بازنمایی فرهنگ عامه خراسان با توجه به آراء سیاحان اروپایی در عصر قاجاریه

الموضوعات :

رضا موسی آبادی ¹ (دانشجوی دکترای تخصصی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، ایران)
بتول فخراسلام ² (استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، ایران)

تاريخ الإرسال : 03 الأحد , ربيع الأول, 1440 تاريخ التأكيد : 23 الإثنين , شوال, 1441 تاريخ الإصدار : 26 الخميس , جمادى الثانية, 1441

الکلمات المفتاحية: اجتماع, سفرنامه, فرهنگ عامه, خراسان,

ملخص المقالة :

در حوزة مطالعات تاریخی، سفرنامه‌ها به دلیل محتوای اجتماعی و فرهنگی خود از اهمیت بسیاری برخوردار هستند، لذا مقالة حاضر در پی تبیین چگونگی و چرایی نگاه سفرنامه‌نویسان و سیاحان اروپایی به فرهنگ عامة مردم خراسان و وضعیت اجتماعی آنان در عصر قاجار میباشد. این مقاله با استفاده از شیوة کتابخانه‌ای و با مراجعه به سفرنامه‌های سیاحان اروپائی و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و نقد آراء این سیاحان دربارة انعکاس اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعة خراسان در عصر قاجار پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در یک برآیند کلی، ویژگیهایی مانند سطحی‌نگری، اروپامحوری، نگاه استعماری و تحقیرآمیز که بر بیشتر آراء سفرنامه‌نویسان غربی حاکم بوده است، باعث شده در برخی از موارد، وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان، توسط سیاحان غربی وارونه و دور از واقعیت نشان داده شود. همچنین آن‌ها گاه کارکردهای چندگانة اوضاع اجتماعی و فرهنگی را در خراسان نادیده گرفته و تنها نقاط ضعف آنها را بزرگنمایی کرده‌اند.

نص كامل:



بازنمایی  فرهنگ عامه خراسان با توجه به آراء سیاحان اروپایی در  عصر قاجاریه

 

چکیده

در حوزة مطالعات تاریخی، سفرنامه­ها به دلیل محتوای اجتماعی و فرهنگی خود از اهمیت بسیاری برخوردار هستند، لذا مقالة حاضر در پی تبیین چگونگی و چرایی نگاه سفرنامه­نویسان و سیاحان اروپایی به فرهنگ عامة مردم خراسان و وضعیت اجتماعی آنان در عصر قاجار می‌باشد. این مقاله با استفاده از شیوة کتابخانه­ای و با مراجعه به سفرنامه­های سیاحان اروپائی و با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و نقد آراء این سیاحان دربارة انعکاس اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعة خراسان در عصر قاجار پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که در یک برآیند کلی، ویژگی‌هایی مانند سطحی­نگری، اروپامحوری، نگاه استعماری و تحقیرآمیز که بر بیشتر آراء سفرنامه­نویسان غربی حاکم بوده است، باعث شده در برخی از موارد، وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان، توسط سیاحان غربی وارونه و دور از واقعیت نشان داده شود. همچنین آن­ها گاه کارکردهای چندگانة اوضاع اجتماعی و فرهنگی را در خراسان نادیده گرفته و تنها نقاط ضعف آنها را بزرگنمایی کرده­اند.

 

واژگان کلیدی

                      سفرنامه، فرهنگ عامه، اجتماع، خراسان.

 

1-       مقدمه

خراسان که همواره بخشی از ایران به شمار می­رفته، از دیدگاه اجتماعی، فرهنگی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی و نظامی از جایگاه ویژه­ای برخوردار بوده و از دیدگاه جهانی نیز در اعصار گوناگون باارزش بوده است. شرق­شناسی که زادة تمایل علمی دولت­های استعمارگر اروپایی بود، با هدف شناخت ویژگی­های مختلف سرزمین­هایی که آنها را نامتمدن و ابتدایی می‌خواندند، به تدریج در طی سدة ۱۸ تا ۲۰ میلادی شکل گرفت. آنها براساس اندیشة اروپا­محوری که به تصورشان، مبتنی بر سیادت فرهنگی، نظامی و اقتصادی سفیدپوستان اروپا و سایر ملل بود، هر پدیده­ای را که میان مردمان دیگر سرزمین­ها می­شناختند، بلافاصله با میراث تاریخی خویش می­سنجیدند و با معیارهای خود آن پدیده را ارزیابی می‌کردند؛ با این وجود، معدود سفرنامه­نویسان فرنگی نیز بودند که با علاقه­مندی نسبت به فرهنگ ایرانی اما در همان چارچوب اروپا­محوری آثار متعددی را در قالب سفرنامه یا مجموعه خاطرات به رشتة تحریر درآوردند. لذا خراسان به عنوان یک مکان دینی و چند کارکردی در فرهنگ ایرانی - اسلامی از پدیده­هایی بود که در این دوره مورد توجه خاص سفرنامه­نویسان اروپایی قرار گرفت. کیفیت شناخت و چرایی برداشت­های واقعی و گاهی نیز دور از واقعیت از این مکان دینی در ابعاد اجتماعی و فرهنگی مسئلة اصلی این پژوهش می­باشد. در این پژوهش تمام آنچه که سفرنامه­نویسان غربی به آن پرداخته­اند، دسته­بندی شده و در بخش­هایی که شامل وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در دورة قاجار می‌باشد، مورد بررسی قرار گرفته­اند. از آنجا که در رابطه با شناسایی خراسان، سفرنامه­های متعددی به رشتة تحریر درآمده، لذا ضرورت ایجاب می­نماید که بتوان از طریق محتوای سفرنامه­های اروپایی به اطلاعات اجتماعی و فرهنگی جدیدی در خصوص خراسان عصر قاجاریه دست یافت. براین اساس، این پژوهش با هدف بررسی نظرات سیاحان اروپایی در خصوص وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در عصر قاجار، قصد آن دارد تا به این سؤال­ها پاسخ گوید که: دیدگاه­های سفرنامه­نویسان اروپایی راجع به وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در دورة قاجار چه بود؟ نگاه سیاحان غربی به وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان تا چه اندازه به واقعیت نزدیک یا دور بوده است؟ چرا؟ این نوشتار با عنایت به پرسش­های مذکور، مبتنی بر این فرضیه است که: « از نظر سیاحان غربی، خراسان در عصر قاجار به دلیل هم­جواری با هندوستان و روسیه از موقعیت استراتژیکی خاصی برخوردار بوده، تا آنجا که بر ساختار اجتماعی و فرهنگی آن نیز تأثیر بسزایی گذاشته است. همچنین عواملی چون نگاه استعماری، سطحی­نگری، اروپامحوری بر دیدگاه­های این سیاحان حاکم بوده است و همین عوامل سبب شده که برخی از مسائل، وارونه و دور از واقعیت در سفرنامه­های غربی نشان داده شود».

این پژوهش از نوع تاریخی و با هدف تحلیل دیدگاه­های سیاحان غربی در خصوص وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در عصر قاجار از روش توصیفی تحلیلی بهره گرفته شده است. گردآوری اطلاعات نیز به روش کتابخانه­ای و اسنادی و مراجعه به سفرنامه­های اروپائیان بوده است. در مجموع حدود 36 سفرنامه که توسط سیاحان غربی در باب خراسان عصر قاجاریه نگارش و به زبان فارسی ترجمه شده، شناسایی و به نقد و بررسی دیدگاه­های آنان در راستای سؤلات تحقیق پرداخته و پاسخ­هایی مبتنی بر مستندات و تحلیلات تاریخی ذکر شده است.

