بررسی وضعیت فرهنگی و تمدنی شهر قم در دو دوره صفویه و قاجاریه

الموضوعات :

زهرا سعیدی تبار ¹ (آموزش وپرورش)

تاريخ الإرسال : 12 الإثنين , شوال, 1442 تاريخ التأكيد : 02 الإثنين , ذو الحجة, 1442 تاريخ الإصدار : 10 السبت , شوال, 1442

الکلمات المفتاحية: قم, صفویه, قاجاریه, فرهنگی, تمدنی,

ملخص المقالة :

هدف تحقیق حاضر به بررسی وضعیت فرهنگی وتمدنی شهرقم در دو دوره صفویه وقاجار و آثار ومصادیق مرتبط با آن میپردازد. با پیدایش حکومت صفویان بخاطر شرایط سیاسی – اجتماعی که بوجود آمد جمعیت تشیع به شدت افزایش یافت چنانکه در عهد صفویه جمعیت ایران به نفع شیعیان تغییر یافت و مذهب تشیع برای اولین بار صورت رسمی بخود گرفت. شهر قم در این دوره در زمینه‌های سیاسی اقتصادی و فرهنگی به اوج شکوفایی و آبادانی رسید بطوریکه اکثر آثار تاریخی و مدارس علمیه قم مربوط به همین دوره است. در واقع پس از تصرف این شهر توسط شاه اسماعیل صفوی اکثر پادشاهان این سلسله به قم آمده و مدتی را در آن می ماندندوهمین امر باعث رشددرابعاد مختلف فرهنگی وتمدنی شده است. در دوره قاجار در برخی از شاخصه های فرهنگی وتمدنی مانند مدارس سرعت پیشرفت کند میشود و بیشتر به تجدید بنا ویا ترمیم آثاروابنیه تاریخی محدود میشود.

نص كامل:



 

 بررسی وضعیت فرهنگی و تمدنی شهر قم

در دو دوره صفویه و قاجاریه

 

 

 

چکیده

هدف تحقیق حاضر به بررسی وضعیت فرهنگی وتمدنی شهرقم در دو دوره صفویه وقاجار و آثار ومصادیق مرتبط با آن می­پردازد. با پیدایش حکومت صفویان بخاطر شرایط سیاسی – اجتماعی که بوجود آمد تشیع به شدت افزایش یافت چنانکه در عهد صفویه جمعیت ایران به نفع شیعیان تغییر یافت و مذهب تشیع برای اولین بار صورت رسمی بخود گرفت. شهر قم در این دوره در زمینه‌های سیاسی اقتصادی و فرهنگی به اوج شکوفایی و آبادانی رسید بطوریکه اکثر آثار تاریخی و مدارس علمیه قم مربوط به همین دوره است. در واقع پس از تصرف این شهر توسط شاه اسماعیل صفوی اکثر پادشاهان این سلسله به قم آمده و مدتی را در آن می ماندندوهمین امر باعث رشددرابعاد مختلف فرهنگی وتمدنی شده است. در دوره قاجار در برخی از شاخصه های فرهنگی وتمدنی مانند مدارس سرعت پیشرفت کند می­شود و بیشتر به تجدید بنا ویا ترمیم آثاروابنیه تاریخی محدود می­شود.

 

 

کلید واژه ها: فرهنگی، تمدنی، قم، صفویه، قاجاریه 

 

 

Study of Cultural and Traditional Situation of Qom City in Safavid and Qajar Periods

 

 

Abstract
The purpose of this study is to investigate the cultural and civilian status of Qom city in two periods of Safavid and Qajar and related works and related examples. With the advent of the Safavid regime, due to the socio-political conditions that arose, Shi'ism increased sharply, as during the Safavid period, the Iranian population changed in favor of the Shi'ites, and the Shi'i religion first became formal. During this period, the city of Qom reached the peak of flourishing in the political and economic fields, as most of the historical monuments and schools of Qom are related to the same period. In fact, after the capture of this city by Shah Isma'il Safavi, most of the kings of this dynasty came to Qom and remained for a while, which has led to growth in various cultural and civilian dimensions. In the Qajar period, progress in some of the cultural and civilization characteristics of schools, such as schools, is slowing down, and more is limited to the restoration or restoration of works and historical buildings.

Key words: cultural, civilization, Qom, Safavid, Qajar

 

 

 

 

 

 

 

 

طرح مسئله

تاریخ ایران پس ازاسلام دردوره های مختلف دارای رشدفرهنگی وتمدنی بوده است ازجمله این ادوارکه درعرصه علم وفرهنگ وتمدن تاثیرات فراوانی داشته دوره صفویه وقاجاریه می باشددراین دودوره بعضی ازشهرهای ایران شاهدتاثیرات فرهنگی وتمدنی بوده است دراین میان شهرقم بعنوان پایگاه شیعی جهان اسلام جزو شهرهای مهم ومورد توجه حاکمان خصوصا حاکمان مذهبی بود واهالی این شهر از دیرباز به پیروی از اهل بیت پیامبر صلی الله مشهور بودند در این زمان موقعیتی ممتاز یافت تلاش علمای نامدار و توجه ویژه ی  بزرگان صفویه برای گسترش علم و دانش در این شهر باعث رشد و شکوفایی محیط علمی و ایجاد و بنای آثار ماندگار گردید که خود جلوه ای از پیشرفت و تعالی فرهنگ وتمدن در شهر قم را داشت شهرقم دردوره صفوی پیشرفت در عرصه های مختلف فرهنگی تمدنی راتجربه می کند و دراین دو دوره دستخوش دگرگونی درحوزه فرهنگی وتمدنی می شود که میتوان یکی ازعلل آن را دردوره صفویه بواسطه علاقمندی حاکمان صفوی به شیعیان وکانون های شیعی دانست . مصادیق و نمونه هایی از این تعالی فرهنگ و پیشرفت می توان در دو موضوع فرهنگی و تمدنی مورد بررسی قرار داد.

