمانج خراسان، قم: علوی.

- یاوری، حسین و سرخوش، شیدا.(1391). آشنایی با لباس‌ها و پوشاک سنّتی مردم مناطق مختلف ایران، تهران: سیمای دانش.

- ضیاپور، جلیل(بی‌تا). پوشاک ایل‌ها، چادرنشینان و روستاییان ایران به‌روزگار شاهنشاهی محمّدرضا شاه پهلوی، تهران: وزارت فرهنگ و هنر

- نتاج مجد، عطیه و صفری، الهام. (1399). «مطالعه شاخص‌های هنری پوشاک قوم کرمانج»، مجله دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال سوم، شماره 29، مهر، (ص 105تا 117).

- نورآقایی، آرش. (1388). عدد، نماد، اسطوره، تهران: افکار. 

مصاحبه‌:

- شادکام ،گلی(15 مهر 1398). مصاحبه حضوری، مشهد، محقق و پژوهشگر لباس‌های سنّتی کرمانج.

- اسپونتن فرد،ناهید. (10/2/1400)، مصاحبه حضوری، بجنورد، صاحب نظر در زمینه پوشاک ترکمن.

- اسپونتن فرد،حسن. (12/9/1400)، مصاحبه حضوری، بجنورد، آزاد. 

17

 

---

[1]  - لفظ کرمانج در شمال خراسان نیز به چادرنشینان کرمانج زبان و در مفهوم عام‌تر به کردهایی که گویش کرمانجی دارند اطلاق می‌شود

[2]  - اطّلاع دقیقی از سرپوش مردم تات به دست نیامد.

[3] . (BELIS)، مهمان خوش آمدید.

---