در خصوص پیشینه تحقیق نیز می­توان با تفحّص و جستجو پیرامون موضوع مقاله اذعان نمود که در باب نقد و بررسی آراء سیاحان اروپایی دربارة وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در دورة قاجاریه پژوهشی مبسوط انجام نگرفته است؛ اما محققینی که مباحث مرتبط با خراسان و وضعیت اجتماعی و فرهنگی آن در دوره­های مختلف مورد بررسی قرار داده­اند را می­توان بدین شرح نام برد: رحیم­پور (1389) در مقاله­ای با عنوان " تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ " به بررسی اجمالی سابقة تاریخی و فرهنگی خراسان و معرفی شهرها و مناطق تحت قلمرو این سرزمین پرداخته، راه­کارهایی را برای احیای فرهنگ و تمدن این ملت واحد به منظور پرهیز از هر گونه جنگ و جدال قومی ارائه نموده است. همچنین افشار (1389) در مقاله­ای با عنوان " توانمندی­های فرهنگی خراسان بزرگ و تأثیر متقابل آن بر ایران " به صورت اجمالی به جایگاه جغرافیایی، پیشینة تاریخی و توانمندی­های فرهنگی خراسان بزرگ بر پایة کاوش­های باستان­شناسی پرداخته است.

 

2-        جایگاه خراسان در دوره قاجاریه

خراسان بزرگ به عنوان جایگاه فرهنگ و تمدن ایران و بازماندة نهادهای دیرینة آن، از دوران­های کهن، کانون فرهنگ­ها و از نخستین جایگاه­های زیست انسان بوده است و بر پایة کاوش­های باستان­شناسی، انسان­های نخستین از دورة پارینه­سنگی در خراسان بزرگ نمودار شدند(بلنیتسکی، 1364: 37). در لغت­نامة دهخدا آمده است که کلمة خراسان واژه­ای پهلوی است که در متون قدیمی به معنی مشرق (خاور) در مقابل مغرب (باختر) به کار رفته است. یاقوت حموی، جغرافیدان بزرگ ایرانی، در مورد واژة خراسان چنین نوشته است: «"خور" به فارسی دری، نام خورشید و "آسان" گویا اصل و جای شی­ء است» (حموی، 1979: 181). همچنین در خصوص وجه تسمیة خراسان این­گونه گفته­اند: «خورسان یعنی آفتاب­مانند و منسوب بدان را خُرسی و خراسانی گفته­اند» (امام،1368: 16). زبان و گویش مردم خراسان نیز در عهد قاجار و قبل از آن فارسی دری بوده و زبان­های دیگری از جمله: ترکی خراسانی، ترکمنی،کرمانجی، گویش بخارایی، گویش نیشابوری، لهجة هراتی وگویش هزارگی نیز در این سرزمین پهناور رایج بوده است.

سیاح فرانسوی(ژان اوتر) دربارة ایالت خراسان در دوره قاجار می­نویسد: «از شرق به سجستان و قسمتی از هند و سیستان، از شمال بر ماوراء­النهر و ترکستان، از مغرب به ریگزارهای گسترده‌ای که به عراق عجم و مازندران منتهی می­شود و از جنوب به فارس و کرمان می‌رسید. طول آن از دامغان تا آب آمودریا و عرض آن از زرنج(نزدیک زابل) تا جرجان است» (اوتر،1363: 93). بر این اساس می‌توان گفت اروپائیان اعم از انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها و روس­ها در ایران و خراسان اهداف سیاسی خاصی را دنبال می‌کردند. مسئلة حفظ هندوستان برای انگلیسی‌ها و تلاش رقبای اروپایی آنها برای نزدیک شدن به این مستعمرة بزرگ انگلیس باعث گردید، انگلیسی­ها نسبت به نواحی شرقی ایران و خراسان حساس گردند. لذا خراسان در عهد قاجار به دلیل داشتن موقعیت جغرافیایی و قرارگرفتن بر سر راه آسیای مرکزی و هند از اهمیت ویژه­ای برخوردار گردید و باعث شد مأموران سیاسی به این ناحیة مهم مسافرت نمایند. چنان­که از گفته­های بسیاری از سیاحان اروپایی مستفاد می‌شود به خاطر این که خراسان بر سر راه هندوستان در آسیای میانه قرار داشت و به خاطر رقابت شدیدی که بین دو دولت قدرتمند روسیه و انگلیس بر سر تسلط بر این مناطق وجود داشت، دخالت در امور خراسان و زیرنظرگرفتن این ایالت، اجتناب‌ناپذیر شد، به ­طوری که دخالت­های دولت­های قدرتمند استعماری و دو معاهدة سیاسی یعنی معاهدة پاریس و عهدنامة آخال که بر سر هرات منعقد گردید، باعث تجزیة خراسان و جداشدن هرات از آن در دورة قاجار شد. از دست رفتن شهر هرات که همیشه پایتخت دوم ایران محسوب می‌شد، اقدام ساده­ای نبود، بلکه ازدست­رفتن هرات راه بازرگانی ایران و خراسان را با هندوستان قطع نمود و ضربة سنگینی را از نظر اقتصادی بر خراسان وارد ساخت. 

 

2-1- وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان از دیدگاه سیاحان اروپایی در دورة قاجار

اوضاع اجتماعی و فرهنگی هر مملکتی پیوسته در حال تغییر و تحول است و عوامل داخلی و خارجی در شدت و ضعف آن تأثیر به­سزایی دارند. اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران نیز به نوبة خود، تابع متغیرهایی بوده است. اما به هر صورت، تحولات آن تا اندازه­ای آرام و با کندی صورت می­گرفته است (بهرامی،1344: 40). با این وجود، سخن گفتن از تاریخ اجتماعی ایران مخصوصاً خراسان در هر دوره و عصری بدون داشتن منابع علمی معتبر بسیار دشوار می­نماید. اما از آن­جا که در خصوص عصر قاجاریه، وجود سفرنامه­های سیاحان غربی که حاوی ذکر حوادث سیاسی، نظامی، فرهنگی و اجتماعی ایران خصوصاً خراسان بزرگ می­باشد و خاطرات شخصی این سیاحان را نیز شامل می­گردد، باعث شده که با بررسی دقیق این سفرنامه­ها بتوان گوشه­هایی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی دورة قاجاریه در خراسان را آشکار ساخت. ذکر این نکته نیز حائز اهمیت است که این ناحیه در عصر قاجار از لحاظ ساختار اجتماعی و فرهنگی دارای تنوع نژادی، قومیتی و اقلیت­های مذهبی بوده و جامعه از لحاظ سلسله مراتب اجتماعی دارای تقسیم­بندی­های طبقاتی محسوسی نیز بوده است. گاسپار دروویل، سیاح فرانسوی که در زمان سلطنت فتحعلی­شاه قاجار در ایران اقامت داشته است، در این باره می­نویسد: «افراد جامعه به دو طبقة ثروتمند و مالک و مردمان میان­حال تقسیم می­شوند، البته پیشه­وران و دهقانان جزو هیچ یک از این دو طبقه به حساب نیامده است، زیرا وضع آنان به حدی فلاکت­بار است که حتی غالباً آن­ها را جزو افراد ملت نیز محسوب نمی­کردند» (دروویل،1348: 85-82).