وجه تسمیه‌ی قم

اینکه شهر قم در گذشته چه نامی داشته و چگونه به این نام معروف شده است بوضوح و قطعی معلوم نیست اما انچه از منابع تاریخی و تحقیقات برخی محققان و اقوال مختلف استفاده می­شود این است که

صاحب تاریخ قم، به نقل از حمزه بن حسن، صاحب تاریخ اصفهان، می‌نویسد که قم از کلمه کمیدان که یکی از بلوک‌‌های قدیم آن بوده، تخفیف یافته و به صورت کلمه قم درآمده و این همان قولی است که یاقوت حموی در این باره نقل کرده است. ¹

در روایات اسلامی آمده: پیامبر اسلام به هنگام عروج به آسمان‌ها ابلیس را مشاهده کرد که در این سرزمین نشسته و دستانش را تا مرفق بر زانوها انداخته است. وقتی جبرئیل او را معرفی کرد، پیامبر اسلام خطاب به او فرمود: «قم؛ (یعنی برخیز)، ای ملعون!...» ²

از مضمون روایت مزبور بر می‌آید که ابلیس از این سرزمین رانده شده و این شهر جزء بلاد امن الهی قرار گرفته است.

این گونه روایات هم سبب اشتهار کلمه قم برای این شهر در بین مسلمانان شده است. 
به هر حال، سبب تسمیه این شهر هر چه که باشد، در زبان روایات به ویژه روایات منقول از امام صادق(ع)، این شهر با همین نام ذکر شده است و ساکنان آن مورد توجه قرار گرفته‌اند.

مؤلف تاریخ قم می‌نویسد آورده‌اند که قم را شخصی بنام «قمسارة بن لهراسب» بنا کرد و نام قم از قمساره گرفته شده است³.

نقل دیگری است که:

«در دوره باستان نام شهر قم «کوانا» یا «قوانا» «کمدان»-«کم» «مینجان» و «کب» بوده است این منطقه در گذشته‌های دور بعلت جمع شدن آب در محل کنونی منطقه‌ای سرسبز بوده و رودخانه‌هایی در این منطقه توسط دامداران و کشاورزان ساخته شده که به آن «کومه» یا«کم» می‌گفتند و قم معرب آن است⁴.»

در روایات نیز آمده است حضرت محمد (ص) در هنگام معراج ابلیس ملعون را دیدند که در این مکان نشسته و سر به زانو دارد پس فرمودند «قم یا ملعون» «برخیز­ای ملعون» و از آن ببعد آنجا را قم نام نهادند⁵ اینگونه روایات هم سبب اشتهارنام قم برای این شهر دربین مسلمانان شده است.

تاریخچه و سکونت در نواحی قم

آنچه مسلم است  این که قم در زمان فتوحات اسلامی وجود داشته و از توابع اصفهان و جزء بلاد فتح شده به دست مسلمانان بوده است. قم به نقل بلادزی، یعقوبی وبرخی دیگر از تاریخ نگاران، از شهر‌های قدیم و باستانی ایران است و این نقل هم در بین محققان و مورخان شهرت بیشتری دارد.⁶ شواهدی نیز نشان می‌دهد که اسکندر مقدونی شهر قم را ویران کرده و پس از او قباد به هنگامی که از ویرانه این شهر می‌گذشت، آن را آباد ساخته و بنا به همین نقل او اسم آن را قم گذاشته است.⁷ در کتاب فیروز پسر قباد که در زمان عبدالملک بن مروان دراین منطقه به دست آمده، قم یکی از شهرهای بزرگ و زیبای زمان فیروز توصیف شده است. این شهر در شاهنامه فردوسی جزء شهرهای پیشینیان و کیانیان به حساب آمده و اسم آن در منظومه ویس و رامین بارها تکرار شده است.⁸

از این شواهد بدست می آیدکه شهر قم قبل از تسخیر این منطقه به دست مسلمانان موجود بوده است، اما، اینکه یاقوت حموی و به تبع او برخی از مورخان، قم را شهر ساخته شده و از آثار تمدن‌ اسلامی برشمرده‌اند، ⁹ قابل تأمل است، مگر اینکه گفته شود منظور او همان شهر جدیدی است که پس از استقرار اعراب در این منطقه با ویژگی‌ها و معماری‌های خاص اسلامی به وجود آمده است؛ چون طبق شواهدی که در منابع تاریخی وجود دارد، قم در آن زمان همانند بسیاری دیگر از شهرهای ساسانیان، از چندین ده نزدیک به هم تشکیل شده بود. خود حموی هم که قائل به جدید بودن این شهر است، تصریح می‌کند که قم در زمان ورود اعراب به این منطقه از هفت ده متفرق تشکیل می‌یافت که مهم‌ترین آنها کمیدان بوده است.¹⁰ شهر قم طبق اسناد قدمتی کهن دارد گرچه محدوده حغرافیایی شهر قم در ادوار مختلف تغییراتی داشته است اما مرکزیت شهر قم بعد از ورود اسلام و باتوجه به قرارگرفتن مرقدمطهر جضرت معصومه(س) تغییری چندانی نکرده ومفهوم ومصداق کنونی قم تفاوتی بامفهوم این شهردردوره صفوی وقاجارندارد

دررابطه باآیین مردم قم گفته شده که در دوره قبل از فتوحات اسلامی، زرتشتی بودند و آتشکده‌های متعددی در این شهر و نواحی آن وجود داشت. علاوه بر مجوسیان، از زندگی یهودیان و مسیحیان ساکن در این شهر گزارش هم شده است. ¹¹