 

2-1-1- نژاد و جمعیت خراسان بزرگ از دیدگاه سیاحان غربی

پیش از آنکه بخشی از قوم داهه آریایی به نام پرنی­ها یا پارت­ها وارد خراسان شوند، بومیان خراسان که از نژادهای ساکن در آسیای مرکزی و خراسان بودند، در نواحی شرقی ایران زندگی می­کردند. مقارن با ظهور هخامنشیان نیز سکاهای آریایی در خراسان ساکن بودند و هنگامی که یونانیان و سلوکی­ها بر ایران فرمان می­راندند، پارت­ها به تدریج با برافتادن سلوکیان، دیگر برای همیشه ساکن ایران شدند. ورود اعراب به خراسان و سپس ترکان و متعاقب آن مغولان، ترکیب جمعیتی خراسان را تا حدی دگرگون ساخت. اگرچه ترکیب جمعیتی نژادی خراسان از دیگر نقاط ایران بیشتر بوده است، اما با این همه، این ناحیه به عنوان یکی از مراکز آریایی­نشین باقی ماند. گاسپار دروویل، سیاح فرانسوی، در این باره می­نویسد: «ایرانیان در طی قرون و اعصار مختلف با خون عرب، هندی، تاتار و ترک درهم آمیخته اما با این­همه، زیبایی و اصالتشان محفوظ مانده است» (همان: 42-39). بسیاری از سیاحان اروپایی دربارة اختلاط نژادی و قومی خراسان بزرگ در سفرنامه­ها و خاطراتشان سخن­های بسیار گفته­اند. به عنوان مثال، ادوارد پولاک، نژاد مردم خراسان شمالی را بیشتر ترکمن می­داند و می­گوید: «آن­ها بیست ­و­ دو هزار و پانصد خانوار ترکمن می­باشند. این ترکمانان از قبایل یموت، گوکلان و تکه می­باشند. آن­ها در دشت­های گرگان و دره­های رود اترک که به دریای خزر می­ریزند، سکنی گرفته­اند» (پولاک،1361: 32). کرزن، یکی دیگر از سیاحان غربی، دربارة نژاد مردم خراسان معتقد است «بیشترشان در اصل ترک و ترکمن بودند و به ازبک­ها و تاتارها بیشتر شباهت دارند تا ایرانیان» (کرزن،1349: 1/206)، اما ادوارد پیت در سفرنامة خود، نگاهی ویژه به نژاد ساکنان کلات در خراسان بزرگ داشته، می­گوید: «ساکنان کلات را ترک­های جلایر و کردهای اردلان تشکیل می­دهد و جلایرها توسط امیرتیمور به خراسان آورده شدند که شمار آن­ها به 400 خانوار می­رسید» (پیت،1365: 145). همچنین وی معتقد بود که «چناران متعلق به کردهای زعفرانلو است که زمانی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است (همان:271).

لرد کرزن از دیگر سیاحان غربی در کتاب خود به یک تقسیم­بندی نژادی نیز پرداخته­است؛ در باور او « نژادهای متعدد خراسان بزرگ در دورة قاجاریه عبارت بود از:

1-       ایرانی­ها شامل: تاجیک­ها 400 هزار نفر، کردها 250 هزار نفر، بلوچ­ها 1000 نفر

2-       مغول­ها شامل: تیموری­ها 250 هزار نفر، هزاره­ها 50 هزار نفر

3-       تاتارها شامل: افشارها و قاجاریه­ها 100 هزار نفر

4-       عرب­ها: 100 هزار نفر = جمع کل 1.160.000 نفر(کرزن،1349: 1/247).

ولی استنباط کرزن این بود که «عدة مذکور دست­کم دوبرابر جمعیتی است که قابل سرشماری است و می­توان گفت که جمعیت خراسان جمعاً بین 500 تا 600 هزار نفر است. همچنین قحطی مهیب سال 1872میلادی نیز چنان لطمة بزرگی به جمعیت این ایالت وارد کرده است که هیچ­وقت جبران­پذیر نخواهد بود» (همان: 248).

در رابطه با جمعیت شهر مشهد به­عنوان پایتخت خراسان در دورة قاجار نیز سیاحان اروپایی نظریات متفاوتی را بیان کرده­اند. بارنر در سفرنامة خود در این باره می­نویسد «جمعیت مشهد حدود چهل هزار نفر می­باشد» (بارنر،1366: 59)، ولی شیندلر جمعیت مشهد را شصت هزار نفر و حتی بیشتر می­داند؛ البته این نکته نیز حائز اهمیت است که او زائرانی را که هر ساله به مشهد می­آمدند، در آمار خود به حساب نمی­آورد (شیندلر،1336: 201). لرد کرزن یکی دیگر از سیاحان اروپایی، آمار دقیق­تری از جمعیت مشهد را این­گونه ارائه می­دهد: «جمعیت ثابت مشهد، چهل و پنج هزار نفر می­باشد که سالانه یکصد هزار نفر زائر نیز به آن­جا می­آیند و همیشه از پنج تا هشت هزار نفر زائر در آن­جا مقیم هستند» (کرزن،1350: 2/38).

 

2-1-2- اقشار اجتماعی در خراسان بزرگ از دیدگاه سیاحان غربی

دربارة اقشار و طبقات اجتماعی در خراسان دورة قاجاریه از نظر سیاحان به طور مشخص و بارز در سفرنامه­ها پرداخته نشده است، اما از خلال مطالب مندرج در سفرنامه­ها و با مطالعة بسیار دقیق می­توان پی برد که اقشار و طبقات اجتماعی خراسان در عصر قاجار عبارت بوده از طبقات مرفه جامعه شامل: شاه، شاهزادگان و درباریان (فرماندهان نظامی، رده­های بالای دیوان­سالاری)، طبقات متوسط جامعه شامل روحانیون، تجار و کسبه، طبقات پایین جامعه که مردم عادی و نیروی کار بودند. بین طبقات بالا و پایین جامعه، تفاوت فرهنگی و اقتصادی فراوانی بوده است. مثلاً می­توان به نوع لباس پوشیدن آنان اشاره نمود که ژنرال پاتینجر یکی دیگر از سیاحان اروپایی و از مأموران نظامی و سیاسی انگلیس در سفرنامة خود به درستی به این امر اشاره نموده است. او می­نویسد: «در خراسان طبقات بالای جامعه، دستار بلند و جوراب­های پشمی و رنگارنگی می­پوشند و لباس­های آنان قیمتی (ابریشمی) می­باشد، در حالی که لباس طبقات پایین جامعه بسیار ساده (نخی و پارچه­ای) می­باشد (پاتینجر،1348: 45). ادوارد پولاک نیز دربارة اقشار و طبقات اجتماعی و روابط آنان با یکدیگر در سفرنامة خود می­نویسد: «بازیگران اصلی قدرت سیاسی در عهد قاجار، حاکم و شاهزادگان بودند که در رأس این شاهزادگان نیز ولیعهد قرار داشت. سپس درباریان، عناصر دیوانی، سران ایالات و خان­ها در تحکیم سلطنت پادشاه و حکومت قاجاریه نقش عمده­ای داشتند. بنابراین عناصر و عوامل دربار، حکام ولایات و بزرگان لشکری و کشوری که بخش کوچکی از جامعه بودند، با مد نظر قرار­دادن قدرت مطلقة شاه، سبب ایجاد یک نظام استبدادی بسته در کشور می­شدند و در نتیجه شرایط را برای رشد طبقات جدید نابود می­ساختند. بدین ترتیب در عصر قاجار، درباریان چندان با طبقات اجتماعی چون بازرگانان، اصناف و پزشکان اختلاط نمی­یافتند، لذا به طور موازی و در کنار یکدیگر زندگی می­کردند. اما حدفاصل این طبقات با طبقة مطلقة درباریان، طبقة روحانیون و بزرگان دینی بود که می­توانستند در مواقع ضروری، طبقة زورگوی حاکمه را به تمکین وادارند. روحانیون دارای قدرت سیاسی و معنوی زیادی بودند و اینان به مقامات سیاسی کشور در درجات مختلف نیز دسترسی داشتند و اغلب به نفع مردم دست به کار می­شدند و در اختلافات و تناقضات میان مردم در طبقات مختلف میانجی­گری می­کردند (پولاک،1361: 85). ادوارد پیت هم­چنین در سفرنامة خود در خصوص قدرت روحانیت در دورة قاجاریه در خراسان می­نویسد: «در مشهد در دورة قاجار، هر مجتهدی برای خودش یک قاضی محل نیز هست و در صورتی که حکومت مرکزی ضعیف باشد، او و طرفدارانش می­توانند قدرت بیشتری کسب نماید. روحانیون تنها مراجع قضایی مردم در مسائل و مشکلات مختلف هستند و اینان در اختلافات به دعاوی رسیدگی می­کنند. بیشتر جمعیت مشهد را روحانیون تشکیل می­دهند. در همه جا به وفور اشخاصی به چشم می­خورد که عمامة سفیدی دارند که اینان را ملا یا طلبه می­خوانند (پیت،1365: 307-306). از دیگر طبقات اجتماعی در خراسان طبقة تجار بودند که ادوارد پیت در خصوص این اقشار می­گوید: «طبقة تجار که طبقة متوسط جامعه بودند، در قوچان درآمدشان بستگی به مسافرینی داشت که از راه­ها می­گذشتند. به­طور کلی تاجرها وضع خوبی نداشتند و بازارشان کساد بود. زیرا روس ها ورود کالاهای انگلیسی را قدغن کرده بودند و فقط اجازه می دادند چیت و چای به خراسان وارد شود، آن­هم با آن­چنان حقوق گمرکی بالایی که هیچ سودی عایدشان نمی­ساخت (همان: 273). از دیگر طبقات جامعه، خدمتکاران بودند که از حقوق و مزایای زیادی برخوردار نبودند و زندگی ساده و فقیرانه­ای داشتند. در نظر ادوارد پیت «طبقة خدمتکاران یکی از بی­دقت­ترین طبقات جامعه­اند» (همان: 270). همچنین سلسله مراتب کشوری در دورة قاجاریه به ترتیب اهمیت عبارت بود از: «بیگلربیگی، کلانتر، کدخداباشی و کدخدا. این سلسله مراتب فقط در شهرهای بزرگ بود، اما در شهرهای کوچک و شهرک­ها، کلانتر بالاترین مقام محسوب می­شد» (اوبن،1391: 108). در سدة نوزدهم کلانتر، مهم­ترین مقام رسمی شهری بود که در برخی از شهرها نظیر مشهد، شیراز و تبریز این مقام به عهدة بیگلربیگی بود؛ بیگلربیگی عنوانی از کلانترهای شهرهای بزرگ بود (فلور،1366: 1/12). برقراری نظم در شهر بر عهدة بیگلربیگی است که باید بدین منظور 60 نفر در خدمت خود داشته باشد (پیت،1365: 304). کدخدا نیز یکی دیگر از صاحب­منصبان اجتماعی ایران و از زیرمجموعه­های تشکیلات محلی و اداری تا پایان عصر قاجاردر خراسان و بسیاری از شهرهای ایران، حضور مؤثر و پررنگی در زندگی اجتماعی مردم داشته است (صالح­نژاد و دیگران،1391: 138). علاوه بر این عناوین، عنوان قلعه­بیگی (یا فرماندة قلعه یا همان کوتوال) نیز می­باشد که فقط در مشهد و تبریز این عنوان را می­توانیم در عهد قاجار بیابیم (پیت،1365: 40).