صاحب کتاب تاریخ قم باب نوزدهم کتاب خود را به اخبار یهودیان و مجوسیان این منطقه اختصاص داده و از زندگی مسیحیان و همچنین از مبلغ جزیه اهل ذمه این شهر سخن گفته است.¹² 

وقتی قم به دست مسلمانان فتح شد، جمعی از مردم آن مسلمان شدند و عده‌ی دیگر در دین زرتشتی باقی ماندند و جزیه را پذیرفتند که تا چند قرن بعد آتشکده‌های آنان در این منطقه باقی بود.¹³

در هر صورت، تا اواخر قرن چهارم هجری از زندگی مردم غیر مسلمان در این منطقه خبر داده شده، ولی پس از قرن چهارم مردم منطقه به طور عموم مسلمان معرفی شده‌اند.¹⁴

مردم قم پس از فتح  این منطقه به دست مسلمانان، با دین اسلام آشنا شدند و از ابتدا مذهب تشیع را برگزیدند درنهایت در مورد اینکه آیا قم یک شهر اسلامى است و یا اینکه قبل از اسلام نیز وجود داشته، سخنان زیادى گفته شده است.« حموى» آنرا یک شهر اسلامى مى‏داند¹⁵ .

1. قم در دوره صفوی

شاه اسماعیل صفوی به دلیل داشتن مذهب تشیع به شهر قم اعتنای بیشتری کرد  که می توان یادگاری معماری شاه اسماعیل در شهرقم را ایوان شمالی آستانه حضرت معصومه(س) دانست که به سال 925 هـ ق در روزگار سلطنت شاه اسماعیل ساخته شده است و کتیبه‌ی آن نیز موجود است. پس از آن شهر قم مورد توجه بیشتر قرار گرفت  تاجایی که مسأله‌ی انتقال اموات برای دفن به قم گرچه از پیش از این زمان سابقه داشت اما از دوره صفوی بصورت رسمی رایج شد.. آمد و شد شاه عباس دوم به قم برای زیارت و دیدار با فیض کاشانی م(1091) نیز اهمیت این شهر را در این دوره نشان می‌دهد. کما اینکه بر آمدن عالمانی چون ملاصدرای شیرازی(979 – 1050)، (قاضی سعید قمی. و سکونت ملا محمد طاهر قمی م1098)، و فیاض لاهیجی م 1079)در آن نشانگر اهمیت علمی این شهر در این دوره است.

آثار فرهنگی تمدنی قم درعصر صفویه

قم در دوره صفوی یکی از کانونهای مهم ساختار دینی ایران محسوب می‌شد و به صورت یک پایگاه مهم مذهبی درآمد. هر یک از پادشاهان این سلسله بنوعی توجه خود را به قم نشان می‌دادند مدفون بودن پادشاهانی چون شاه صفی- شاه عباس دوم – شاه سلیمان و شاه سلطان حسین – یکی دیگر از دلایل علاقه صفویان به قم است که خود باعث افزایش توجه به این شهرگشت قم به لحاظ برخورداری ازپیشینه‌ی مذهبی شیعی در این دوره به یکی از مهم‌ترین شهرهای روزگار صفویان تبدیل شد¹⁶.

یکی از مؤلفه‌های بحث فرهنگ در هر جامعه‌ای وضعیت علمی آن است در این بخش چگونگی وضعیت علمی مردم قم در این دوره مورد بررسی وتبیین قرارمی گیرد.

قم در قرن نهم و در عصر صفوی به علت اقامت عده‌ای از علما و فقها در میان شهرهای شیعه‌نشین دیگر رجحان و برتری داشته و از همین نظر مدارس آن نیز معمور و دایر بوده است. در واقع در همین قرن و دوره‌ی صفوی بود که با تجمع عده‌ای از دانشمندان فنون مختلف در قم یک مجمع علمی جلوه نمود. در دوره‌ی صفوی علمای برجسته‌ای ظهور کردند و آثار بسیاری از خود به جای گذاشتند که جز میراث مکتوب شیعه است.

یکی از آثار مهم دراین دوره بنای حرم مطهر حضرت معصومه (س) است بقعه ی  کنونی که بر فراز تربت منور حضرت فاطمه معصومه(س) است از آغاز دوره‌ی صفوی پدید آمده است که آن را شاه بیگی بیگم همسر شاه اسماعیل به سال 925 در جای ساختمان پیشین حرم بنیاد نهاده است و مقرنس کاری سقف آن هم در میانه‌ی قرن دوازدهم تجدید شده است. نمای عمومی بنا از سطع بقعه تا بالای نخستین کتیبه‌ی سراسری که ساخت تقریبی آن به شش متر و اندی می‌رسد هشت گوشه یا هشت صفه در اضلاع بقعه است. ¹⁷ 

قرن‌ها مدفن حضرت فاطمه معصومه(س) دارای یک بقعه و قبه و بدون ابنیه و بیوتات تابعه بوده است  که صرفا در وسط حرم مرقدی مزین به کاشی‌های بدون ضریح بود. باروی کارآمدن پادشاهان شیعی صفویه ضمن تقویت مبانی دینی برای تعظیم شعائر مذهبی به تزئین و مرمت مشاهد متبرکه امامان وامامزادگان نیز پرداختند. 

شاه اسماعیل به تجدید روضه امامین کاظمین در بغداد  نیزهمت گماشت و شاه بیگی بیگم دختر نیکوکار وی بقعه و قبه‌ی حضرت فاطمه معصومه (س) را بصورت کنونی ساخت¹⁸.