 

2-1-3- آداب ازدواج در خراسان از دیدگاه سیاحان غربی در دورة قاجاریه

ازدواج در ایران امری شرعی و عرفی است. در ایران، نوزاد که به­دنیا می­آمد از همان ابتدا او را به اسم همسر آینده­اش می­گذاشتند. در تمامی شهرهای ایران از جمله خراسان، این امری طبیعی بود؛ ازدواج در این زمان همچون گذشته از سنین پایین صورت می­گرفت (پولاک،1361: 141). صرف­نظر از پسران و دخترانی که والدینشان به مناسبت خویشی و روابط دوستانه برای آن­ها نامزدی انتخاب می­نمودند، بسیاری از ازدواج­ها توسط زنان پیری که آن­ها را دلاله می­گفتند و در شغل خود مهارت داشتند، صورت می­گرفت (دالمانی،1335: 255). مک­گرگر از دیگر سیاحان غربی، نسبت به سنت چندهمسری در ایران انتقاد کرده و ضمن مقایسة فرهنگ غرب با ایران در این خصوص می­گوید «تقدس تک­همسری که در اروپا نه تنها قانون است، بلکه آرزو و خواستة همة اقوام اروپایی است. اما تک­همسری در نظر این مردم، هیچ­گونه مفهومی ندارد و هرگز مردی را به خاطر داشتن سه یا چهار زن دائمی و دو یا سه همسر موقتی بدترین مرد نمی­شناسند» (گرگر،1366: 261). جرج کرزن یکی دیگر از سیاحان اروپایی نیز در سفرنامة خود درخصوص ازدواج و آداب آن در خراسان بزرگ در دورة قاجاریه می­نویسد «به پاس سفر طولانی که زوار از راه دور آمده­اند و رنج بسیاری که در رسیدن به مشهد تحمل کرده­اند و همچنین به واسطة فاصله و مدت زمان زیادی که از خانه و خانوادة خویش دور هستند، با اغماض مقامات روحانی و بلکه همکاری ایشان، بازار عقد و ازدواج موقت در حین توقف آن­ها رایج است و عدة کثیری زن نیز پیوسته برای تأمین منظور فراهم­اند. ملایی حاضر می­شود و با تضمین او قباله­ای تنظیم و از طرف زن و مرد رسماً مهر می­شود و خرج این کار پرداخت می­گردد و به این ترتیب ازدواج شرعاً تحقق می یابد. شوهر موقت نزد عیال و اولاد خود که در شهرهای دور اقامت دارند بازمی­گردد و زن بعد از چهارده روز تجردِ الزامی، کار و اشتغال زوجیت خویش را دنبال می­کند؛ به عبارت دیگر این یک نوع زناشویی است که زیر نظر ملایان در مشهد رایج است که شاید از این لحاظ ممتازترین بلاد است (کرزن،1349: 231-230). کلنل­پیت نیز می­گوید: «ازدواج موقت و صیغه در مشهد بسیار شایع و معمول است. هر مردی که به قصد زیارت به مشهد می­آید، می­تواند بلافاصله زنی را برای یک هفته و یا یک ماه و یا یک­سال به­طور موقت به عقد خود درآورد؛ البته انجام چنین کاری هم قانونی است و هم شرعی و هیچ­گونه منعی نیز ندارد، با این­حال ازدواج­های دائم نیز صورت می­گیرد» (پیت،1365: 313-310 ). مادام دیولافوا نیز در سفرنامة خود در این باره با صراحت می­نویسد «صیغه شدن زنان، مختص قشر پایین و فقیر جامعه است» (دیولافوا،1355: 214). اما بروگشن دربارة ازدواج طبقات مرفه و بالای جامعه در خراسان بر این باور است که «ازدواج در طبقات اجتماعی قشر مرفه در خراسان، امری مصلحتی بود و مردان مجبور می­شدند با زنانی ازدواج کنند که علاقه­ای به زندگی با آنان نمی­توانستند داشته باشند؛ همچنین وضعیت مهریة زنان و قباله­های ازدواج آنان با توجه به موقعیت­شان متفاوت بود» (بروگشن،1367: 201).