وجود مبارک حضرت معصومه (س) وحرم اهلبیت (ع) بودن شهرقم باعث شد که دهها تن ازامامزادگان وفرزندان خاندان رسول خداص به این شهرمهاجرت نمایند و پیام­آور توحید و معنویت و مشعل­دار هدایت باشند وسرانجام در این شهر نیز وفات یافته و به خاک سپرده شدند. برخی تعداد این امامزادگان را 444 عدد دانسته اند که بعضی از آنها دارای بقعه هستند2.

مساجد از آثار مهم دیگر دراین دوره هستند یکی ازمهمترین مساجد قم دردوره صفوی مسجد امام حسن عسگری (ع) است این مسجد یکی از مهم‌ترین مساجد قم است که  وجه تسمیه آن بنابر قولی ازمحدث نوری که درکتاب نجم الثاقب بیان کرده احمدبن اسحاق اشعری وکیل امام حسن عسگری ع باکسب اجازه ازایشان به بنای آن اقدام کرد و در عهدشاه سلیمان صفوی ایوان بزرگ وصحنی وسیع به آن افزوده شد¹⁹  و تولیت مسجد نیز بعهده تولیت حرم مطهر حضرت معصومه(س) بوده است. مسجد دارای چهار شبستان و با سبک خراسانی و چهار ایوانی می باشد، معهمترین قسمت مسجد محراب زیبایی است که به شکل هفت ضلعی با گچ بری های اصیل که تاریخ ساخت را 1129 هـ.ق نشان می­دهد. ²⁰

از دیگر مساجد مسجد جامع کهک و مسجد صرم است که سبک و سیاق ساخت و تاریح ثبت شده بنا حکایت از دوره صفوی دارد²¹. مدارس نیز از دیگر نهاد های تمدنی دوره صفویه می باشد. در این دوره نهضت مدرسه سازی در قم رونق چشمگیری داشته است. مدرسه رضویه از مهترین و قدیمی ترین مدارس شهر قم است که سید ابن طاووس در قرن 7 از آن یاد کرده است. ²²  این مدرسه در عصر صفوی بازسازی و تعمیرشد که سنگ نوشته کوچک در طاق نمای آن گویای تعمیر در سال 1064 هـ.ق است.²³ مدرسه مهم دیگر مدرسه فیضیه است که اصل بنا قبل از دوره صفویه می باشد و به نام مدرسه آستان مقدس حضرت معصومه بوده و در دوره صفویه تعمیر شده است.²⁴ مدرسه جانی خان نیز در دوره صفویه بنا شده که از آن به نام مدرسه ناصری نیز یاد میشود، زیرا در دوره ناصرالدین شاه مجددا تعمیر شد.²⁵ مدرسه دارالشفا در ابتدای دوره صفوی به منظور سکونت مستمندان بنا شد و در زمان شاه عباس دوم صدر اعظم وی،آن را به مدرسه تبدیل کرد.²⁶ کاروانسرا نیز از دیگر مصادیق تمدنی این دوره در شهر قم است که به دلیل گسترش تجارت و ارتباطات وسیع و قرارداشتن شهر قم در مرکر راه های ارتباطی کشور و نیاز به استراحتگاه های بین راهی برای مسافران و تجار می توان از آن یادکرد مهمترین آنها کاروانسرای دیر گچین است. هرچند بنای اولیه آن مربوط به عصر ساسانی می باشد.²⁷ که نقشه کاروانسرا نیز چهار ایوانی است. ²⁸  بسیاری از محققان بر این عقیده اند که الگوی بسیاری از کاروانسرا های دوره اسلامی کاروانسرای دیر گچین میباشدو بنا به سبک معماری آن مادر بیشتر کاروانسرا های ایران است.²⁹ از موارد دیگر، کاروانسرای آجری پل دلاک است که سقف آن قوسی و گنبدی و دارای ده حجره و یک در ورودی است که در وسط آن قرار دارد.³⁰ کاروانسرای پاسنگان نیز مورد دیگری از این بناهاست که معماری بنای آن به شکل پنج ایوانی³¹ و دارای دو آب انبار و با تزئینات آجری که مصالح ساختمان آن سنگ و آجر است.³² پل ها از دیگر مظاهر تمدنی می باشند و شهر قم به دلیل عبور رودخانه از آن و هچنین قرار گرفتن در شاهراه ارتباطی و ایجاد و احداث پل در آن، در ادوار مختلف حائز اهمیت بوده است از مهمترین پل ها میتوان به پل دلاک اشاره کرد که در جاده ی تهران قم بر روی رودخانه ساوه واقع شده است و پایه اصلی پل از سنگ و پوشش آجری می باشد.³³ که شامل سه قسمت است با هجده دهانه که با آب بر های متفاوت نیم دایره ای شکل ساخته شده است.³⁴ پل دیگر پل علیخانی می باشد که اصل بنای آن مربوط به دوره صفوی ولی در دوره قاجار و پهلوی اول، بازسازی داده شده و گسترش یافته است.³⁵ البته این پل در عهد صفوی یازدهدهانه داشته است.³⁶ پل بعدی طینوج است بر روی رودخانه جهرود که در مسیر کاروانروی عتبات عالیات واقع شده است.³⁷ 

وجود آب انبار نیز از مصادیقی می باشد که نمادی از پیشرفت تمدنی آن منطقه به شمار میرود. به خصوص در شهرهایی که از اقلیم خشک و کویری برخوردار بوده و اهمیت حفظ و نگهداری آب در ایجاد و احداث اماکنی مانند آب انبار جلوه گر میشود. آب انبار های مهم قم در دوره صفوی عبارت اند از آب انبار راهجرد در روستای راهجرد در بخش خلجستان.³⁸ آب انبار کهک که در شهر کهک و در کنار مسجد جامع کهک است.³⁹  آب انبار طیب و طاهر در بخش مرکزی قم و در روستای مبارک آباد از دوران صفوی بر جای مانده است.⁴⁰ 

بازار نیز که قلب تجارت و نبض اقتصادی هر جامعه است در دوره صفوی با توجه به اوضاع اقتصادی شهر قم در این دوره بنای اولیه بازار کهنه که پیرامون مسجد جامع بنا شده،که از آثار ارزشمند تمدنی و معماری بسیار زیبای دوره صفوی می باشد. ولی قست های دیگر آن مانند تیمچه در دوره قاجار تکمیل شده و یا گسترش یافته است.⁴¹

2.  آثار فرهنگی و تمدنی قم در دوره قاجاری

می توان تا حد قابل توجهی ازرشد تمدنی و فرهنگی شهرقم راازاین دوره دانست سلاطین قاجاری بویژه فتحعلی شاه قاجار (سلطنت از 1212 تا 1250 هـ ق) فرزندان و برخی از وزیران و سلاطین بعدی توجه جدی به این شهر داشته اند. فتحعلی شاه در آغاز سلطنت خود نذر کرده بود تا یکصد هزارتومان زر در تجدید بنای آستانه‌ی حضرت معصومه(س) مصرف کند در این دوره میرزای قمی م(1232 هـ ق) در این شهر زندگی می‌کرد که سخت مورد توجه شاه قاجار بوده و وی به دفعات به قصد زیارت این شهر و دیدار با میرزای قمی وارد این شهر شده و برای مدتی در آنجا می‌ماند. این توجه در درجه‌ی نخست معطوف به تجدید بنای آستانه مبارکه حضرت معصومه (س) بود به طوری که بنای فعلی آن بطور عمده از دوره‌ی قاجاری است چنان‌که کتیبه‌های موجود کاملا بر این امر گواه است1.

جمعیت قم در دوره قاجار دارای فراز و نشیبی بوده و تعداد دقیق آن بر هیچ کس مشخص نیست در آغاز حاکمیت قاجار و پس از آمدن قبایل مختلف بسیار کم بود اما در دوره قاجار بر اساس گفته‌ها و نوشته‌های سیاحان و گردشگران خارجی چون هینریش کارل بروگش از عصرشناسان بنام آلمان که دو بار در عصر ناصری به ایران آمده جمعیت قم را حدود ده هزار نفر تخمین می‌زند.⁴² 

قم 65 سال پس ازسقوط صفویه با قدرت‌یابی قاجاریه شاهد تحولّات نسبی در امور اجتماعی اقتصادی فرهنگی بود در حقیقت می‌توان گفت بدلیل ظرفیت بالقوّه‌ای که در این شهر وجود داشت و در دوران تیموریان و ترکمانان قم چندین‌بار به پایتختی زمستانی انتخاب شده بود موجب توجه شاهان قاجار به حرم مطهر حضرت معصومه علیها السلام و عاملی برای توجه مردم به حاکمیت و توسعه این شهر شد برقراری امنیت نسبی توسط آقامحمدخان پس از خونریزی‌های مدام زمینه را برای تحول اجتماعی فرهنگی بوجود آورد این تحول در دوره‌ی فتحعلی شاه به اوج خود رسید. طوایفی که به قم آمدند یا به اجبار آورده شدند عبارتند از: عشایر بیگلر، ایل سعد وند، عشایر گایینی، عشایر عبد الملکی، هفت طایفه دیگر در دوره قاجاریه از فارس به قم آمدند که به تدریج شتر و گوسفند و مراتعی در قم به دست آوردند. از کرمانشاه عشایر شینی و کرزه (کرزه بر) به قم آمدند. گذشته از عشایر مزبور طوایف و عشایر دیگری در زمان مختلف از اطراف به قم آمدند و آن‌جا را وطن ساختند و امروز جزء مردم قم به حساب می‌آیند. از قبیل زند. زند وکیلی (که از خاندان‌های معروف قم هستند) کلهر، شاهسون، لک کرزه بر، کله کو، عرب میش مست و بغدادی و ترکمان.

طبق اسناد وبررسی­های بعمل آمده مرکزیت علمی وجایگاه ویژه شهرقم درعرصه علم ودانش وتوجه خاص بعلما واندیشمندان دردوره قاجار همچون دوره صفویه همچنان حائز اهمیت است وقم همجنان در بین سایر شهرهای ایران قم ازموقعیت ممتاز وبرجسته­ای برخوردار می­باشد.

.با سقوط سلسله‌ی صفویه و تسلط افاغنه بر ایران حوزه‌ی علمیه قم نیز مانند دیگر حوزه‌های دینی از رونق افتاد و بیش از 65 سال طول کشید که قم رونق علمی خود را دریابد با آغاز پادشاهی فتحعلی شاه دولت شیعی قاجار در میان 2 مکتب اصولیون و اخباریون سرگردان بود. اما با حضور میرزای قمی در قم به سال 1194 -1193 هـ ق آن را رونق دوباره بخشید او علاوه بر ریاست و مرجعیت شیعه به تصنیف، تدریس و ترویج احکام دین در قم پرداخت و مسجد جامع شهر را برای اقامه‌ی نماز جمعه و جماعت برگزید. علماء و مشاهیر شهر قم در دوره­ قاجار شامل: میرزای قمی(1231- 1151ه - ق)، علماء و مشاهیر شهر قم در دوره­ قاجار شامل: میرزای قمی(1231- 1151ه - ق)، ملا غلامرضا قمی (1333 – 1255 هـ ق) و حسین مجتهد قمی (وفات 1327 هـ ق) بودند.