2-1-4- غذا و آداب آن در خراسان از دیدگاه سیاحان اروپایی

آداب و فرهنگ غذایی مردم خراسان بخشی از فرهنگ مادی، معنوی و تاریخ اجتماعی آنان را در اعصار مختلف در برگرفته و نیز یکی از اقوام متمدن و کهن ایرانی است که از فرهنگ خوراک غنی و پیچیده­ای برخوردار می­باشد. لذا سیاحان غربی که به خراسان سفر کرده­اند، فرهنگ مردم این دیار و جنبه­های مادی و معنوی آن را در سفرنامه­های خود ارزیابی نموده­اند. یکی از این جنبه­ها، توجه به فرهنگ حاکم بر سفرة مردم خراسان، نوع خوراک، طرز تهیة غذاها و کیفیت آنهاست. از نظر این سفرنامه­نویسان، برخی از خوراک­ها جنبة ملی داشت و برخی نیز مربوط به طبقات اجتماعی خاصی بود. کنت­دو گوبینو که در دورة قاجار سمت دبیر اول فرانسه را داشت دربارة پذیرایی گرم مردم خراسان می­گوید «مردم خراسان موقع غذا خوردن آداب خاصی دارند؛ آنان به وقت غذاخوردن سفره پهن می­کنند و به صورت چهارزانو گرد آن می­نشینند. آنان حتماً قبل از غذا خوردن باید دستان خود را شسته و حین غذا خوردن ساکت می­مانند و از قاشق و چنگال استفاده نمی­کنند، بلکه با دست غذا می­خورند و بعد از غذا هم دهان خود را می­شستند و برای شستشوی دست و دهان از آفتابه استفاده می­کردند. غذای اصلی ومورد علاقة آنان آش و برنج بود. در ماه رمضان خوردن و آشامیدن حتی قلیان و سیگارکشیدن از طلوع آفتاب تا غروب آن ممنوع بود. به­خصوص در شهر مذهبی مشهد که در مجاورت حرم مطهر امام رضا (ع) بود، ماه رمضان همراه با مراسم خاصی برگزار می­شد. در این ماه، مردم خراسان، سنتی به نام نذر کردن و نذری دادن داشتند. آنان غذاهایی مانند آش و شله­زرد را به عنوان نذری به دیگران می­دادند» (گوبینو و توکویل،1353: 41). اما پرنس سولتیکف با اشاره به غذاهای رنگارنگ و پذیرایی گرم مردم خراسان، یکی از این ضیافت­های غیر منتظره را چنین توصیف می­کند: «شام بسیار مفصلی بود، انواع و اقسام پلوهای رنگارنگ، راگوی ماهی، مرغ بریان و ماست. شربت­های متنوع، مرباها و کمپوت­های مختلف، انار و خربزه شیرین و ... . خلاصه همه چیز به فراوانی بر سفره دیده می­شد. پس از صرف شام، روی قالی­های نرم و لطیف خراسان خفتیم، در حالی­که صدای فوران آب فواره و زمزمة باد از لای پنجرة اتاق به گوش می­رسید» (دانش­پژوه،1380: 575). مک­گرگر، یکی دیگر از سیاحان اروپایی، در خصوص پذیرایی از مهمان در مشهد می­گوید: «در مشهد که توقف کردم و مهمان یکی از دوستانم بودم، عموماً غذا خوردن در مهمانی­ها در اتاق بالا انجام می­گرفت. سفره که به­ندرت تمیز بود و هرگز سفید نبود، روی زمین پهن می­شد و همه گرد آن به صورت چهارزانو می­نشستند. همچنین غذاهای متنوعی بر سر سفره می­گذاشتند و در غذا روغن زیادی نیز می­ریزند» (گرگر،1366: 1/270). اما هانری دالمانی در سفرنامة خود از زاویه­ای دیگر به این موضوع پرداخته، می­نویسد « بر سر سفرة مردم خراسان، قاشق و چنگال در کار نیست. وقتی صاحب­خانه گفت "بسم­الله" همه یک دفعه به خوردن غذا با دست مشغول می­شوند. در میان غذاخوردن، هیچ­کس حرف نمی­زند و آن را خارج از نزاکت می­دانند» (دالمانی،1335: 232-226). برخی از سیاحان به نوع غذا و مقدار غذاخوردن مردم خراسان نیز اشاره نموده­اند. به­عنوان مثال، کرزن بر این باور است که «برنج از غذاهای اصلی روستائیان در خراسان شمالی می­باشد» (کرزن،1349: 1/206). جالب این است که گرگر یکی دیگر از سیاحان غربی، معترف است که تا قبل از سفر به خراسان با برنج و طرز پخت آن هیچ آشنایی­ نداشته است. او می­گوید «یکی از ویژگی­های مهمانی­های خراسانی­ها، مقدار برنجی است که خورده می­شود. من قبل از این­که به ایران بیایم هیچ اطلاعی از شیوة پختن برنج نداشتم» (گرگر،1366: 1/270). هانری­رنه دالمانی نیز برنج را یکی از غذاهای اساسی ایرانیان معرفی می­کند و می­گوید «برنج یکی از غذاهای اساسی ایرانیان است که فقیران کمتر به آن دسترسی دارند. در سفرة اعیان غذاهای گوناگون دیده می­شود؛ مخصوصاً پلو که با انواع مختلف سبزی، زعفران، آلبالو، زرشک و انواع ادویة معطر فراهم می­کنند و در قاب­های بزرگ می­ریزند» (دالمانی،1335: 226). کلنل پیت نیز در سفرنامة خراسان و سیستان راجع به پذیرایی و مهمانی در خراسان بزرگ می­نویسد «در تابستان که وارد مشهد شدم از ما با چایی و قلیان و شربت خنک پذیرایی شد و در کلات نادری هم با سینی­ای از انگور و ظرفی از آتش که اسپند را در آن ریخته بودند به استقبال ما آمدند. اسپند دود کردن در تمامی شهرهای خراسان انجام می­شد و این­کار به منظور چشم­زخم صورت می­پذیرفت» (پیت،1365: 149 و130).

2-1-5- پوشاک و آداب آن در خراسان از دیدگاه سیاحان غربی در دورة قاجار

در طول دوران حکومت قاجار بر ایران، یکی از امور بسیار مهم در نزد اقشار مختلف جامعه، نوع پوشش و متعلقات آن بوده است، به نحوی که کلاه، کفش، جوراب، شلوار، شال، کمربند، جبه، قبا، عبا، عمامه و پوستین از جمله عناصر اصلی پوشاک مردان این دوره محسوب می­شده است. در این دوره، فرهنگ ایران به دلیل ارتباط زیاد ایرانیان با اروپا، تا حدی متأثر از فرهنگ اروپایی شد و خواسته یا ناخواسته با هدف پیشرفت فرهنگی و اجتماعی، اروپائیان را به عنوان الگوی خود قرار دادند. لباس پوشیدن مردم در خراسان نیز همانند دیگر شهرهای ایران، شبیه اروپائیان شد. فرد ریچاردز در سفرنامة خود در این باره می­نویسد: «زمانی تنوع البسه و رنگ­ها و وجود ملیت­های مختلف به خیابان­های مشهد، مناظر جالبی می­دادند؛ ولی اکنون که ایرانیان، لباس خود را تبدیل به لباس اروپائیان کرده و کلاه پهلوی بر سر نهاده­اند، این مناظر را دیگر نمی­توان دید. مشهد شهر بسیار باروحی است و قسمت تازه­ساز و جدید آن به سرعت پوششی از تمدن مغرب­زمین را به خود می­گیرد. مشهد دارای چندین خیابان جدید است که دکان­داران آن، کالاهای ساخت چکسلواکی و روسیه را در جعبه آیینه­های خود به معرض نمایش گذاشته­اند» (ریچاردز،1343: 200). اسکات وارینگ نیز بر این باور است که ایرانی­ها، لباس خود را بنا به شرایطی که در آن زندگی می­کنند، تهیه می­نمایند. لباس مردان ایرانی عبارت است از یک زیرجامه و پیراهن. زیرجامه نوعی شلوار فراخ است که معمولاً از جنس پارچة ابریشمی تهیه می­شود ولی در فصل تابستان از پارچة کتانی استفاده می­کنند. قبا یا خرقه نیز تن­پوشی است که از نوعی پارچة زیبا و نفیس و گرانبها دوخته و آن را روی لباس می­پوشند. پوشش خانم­های ایرانی هم به صورت پیراهن سفید و یک زیرجامه است که لباس اصلی آنان را تشکیل می­دهد و معمولاً شلوار از یک نوع مخمل ضخیم آمیخته با پارچة ابریشمی به صورت کیسه­ای دوخته می­شود، چنان­که ساق­های آنان درون کیسه قرار گرفته است و همچنین آنان از زیرورآلات استفاده می­کنند. استعمال لباس­های ابریشمی به وسیلة مسلمانان تحریم شده و آن­ها نیز از پوشیدن تن­پوش­هایی که با ابریشم و کتان مخلوط شده نیز تا اندازه­ای احتراز می­نمایند (امیری،1369: 191-190). جرج­کرزن نیز در خصوص نوع پوشش مردم خراسان بر این باور بود که «مردم در قوچان، کلاه­پوستی بر سر می­گذارند که شبیه کلاه ترکمنی است، ولی نوکش به آن اندازه باریک نیست. همچنین تسمه­ای از پارچة کرباسی بر دور پا (مچ­پیچ) با کفش­های دهانه­گشاد از پوست خام گاو و زن­ها در همه جا بنا به رسم عادت، صورت خود را نشان نمی­دهند» (کرزن،1349: 1/206)، و نیز «در قوچان زنان چارقدهای سفید و دامن­های بلند قرمز گل­دار می­پوشیدند» (پیت،1365: 163). ژنرال پاتینجر از دیگر سیاحان اروپایی که به کلات نادری سفر کرده بود، در سفرنامة خود دربارة نوع پوشش مردم کلاتِ خراسان این­گونه می­نویسد: «در کلات قبیله­ای افغانی به نام بائویی¹ بودند که در شهر کلات، امور حمل و نقل و عبور و مرور را اداره می‌کردند. بائویی­ها در فصل زمستان لباس­شان عبارت بود از پیراهنی بسیار بلند و گشاد از جنس پارچة ابریشمی رنگین، ارخالقی از پارچة گلدار و یا قبائی که با پنبه لایه­دوزی شده بود. طبقات مرفه و پولدار، جوراب­های پشمی کوتاه و رنگارنگ می­پوشیدند. دستار آن­ها نیز نسبتاً بزرگ و از  جنس پارچة ابریشمی یا لنگی²معمولی ساخته شده بود و در زیر آن کلاهی به نام عرق­چین که تمام سر را می­پوشانید، بر سر می­گذاشتند. وقتی از ساختمان بیرون می‌رفتند، پوستین یا جبه یا قبایی از پوست گوسفند بر روی تمام این لباس­ها در بر می­کردند که قسمت پشمینة آن در سمت داخل قرار می‌گرفت و لباسی بود که گرمای زایدالوصفی را تأمین می­کرد. (پاتینجر، ۱۳۴۸ : ۴۵).