  تکیه‌ی حاج سید حسن با سابقه‌ی 250ساله تکیه‌ی عشقعلی تکیه‌ی متولی باشی که در اوایل سلطنت مظفرالدین شاه قاجار بنیان‌گذاشته شدوتکیه‌ی باغ پنبه که سند وقف بنام خانواده سلامت دارد از تکیه‌ های مهم دیگر شهرقم هستند.

  ازجمله بفاع مهم که قدمت آن به دوره قاجار میرسد بقعه امامزاده عبدالله قلعه صدری است که منصوب به نوادگان امام سجاد است بقعه دارای گنبدی است نیم بیضی با دیوار های سفید کاری و در جنوب بقعه ایوانی که درگاه ان کاشی کاری معرق است.⁴³ 

بقعه شش امامزاده نیز بنایی است که در نزدیکی روستا قمرود واقع شده و دارای دو ایوان است⁴⁴ و دارای معماری ساده و بومی است و با کاشی هفت رنگ تزیین شده وبه دستور مهندس الممالک غفاری بنای آن صورت گرفته است.⁴⁵ بقاع دیگری نیز در دوره قاجار ساخته شده که مربوط به دربار شاهان است از جمله بقعه مهد علیا مادر ناصرالدین شاه و بقعه محمد شاه که در صحن عتیق قرار گرفته است مساجد نیز از دیگر اماکن در دوره قاجاریه است که حاکمان خیرین و متنفزان به ساخت آن اهتمام خاص داشتند از جمله مساجد مهم مسجد امام حسن عسگری(ع) که در دوره ناصری شبستان و زیرزمینی به آن الحاق شد⁴⁶ و دارای چهار شبستان و یک ایوان و یک سرداب زیباست.⁴⁷ از دیگر مساجد قم که در این دوره بنا یا تجدید بنا شد عبارتند از مسجد سلماسی مسجد کهنه و مسجد ملا محمد صادق که بانیان ان از خیرین یا خاندان دربار بودند که به منظور عرض ارادت به علما مساجدی را به نام آنها بنا میکردند مدارس نیز از جمله ارکان اصلی فرهنگی تمدنی هر شهر اسلامی محسوب می شود از جمله مدارس در شهر قم مدرسه دارالشفاء است هرچند ساخت بنای اصلی در زمان صفوی بوده اما به مرور زمان تخریب و تعقیر کاربری داده و در عصر فتحعلی شاه قاجار بازسازی مجدد آن شکل گرفت⁴⁸و در ادامه به دستور کامران میرزا مرمت و به بیمارستان تبدیل شد.⁴⁹ اما نهایتا در سال 1340 هجری قمری مدرسه توسط ایت الله هائری یزدی بازسازی کامل و آباد شد.⁵⁰ مدرسه دیگر مدرسه حاج ملا محمد صادق است که در عصر ناصری در گذر قاضی برای روحانی بزرگ آن دوره ملا محمد صادق توسط میرزا آقاخان نوری بنا شد.⁵¹ از بناهای دیگر که در دوره فتحعلی شاه احیا و تجدید بنا شد مدرسه فیضیه است این مدرسه شامل چهل حجره و چهار ایوان رفیع و دوازده غرفه و یک حوض مربع بود.⁵² در ادامه هرچند دوره صفویه دوران طلایی و شکوفایی احداث کاروانسرا بشمار می رود اما کاروانسراهای مهمی نیز در دوره قاجار بنا یا تجدید بنا شد مانند کاروانسرای الله قلی و تاج خاتون که مربوط به دوره صفوی-قاجار است. ⁵³

کاروانسراهایی که ساخت آنها در دوره قاجار صورت گرفته است میتوان به کاروانسرای قلعه صدری اشاره کرد که این بنا مانند یک شهر کوچک دردوره قاجار ساخته شده است که با برنامه و طراحی کامل احداث گردیده است⁵⁴ که این بنا به مجموعه علی آباد شهرت دارد و شامل مجموعه ای از امکانات رفاهی همچون حمام – کوشک و موارد دیگر رفاهی می باشد.⁵⁵ 

از دیگر بناهای عام المنفعه پل ها هستند در دوره قاجار پل های مهمی چون پل عسگر اباد را می توان نام برد که بر روی رودخانه قره چای وبه دستور علی اصغر خان اتابک صدر اعظم قاجار بنا شده و معمار ان نیز فردی به نام علی عسگر بیک است. ⁵⁶ پل علیخانی از جمله پل هایی است که بنای ان در دوره قاجار بازسازی و گسترش یافته است. ⁵⁷

از مهمترین اب انبار هایی که در اثر ناصری در قم ساخته شده اب انبار شادقلی خان است که بنای این سازه با مصالح اجر و گچ نیم کوب و ساروج ساخته شده است.⁵⁸ 

آب انبار دیگر اب انبار سر حوض است که موقوفه حاج حسن فتحعلی است⁵⁹ و در بخش مرکزی قم واقع شده است تیمچه بازار قسمتی است که در دوره ناصری توسط استاد حسن معمار باشی معمار صحن مطهر و به واسطه بانی ان سید محمود طباطبایی تاجر بزرگ قم بنا گردیده⁶⁰  که در قلب بازار قم واقع شده است از جالب ترین نکات در ساخت بنای ان طراحی صحن این بناست که با تقسیم بندی به سه گنبد و دو و نیم گنبد می باشد که با گونه ای بسیار بدیع پوشش یافته است.⁶¹ در این دوره به ساخت حمام اهتمامی خاص ورزیده می شد مهم ترین حمام این دوره به نام حاج عسگر خان معروف است این حمام در بافت قدیمی و در بازار قم ساخته شده که در قسمت ورودی کتیبه سنگی که توضیحات مربوط به ساخت و تاریخ آب انبار را 1216هـ.ق ذکر کرده است که در دوره فتحعلی شاه بنا شده است .معماری آن دارای پلان گنبد مربعی حدود یازده متر که برروی هشت ستون پنج ضلعی ایجاد گردیده است. ⁶²