 

2-1-6- آیین دفن مردگان در جوار مرقد امام رضا(ع) از دیدگاه سیاحان اروپایی

مردم ایران مخصوصاً خراسانی­ها از روزگاران قدیم مخصوصاً از عهد قاجار به بعد، به جهت احترامی که برای حرم مطهر حضرت رضا(ع) قائل بودند، اموات خود را در این مکان مقدس به خاک می­سپردند. آلکس بارنر یکی از سیاحان غربی که در دورة قاجار به خراسان سفر کرده بود، ضمن ترسیم موقعیت جغرافیایی حرم مطهر، در این باره در سفرنامة خود می­نویسد «مشهد سه خیابان در جهات مختلف از مقبرة امام رضا(ع) منشعب می­شود که دوتای آن­ها وسیع، عریض و مشجر است؛ جوی آبی نیز که از وسط این دو خیابان می­گذرد، طراوت خاصی به دو خیابان غربی و شرقی حرم داده است. بخش اعظم فضای محصور حرم را گورستان قرار داد­ه­اند، زیرا مردم معتقدند که درگذشتگانشان در جوار یک امام در آرامش به سر می­برند» (بارنر،1366: 59). جیمز فریزر نیز در خصوص پرداخت مبالغ گزاف جهت خرید قبر در حرم می­گوید «متمولین ایران مبلغ گزافی برای اموات خود در صحن­ها و رواق­های حرم می­دهند، یعنی از بیست الی دویست تومان برای دفن یک نفر داده می­شود و این درآمد متعلق به متولی و برای اداره کردن امور و اعمال متعلق به حضرت است و از این جهت علاوه بر اقتدار مالی و سیاسی، اقتدار مذهبی نیز دارد» (فریزر،1364: 47). ادوارد پولاک نیز از دیگر سیاحان اروپایی در خصوص دفن مردگان در اماکن مقدس بر این باور است که «اجساد مردم ثروتمند و متعین بلافاصله پس از مرگ یا پس از نبش قبر به یکی از اماکن متبرکة کربلا، مشهد، قم یا شاهزاده عبدالعظیم حمل می­گردد. قیمت هر مکان بستگی دارد به تقدس آن­جا و دیگر دوری و نزدیکی به بقعة امام یا امامزاده. از نظر حمل و نقل نیز جنازه­ها را در نمدی می­پیچند و به دو میله از پهلو محکم می­کنند و آن­گاه به صورت افقی بر قاطر می­گذارند. در سفرها اغلب با کاروان حمل جنازه مصادف می­شویم و از بویی که از فاصلة دور از این اجساد متصاعد می­شود، می­توان دریافت که کاروان نزدیک می­شود. هر چند که زیان­های حمل اجساد برای سلامت زندگان بدین صورت کاملاً آشکار است، اما به نظر می­رسد که نتوان بر سبق ذهن مردم که سخت ریشه­دار است، غلبه کرد و این رسم را برانداخت» (پولاک،1361: 250). هانری بایندر نیز دربارة دفن مردگان در کنار این مکان مقدس می­گوید: «ایرانیان خیال می­کنند که برای دخول در بهشت کافی است که نزدیک قبر یکی از امامان به خاک سپرده شوند و بدکارترین مردم، چنان­چه بتواند پس از مرگش خرج مسافرتش را فراهم کند، مانند شریف­ترین انسانی که در سرزمین خود به خاک سپرده شده، با اطمینان وارد بهشت می­گردد (بایندر،1370: 383). این سیاح اروپایی در ادامه، به عنوان شاهد مثال بر آن­چه گفته است، به دو نمونه از افراد فاسدی که در حرم امام رضا(ع) مدفون می­باشند اشاره کرده، می­گوید «مثلاً دو نمونه از افرادی که قبرشان در کنار بقاع متبرکه و در زیر گنبد بزرگ امام رضا(ع) مدفون شده­اند، خلیفة عباسی هارون­الرشید و عباس میرزا پسر فتحعلی­شاه قاجار که در سال 1834 میلادی در مشهد وفات یافته­، را می­توان نام برد. علاوه بر این افراد، نیز بسیاری دیگر از علما را می­توان یافت که در کنار مضجع شریف دفن شده­اند» (همان). ژوانس­ فووریه یکی دیگر از سیاحان فرانسوی است که به عنوان پزشک مخصوص ناصرالدین­شاه به ایران سفر کرده و خاطراتش را در قالب سفرنامه­ای گرانبها به رشتة تحریر درآورده است. وی در سفرنامة خود، اطلاعات شایان توجهی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در عصر قاجار در اختیار پژوهشگران قرار داده است. او در این سفرنامه از اهمیت دفن مردگان در جوار اماکن مقدس این­گونه می­نویسد: «مؤمنینی که استطاعت فرستادن جنازة کسان خود را به کربلا یا مشهد ندارند، دفن آن­ها را در نزدیکی مزار شاهزاده حسین، موجب جلب ثواب اخروی می­دانند. به همین دلیل از جمیع جهات، اجساد را برای دفن به آن­جا روانه می­دارند» (فووریه،1326: 166).