با مقایسه سیررشد وپیشرفت قم درعرصه های مختلف فرهنگی و تمدنی بین دودوره صفویه وقاجاریه اکثرابنیه ی دوره قاجار بازسازی ترمیم ویا گسترش بناهای باقی مانده ازدوره صفویه است وپیشرفت تمدن واحداث ابنیه جدید درادوره قاجار درمقایسه باصفوی ازرشد وپویایی وتحول کمتری برخورداراست.

 

نتیجه

رونق قم در دوره صفویه بویژه در زمینه سیاسی اقتصادی و فرهنگی تجدید شد و به تعبیری بهتر به اوج شکوفایی و آبادانی رسید. پادشاهان صفوی خود را از فرزندان امام موسی کاظم (ع) می شمردند و ادعای رهبریت جهان تشیع را داشتند و در این دوره است که اولین حکومت مستقل و مرکزی شیعه در ایران شکل گرفت و ایران و بخصوص شهر قم شاهد پیشرفت چشمگیری در عرصه فرهنگ و تمدن بوده است و مهمترین دلیل رشد قم در دوره صفویه توجه حاکمان فرهنگ دوست و شیعه به این خطه بوده است و قم بدلیل اقبال حکومت صفوی به شیعیان و طبیعتاً پیشرفت مراکز شیعی از این امر بی نصیب نبوده است.

در ادامه این روند به مدت 65 سال بعد از سقوط صفویه تا دوره قاجار دوره رکود فرهنگی تمدنی شهر قم است. اما با تاسیس سلسله قاجاریه و به دلیل نزدیکی به پایتخت و حضور میرزای قمی عالم بزرگ شیعه قم مورد توجه قرار گرفت و حاکمان قاجار برای تقویت جایگاه سیاسی خود و کسب مشروعیت بیشتر سعی در نزدیکی بیشتر با علمای شیعه داشتند و از این راه تلاش می کردند با سفرهای متعدد به این شهر و ارتباط بیشتر با علما ارادت خود را به نظام دینی ثابت کنند.بررسی اوضاع فرهنگی مذهبی و اجتماعی شهرقم در دوره قاجار نشان می دهد که تابع شرایط و وضعیت عمومی کشور بوده وموجب شد که در طول یک صد سال قم در دوره قاجار تحول چندانی نداشته باشد.

در خاتمه پژوهش جا دارد با توجه به ظرفیت بالا و پیشینه وسابقه درخشان شهر قم در زمینه تاثیرگذاری درعرصه های سیاسی ومذهبی بر جامعه اسلامی ایران وبادیدی وسیع تر جامعه بزرگ جهان اسلام درتمامی ابعاد اجتماعی سیاسی فرهنگی وتمدنی بیشتر مورد توجه مسوولین و علاقمندان به فرهنگ وتمدن اسلامی قرارگیرد وهمانگونه که قم درادوار گذشته توانست علیرغم ناملایمات سیاسی اقتصادی واجتماعی گوناگون یک تنه مظهر اقتدارواستواری شیعه و فرهنگ غنی آن وملجا ومامن محبین مولا علی ع و مرکز ثقل وگسترش عقاید ناب شیعی درایران ودربرخی برهه­های تاریخی در جهان اسلام باشد جا دارد با اتکا به پتانسیلی که هم درعرصه فرهنگی وهم تمدنی ازآن برخوردار است بمنظور بهره ببرداری مناسب وکاملتر ازاین توانایی درعرصه بین المللی و بویژه جهان اسلام و بیشتروبهتر معرفی شود این پژوهش سعی داشت هرچند بصورت محدود گامی رادراین عرصه بردارد. امید که مرضی رب علیم ومولا ومقتدایمان حضرت حجت عج و کریمه اهلبیت(س) قرارگیرد. آمین 

 

 

فهرست منابع

1.       ابن فقیه، مختصر البلدان،

2.       بروگش، هینریش، در سرزمین آفتاب، ترجمه‌ى مجید جلیلوند، تهران: نشر مركز، 1374.

3.       بلاذری، احمد بن یحیی. فتوح البلدان. ج4، تحقیق: رضوان محمد رضوان، بیروت:دار الکتب العلمیه، 1412ق/1991م.

4.       حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت: دارصادر، 1995م.

5.       روستایی، محسن. تاریخ طب و طبابت در ایران (از عهد قاجار تا پایان عصر رضا شاه) به روایت اسناد: شرح حال طبیبان نامدار و ناشناخته ایران. ج 2، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1382.

6.       فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، زائر،  ۱۳۷۸ش.

7.       قمی، حسن محمد بن حسن، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی قمی، تهران: توس، ۱۳۶۱ش.

8.       قمى، حسن بن محمد، تاریخ قم. ترجمه‌ى حسن بن على بن عبدالملك قمى، به كوشش دارالتحقیق آستانه‌ى مقدّسه، قم، زائر، 1384.

9.       کوچک زاده، محمدرضا. تاریخچه‌ی قم و مساجد تاریخی آن. قم، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان ، 1387.

10.       مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج57، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.

11.       مدرسی طباطبائی، حسین. تربت پاکان. ج1، قم: چاپخانه مهر، 1335.

12.       مدرسی طباطبائی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم (مجموعه متون و اسناد)، ج1، قم، نشر حکمت، 1335.