2-1-7- مراسم محرم در خراسان از دیدگاه سیاحان غربی در دورة قاجار

محرم به عنوان یک نماد دینی و چندکارکردی در فرهنگ ایرانی – اسلامی، از پدیده­هایی بود که در دوره قاجار مورد توجه خاص سفرنامه­نویسان اروپایی قرار گرفت. سیاحان اروپایی مراسم سوگواری ماه محرم را به جهت اهمیت آن در بین شیعیان، بیش از سایر مراسم مذهبی در سفرنامه­های خود انعکاس داده­اند.کیفیت شناخت و چرایی برداشت­های واقعی و یا دور از واقعیت، از مراسم محرم در دورة قاجار و از دیدگاه سیاحان اروپایی یکی از نکات قابل تأمل در این سفرنامه­ها می­باشد. اورسل، سیاح بلژیکی، آغاز سال قمری را مصادف با مقدس­ترین روزهای شیعیان در کتاب خود ذکر کرده ­است (اورسل،1353: 262). لیدی سیل، سیاح و همسر وزیرمختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین­شاه، دربارة مراسم محرم می­نویسد: «با این­که این ماه، ماه ندبه و گریه و زاری است، اما با وجود محنت­انگیز بودن، برای تمام طبقات مردم ایران ماه استراحت و سرگرمی محسوب می­شد. این واقعه به قدری ایرانی­ها را تحت تأثیر درآورده که جریان آن را به صورت نمایش درآورده­اند و شبیه انجام شعائر مذهبی دوران گذشتة انگلستان و سایر جاها در صحنه اجرا می­کنند و گریه و زاری ایرانی­ها همراه با صداهای غیرعادی و عجیب غریب است» (شیل،1368: 70-66). ادوراد پیت نیز به تشریح مراسم محرم در مشهد پرداخته، می­گوید: «در مشهد هم در روز دهم محرم، مردم لباس سیاه روزهای قبل را از تن درآورده و کفن سفیدی می­پوشند. ابتدا دو صف از مردان که به دست، قمه و شمشیر داشتند، در دو سر خیابان با آهنگ ملایمی به حرکت درآمدند. سپس چهرة اصلی مراسم در وسط و بین دو صف هویدا شد. مردی که تا کمر لخت بود و بدنش در زیر قمه­ها، نعل اسب­ها و خرت و پرت­های دیگری که به آن متصل شده بود، پیدا نبود. برای مثال، یک جفت خنجر در قسمت جلوی سینه و پشت کمر وی فرو رفته بود و مقدار زیادی نعل اسب به قسمت شانه­های او متصل شده و تعداد زیادی قفل نیز از پوست بدن وی داخل رفته و چفت شده بود. بلافاصله در پشت این مرد، تعدادی از مردها که سرها را تراشیده و کفن سفید به تن کرده بودند، با قمه­هایی که در دست داشتند، پیشانی و سر خود را تیغ زدند، به نحوی که خون به بیرون فوران کرده و روی لباس سفیدشان ریخته شد» (پیت،1365: 134). یکی از ویژگی­های جریان شرق­شناسی تحت تأثیر ذهنیت­های اروپامحور، خاستگاه­یابی اروپایی و غربی برای پدیده­های شرقی و غیراروپایی بوده است. به همین دلیل، یافتن خاستگاهی برای تعزیه به عنوان یکی از دغدغه­های اصلی سیاحان اروپایی، در بیشتر گزارشات آن­ها انعکاس پیدا کرده است. بنجامین در مورد خاستگاه تعزیه می­آورد: «من حدس دیگری هم، در این باب زده­ام و آن این است که رسم تعزیه از زمان بسیار قدیم معمول بوده است. تعزیه برای اسمردیس مجوس -که به حکم ارتداد کشته شد – می­گرفتند و یونانی­ها این تعزیه سالیانه را ماکوفیا می­نامیدند» (بنجامین،1363: 433). فریزر نیز از دیگر سیاحان غربی در مورد مراسمی شبیه به این نمایش در بین مسیحیان می­نویسد: «شک نیست که این تعزیه­ها شبیه است به دسته­های نمایشی کاتولیک­های روم قدیم که به وسیلة آن­ها وقایع کتاب مقدس را به صورت ناشیانه و غالباً مضحک نمایش می­دادند» (فریزر،1364: 243). شاخصة اصلی این گزارش­ها، دید اروپامحور سیاحان می­باشد، که تحت تأثیر جایگاه غرب آن عصر، خاستگاه تعزیه را یونان قدیم می­دانسته­اند. اما جعفرشهیدی در مقابل چنین تفکری، ریشة تعزیه را به ایران باستان می­رساند و بر این باور است که «بعد از اسلام این مراسم توسط شیعیان ایران متناسب با اعتقادات مذهبی آن­ها بازبینی شده است» (شهیدی،1380: 70-61). البته خدوم جلیلی، مورخ عراقی، هم خاستگاه تعزیه را بین­النهرین دانسته، آن را شبیه به نمایش­های آیینی می­داند که برای مردوک، خدای بابل، انجام می­گرفته است (خدوم جمیلی،1385: 10). بررسی این گزارشات نشان می­دهد که هر یک از این افراد، تحت تأثیر جغرافیای زندگی خودشان، خاستگاه تعزیه را به آن مربوط دانسته­اند، که البته این یک قضاوت غیرعلمی می­باشد. به عنوان مثال، کلنل چارلز ادوارد پیت – که از سوی انگلستان در عصر ناصرالدین­شاه قاجار به سمت کنسول بریتانیا در مشهد منصوب شده بود – دربارة مراسم محرم و تعزیه­خوانی که در این شهر دیده، نوشته است: «بعدازظهر، مردم در مراسم شرکت جستند. هر روز صحنه­های مربوط به همان روز واقعة کربلا را اجرا می­کردند و امروز اوج این نمایش یعنی شهادت حضرت امام حسین(ع) بود. کسی که نقش امام حسین(ع) را برعهده دارد، سرانجام از اسب بر زمین افتاد و در حالی که با پارچه­ای روی او را می­پوشانند، صحنه­های مربوط به جداکردن سر آن حضرت اجرا می­گردد. در آخر یک سر مجسمه را به عنوان سمبل بر سر نیزه حمل می­کنند...». (پیت،1365: 135).

 

 

 

3-       نتیجه

سرزمین خراسان به علت قدمت تاریخی و موقعیت جغرافیایی همواره مورد توجه سیاحان اروپایی بوده است. از مهم­ترین نکات حاصل از بررسی سفرنامه­های سیاحان غربی، جذابیت بی­حد و حصر خراسان در نگاه آنان بوده است، تا جایی که می­توان گفت سیاحانی که به خراسان پا گذاشته­اند، همگی مطالب فراوانی از مشاهدات عینی خود در وصف حرم مطهر رضوی و دیگر اماکن مذهبی و فرهنگی آن ارائه نموده­اند. اما با نقد و بررسی دیدگاه­های سیاحان غربی در خصوص وضعیت اجتماعی و فرهنگی خراسان در دورة قاجار، معایب و محاسنی را می­توان برشمرد.

-        یکی از این معایب، سطحی­نگری برخی از سیاحان غربی در بیان بسیاری از مسائل اجتماعی و فرهنگی خراسان می­باشد. لذا سطحی­نگری این سیاحان که نقش دوگانة علت و معلول را نیز دارد، در مقام معلول به دلایلی مثل اقامت کوتاه، اطلاعات ناکافی، آشنا نبودن با فرهنگ، سنت و زبان فارسی رخ داده است و در مقام علت، سطحی­نگری باعث شده، سیاحان هرگز علت وجودی بسیاری از آداب و رسوم مذهبی و فرهنگی و اهداف آن­ها را در خراسان درک نکنند.

-        نگاه اروپامحوری سیاحان غربی نیز باعث شده است که آن­ها برای برخی از مراسم مذهبی هم­چون تعزیه­خوانی در مشهد به عنوان یکی از عناصر محرم، به دنبال خاستگاه غربی باشند و بدین منظور، با توسل به نوعی تشابه­گرایی، نتیجه گرفته­اند که تعزیه، نمایشی خیالی و ادامة همان نمایش­های قدیم در اروپا بوده است.

-        نگاه از بالا به پایین و داشتن حس خودبرتربینی و اغراض استعماری آنان نیز به عنوان ویژگی دیگر سفرنامه­های این دوره، باعث شده است که برخورد حقارت­آمیز با فرهنگ مردم شرق را به دنبال داشته باشد، تا جایی که برخی از سفرنامه­نویسان، به گونه­ای مغرضانه اقدام به بزرگ­نمایی در ترسیم برخی از ویژگی­های ایرانیان نموده­اند تا تصویری نامطلوب از مردم ایران به نمایش بگذارند.

-  البته نباید از این نکته نیز غافل شد که بسیاری از سفرنامه­های اروپائیان از جمله منابع مهم در بازسازی تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران محسوب شده و سرشار از جزئیاتی دقیق دربارة وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران در هر یک از دوره­های پیشین و بازتاب دهندة آداب و رسوم فرهنگی و نیز خصایص رفتاری و ویژگی­های شخصیتی مردم در دوره­های گوناگون تاریخ ایران مخصوصاً عصر قاجار می­باشند، از این­رو نگارش تاریخ اجتماعی ایران بدون بهره­گیری از سفرنامه­های سیاحان غربی بسیار دشوار و کم­حاصل است؛ زیرا این سیاحان تمام وقایع اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را در حد درک و فهم و استنباط خود در سفرنامه­هایشان منعکس می­کردند.

 

منابع

-       امام، سیدمحمدکاظم (1368)، مشهد توس، تهران: کتابخانه ملک.

-       امیری، مهراب (1369)، ده سفرنامه یا سیری در سفرنامه­های جهانگردان خارجی راجع به ایران، تهران: انتشارات وحید.

-       اوبن، اوژن(1391)، ایران امروز، سفرنامه و خاطرات اوژن اوبن سفیر فرانسه در آستانة مشروطیت، ترجمه علی­اصغر سعیدی، تهران: نشر علم.

-       اوتر، ژان (1363)، سفرنامه ژان اوتر، ترجمه علی اقبالی، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.

-       اورسل، ارنست (1353)، سفرنامة بایندر، ترجمة علی­اصغر سعیدی، تهران: انتشارات زوار.

-       بارنر، آلکس (1366)، سفرنامه بارنر به ایران در عهد فتحعلی­شاه قاجار، ترجمة حسن سلطانی­فر، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

-       بایندر، هانری (1370)، سفرنامة بایندر، ترجمه کرامت­الله افسر، تهران: انتشارات فرهنگسرا.

-       بروگش، هاینریش کارل (1367)، در سرزمین آفتاب، ترجمة مجید جلیلوند،تهران:  نشر مرکز.

-       بلنیتسکی، آ (1364)، خراسان و ماوراء­النهر، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران: نشر گفتار.

-       بنجامین، ساموئل گرین ویلر (1363)، ایران و ایرانیان، به اهتمام رحیم رضازاده­ملک، بی­جا، بی­نا.

-       بهرامی، عبدالله (1344)، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران از زمان ناصرالدین­شاه تا آخر سلسله قاجاریه،  تهران: انتشارات کتابخانه سنائی.

-       پاتینجر، ژنرال هنری (1348)، مسافرت سند و بلوچستان، ترجمة شاهپور گودرزی، تهران: دهخدا.

-       پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، سفرنامة پولاک "ایران و ایرانیان"، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.

-       پیت، کلنل چارلز ­ادوارد (1365)، سفرنامه خراسان و سیستان، ترجمة قدرت­الله روشنی زعفرانلو، مشهد: میراث فرهنگی خراسان رضوی.

-       حموی، یاقوت­بن عبدالله (1979)، معجم­البلدان، بیروت: انتشارات دار احیاء التراث­العربی.

-       خدوم­جمیلی، عباس (1385)، تعزیه در عراق و چند کشور اسلامی، ترجمة مجید سرسنگی، تهران: فرهنگستان هنر.

-       دالمانی، هانری­رنه (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه همایون فره­وشی، تهران: چاپ گیلان.

-       دانش­پژوه، منوچهر (1380)، سفرنامة تا پخته شود خامی، تهران:  نشر ثالث.

-       دروویل، گاسپار (1348)، سفرنامه در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد­مقدم، تهران: انتشارات شباویز.

-       دیولافوا، مادام (1355)، سفرنامة مادام دیولافوا، ترجمة ایرج فره­وشی،تهران:  انتشارات دانشگاه، تهران.

-       ریچاردز، فرد (1343)، سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمة مهین­دخت صبا، تهران: انتشارات بگاه ترجمه و نشر. 

-       شهیدی، عنایت­الله (1380)، پژوهشی در تعزیه و تعزیه­خوانی،تهران:  دفتر پژوهش­های فرهنگی.

-       شیل، لیدی (1368)، خاطرات لیدی شیل، ترجمة حسین ابوترابیان، چاپ دوم، تهران: نشر نو.

-       شیندلر، آلبرت (1336)، سه سفرنامه هرات، مرو و مشهد، ترجمه قدرت­الله زعفرانلو، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه.

-       فریزر، جیمز بیلی (1364)، سفرنامة فریزر (سفر زمستانی)، ترجمة منوچهر امیری،تهران:  انتشارات توس.

-       فلور، ویلم (1366)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمة ابوالقاسم سری، جلد اول،تهران:  انتشارات سحر.

-       فووریه، ژوانس (1326)، سفرنامة فووریه، ترجمة عباس اقبال، تهران: انتشارات کتابخانة علی­اکبر علمی و شرکاء.

-       کرزن، جرج ناتانیل (1349)، ایران و قضیة ایران، ترجمه وحید مازندرانی، جلد اول، تهران: بنگاه نشر و ترجمة کتاب.

-       کرزن، جرج ناتانیل (1350)، ایران و قضیة ایران، ترجمه وحید مازندرانی، جلددوم، تهران: بنگاه نشر و ترجمة کتاب.

-       گرگر، سی­ام مک (1366)، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال­غربی افغانستان، ترجمه مجید مهدی­زاده.، جلد اول،مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

-       گرگر، سی­ام مک (1368)، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال­غربی افغانستان، ترجمه اسدالله توکلی طبسی، جلد دوم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

-       گوبینو و توکویل، کنت­دو و الکسی (1353)، نامه­های کنت­دوگوبینو و الکسی دوتوکویل، ترجمة رحمت­الله مقدم مراغه­ای،تهران: انتشارات ابن­سینا.

مقالات:

-       افشار، ایرج (1389)، «توانمندی­های فرهنگی خراسان بزرگ و تأثیر متقابل آن بر ایران»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 1، زمستان 1389، صص 21-1. 

-       رحیم­پور، علی (1389)، «تاریخ و فرهنگ خراسان بزرگ»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره1، زمستان 1389، صص74-35.

-       صالح­نژاد، نرگس، یحیایی، علی و ابوالبشری، پیمان (1391)، «کدخدا در دورة قاجاریه»، مجله تاریخ و فرهنگ، دوره 44، شماره پیاپی 88، بهار و تابستان، صص156-137.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Representation of popular culture in Khorasan, according to the views of European travelers in the Qajar era

Abstract

In the context of historical studies, travel logs are important because of their social and cultural content. Therefore, the present article seeks to explain how and why travel writers and European tourists look at the social and cultural status of Khorasan in the Qajar era. Using librarianship method, this article reviews and criticizes the opinions of these travelers about the reflection of the social and cultural situation of the Khorasan community in the Qajar era by referring to European travelogues and descriptive-analytical methods. The results of this research show that in a general outcome, features such as superficiality, Europeanism, colonial and humiliation, dominated by the majority of Western travel journalists, have led, in some cases, to the social and cultural situation of Khorasan by travelers The west is reversed and away from reality. Also, they sometimes ignored the multiple functions of social and cultural conditions in Khorasan and magnified their weaknesses.

Keywords: Travelogue, Folklore, Community, Khorasan.

 ­­ 1

 

---

[1] . Bauee

[2]  . Longee

---