13.       میر عظیمی، سیدجعفر، بارگاه فاطمه معصومه، تجلی گاه فاطمه زهرا، ج 2، ص 30 و 29.

14.       یعقوبی،  احمد بن ابی‌یعقوب تاریخ یعقوبی، ج1، ترجمه: محمدابراهیم آیتی، تهران: شركت انتشاراتی علمی و فرهنگی. [بی‌تا].

15.       [e-mail] 

---

[1]  . معجم البلدان، ج4، ص274و 397.

[2]  . ناصر الشریعه، تاریخ قم، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، ص17

[3]  . قمی، تاریخ قم، ، ص23.

[4]  . همان، ص21.

[5]  . مجلسی، بحارالانوار، ج57، ص217.

[6] . بلاذری، فتوح البلدان، ج4، ص۱۹۹؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۴۴٫

[7] . قمی، تاریخ قم، فصل۷، ب۱؛ بلاذری، فتوح البلدان، ج۴، ص۱۹۹؛ مدرسی طباطبائی، راهنمای جغرافیای تاریخی قم (مجموعه متون و اسناد) ، ج1، ص۸۹.

[8] . ابن فقیه، مختصر البلدان، ص۱۲۵؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۳۲ و۸۳٫.

[9] . حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۱۵۹٫.

[10] . این هفت ده عبارت‌اند از: کمیدان، ممجان، قرزان، مالون، جمر، سکن، جلنبانان، همان؛ علی اصغر فقیهی، تاریخ مذهبی قم.

[11] . قمی، تاریخ قم، ص۱۸و۱۲۶٫.

[12] . همان.

[13] . فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۳۱۸.

[14] . همان.

[15] .  حموی، معجم البلدان، ج ۴ ص .۳۹۷.

[16]  . طباطبائی، تربت پاکان، ج۱، ص۲۳-۲۲.

[17]  . همان، ص53.

[18]  . همان، ص 470.

2. میر عظیمی، بارگاه فاطمه معصومه، تجلی گاه فاطمه زهرا، ج 2، ص 30 و 29.

[19]  . فیض، گنجینه آثار تاریخی قم، ج3، ص176.

[20]  . فیض، گنجینه آثار تاریخی قم، ج2، ص 677-678؛ کوچک زاده، تاریخچه‌ی قم و مساجد تاریخی آن، ص 179 و 181.

[21]  . حلی طاووس، فرحی الغری، ص46.

[22]  . همان.

[23]  . مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ج2، ص38.

[24]  . رازی قزوینی، النقض، ص164.

[25]  . مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ج2، ص132.

[26]  . قمی، تاریخ قم، ص161.

[27]  . کیانی، فهرست کاروانسراهای ایران، ج1، ص3.

[28]  . همان.

[29]  . پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ص236.

[30]  . کیانی، فهرست کاروان‌سراهای ایران، ج1، ص415.

[31]  . همان، ج2، ص 123.

[32]  . همان، ص 175.

[33]  . ملاکاظم زاده، دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران دوره اسلامی، ص 165.

[34]  . کابلی، باستانشناسی قمرود، ص122؛ کلایس، پل‌ها ص 974.

[35]  . مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ج2، ص155.

[36]  . قاسمی‌نژاد، راهنمای قم، ص 158

[37]  . پرونده‌ی ثبتی میراث فرهنگی، عماد کاووسی، ش 8638.

[38]  . سند ثبتی 11083میراث فرهگی استان قم تاریخ 16/6/83

[39]  . سند ثبتی 4624 میراث فرهنگی استان قم تاریخ11/10/80

[40] . سند ثبتی10569 میراث فرهنگی استان قم 2/8/80.

[41] . سند ثبتی 1902 سند ثبتی میراث فرهنگی استان قم تاریخ 11/5/72.

[42]  . مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‎بیگم ساخته شد و در ۱۲۴۹ق/۱۸۳۳م توسط فتحعلی‎شاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‎کاری و گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.

- بروگش، در سرزمین آفتاب، ص128-131.

[43] . مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ج2، ص 161.

[44] . بررسی باستان شناسی قمرود ص121.

[45] . فیض، گنجینه آثار تاریخی قم، ج2، ص69.

[46]  . ناصر الشریعه، تاریخ قم، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، ص37.

[47]  . تاریخچه‌ی قم و مساجد تاریخی آن، کوچک زاده، ص179.

[48]  . مدرسی طباطبائی، تربت پاکان، ج2، ص140.

[49]  . روستایی، تاریخ طب و طبابت در ایران،  ج 2، ص198- 199.

[50]  . فیض، بدر فروزان، ص 140.

[51]  . همان، ص161.

[52]  . میراث فرهنگی، ش ثبت 1987.

[53]  . پرونده‌ی ثبتی میراث فرهنگی استان قم، ش ثبت 4772 و 10561.

[54] . پرونده‌ی ثبتی میراث فرهنگی استان قم، ش ثبت 4862.

[55]  . پرونده‌ی ثبتی میراث فرهنگی قم، ش ثبت 2583.

[56]  . مخلصی، پل‌های قدیمی ایران، ص167.

[57]  . ناصر الشریعه، تاریخ قم، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، ج2، ص155.

[58]  . سند ثبتی میراث فرهنگی قم، 12545 عمار کاوسی.

[59] . سندثبتی 20253میراث فرهنگی استان قم.

[60] . فیض، گنجینه آثار تاریخی قم، ج 2، ص 752.

[61] . پرونده‌ی میراث فرهنگی قم، ش ثبت 1903.

[62] . پرونده ثبتی میراث فرهنگی قم.بشماره10061

---