جایگاه نقد تخیل در زیبایی‌شناسی شعر ابنخفاجه و هلالی جغتایی با تکیه بر نظریة گاستون باشلار
الموضوعات :فرهاد نادری 1 , محمدعلی مؤذنی 2
1 - دانشجوی دوره دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، گروه زبان و ادبیات فارسی، کرج، ایران. (نویسنده مسؤول)
2 - استاد دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج، گروه زبان و ادبیات فارسی، کرج، ایران.
الکلمات المفتاحية: شعر عربی, شعر فارسی, Badriddin Hilali, نقد تخیل, وصف شعری, شعر هلالی جغتایی, شعر ابنخفاجه, cash imagination, of Gaston Bachelard, poetic image, Ibn Khfajh,
ملخص المقالة :
نقد تخیل، مابین نقد موضوعی و نقد ساختاری قرار داشته و سعی دارد با تمرکز بر نیروی تخیل، از موضعی روانکاوانه به مطالعة نظام‌مند تصاویر شعری بپردازد و بر اساس تداوم حضور یک یا چند عنصر از عناصر اربعه در خیال‌پردازی‌های شاعرانه، میزان خلاقیت و اصالت تصویرسازی شاعران را مشخص کند. بدون شک، روش نقد تخیل، از راه پیوند شعر با مباحث روان شناسی و بخش ناخودآگاه ذهن، راه را برای تفسیر چندمعنایی شعر بیشتر باز می‌کند و شعر را از حصار بررسی‌های کلیشه‌ای رها می‌سازد. محور اصلی مقالة حاضر، نقد و بررسی اشعار وصفی ابن خفاجه شاعر اندلس و هلالی جغتایی شاعر قرن دهم است که بر پایة الهام از دو عنصر آب و آتش سروده شده‌اند و به این سؤالات پاسخ می دهد که ابن خفاجه و هلالی در خلق تصاویر شعری خود، تا چه میزان بر اساس دو عنصر آب و آتش خیال‌پردازی کرده‌اند؟ و نیز تخیل خلاق در خوانش مشترک شعر این دو شاعر، تا چه میزان فعال عمل نموده است؟ در پایان مشخص شد که شعر هلالی با توجه به سبک غزلی آن، متأثر از آتش است و بیشتر سوز و گدازهای درونی و نیز ناامیدی و ترس از تنهایی خود را در قالب تصاویری از آتش خلق کرده است؛ در حالی که شعر ابن خفاجه، با تو جه به علاقة وی به طبیعت سرسبز آندلس، برگرفته از حرکت و پویایی عنصر آب است و به نوعی نیروی زایش آب را مورد توجه قرار داده است.
منابع و مآخذ
1ـ ابنخفاجه، ابواسحاق إبراهیم. دیوان ابنخفاجه.، حقّقه: عبدالله سنده، ط1، بیروت: دار المعرفه، 2006م.
2ـ إبن خلکان، شمسالدین. وفیات الأعیان. تحقیق: محمد محییالدین، ج2، قاهره: مکتبه النهضه العربیه، 1948م.
3ـ اسکندری، تیمور. توصیف طبیعت در دیوان ابنخفاجه. استاد راهنما: محمود ابراهیمی، دانشگاه کردستان، 1385.
4ـ ایرانمنش و دیگران، «معرفی بدرالدین هلالی جتایی استرآبادی و غزل او بر اساس نسخة خطی غزلیات وی»، فصلنامة تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال هشتم، ش2، 100 ـ 83، 1394.
5ـ بابایی دم طسوج، علی. زیبایی‌شناسی وصف در دیوان ابنخفاجه. استاد راهنما: محمود آبدانان مهدی‌زاده، دانشکده الهیات و معارف دانشگاه اهواز، 1387.
6ـ باشلار، غاستون. النار فی التحلیل النفسی. ترجمة: نهاد خیاطه، بیروت: دارالأندلس، الطبعة الأولی، 1984.
7ـ باشلار، گاستون، «پدیدارشناسی شعر»، ترجمه: علی مرتضویان. ارغنون، 1377، ش14، 146ـ129، 1377.
8ـ ـــــــــــــ. لهب شمعه، المترجم: میعبدالکریم محمود. اردن: أزمنة للنشر والتوزیع، الطبعة الأولی، 2005.
9ـ ـــــــــــــ. الماء والأحلام دراسه عن الخیال والماده. ترجمة: علی نجیب ابراهیم. تقدیم: أدونیس، بیروت: المنظمة العربیه للترجمه، الطبعه الأولی، 2007.
10ـ بهرامی، منصور. بدیع در دیوان هلالی جغتایی. استاد راهنما: تورج عقدایی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زنجان، 1392.
11ـ پورشهرام، سوسن، «پژوهشی بر عنصر آب در روش نقد ادبی گاستون باشلار (با نگرشی بر شعر کسایی مروزی)»، ادبیات تطبیقی، سال سوم، ش10، صص: 116 ـ 101، 1388.
12ـ ـــــــــــــ. ، «تخیل کهن‌الگوی آتش در داستان سیاوش از منظر گاستون باشلار»، فصلنامة تخصصی مطالعات داستانی، سال اول، ش4، 46 ـ 35، 1392.
13ـ تحویلداری، نگین، «عناصر طبیعت و عالم تخیل در شعر سپهری. مقالات اولین هم‌اندیشی هنر و عناصر طبیعت (آب، باد، خاک، آتش)»، به کوشش اسماعیل آریانی، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر، 1384.
14ـ ـــــــــــــ. ، «نقد دنیای خیال و نقد مضمونی از گاستون باشلار تا ژان‌پیر ریتشارد»، پژوهشنامة فرهنگستان هنر، ش 8، 69 ـ 54، 1378.
15ـ الزیات، احمدحسن. تاریخ الأدب العربی (للمدارس الثانویه و العلیا). بیروت: دارالمعرفه، 1416ه ق.
16ـ شامیانساروکلائی، اکبر و حمیرا علیزاده، «طبیعت و تخیل خلاق در شعر سپهری و سینمای کیارستمی»، پژوهش‌های ادبیات تطبیقی، دورة2، ش2، صص: 104ـ79، 1393.
17ـ شوالیه، ژان و آلن گربران. فرهنگ نمادها. ج2، ترجمه: سودابه فضایلی، تهران: جیحون، 1379.
18ـ ضیف، شوقی. الفن و مذاهبه فی الشعر العربی. قاهره: دارالمعارف، 1119م.
19ـ طاهرینیا، علیباقر، «بررسی تصویر طبیعت در شعر منوچهری دامغانی و ابنخفاجه اندلسی»، مجلة الجمعیه العلمیه الإیرانیه للغه العربیه و آدابها، العدد 2، صص: 157 ـ 143، 1384.
20ـ طباطباییعقدا، آمنه. نقد و تحلیل غزلهای هلالی جغتایی. استاد راهنما: علی اصغر پهلوان حسینی، دانشگاه یزد، 1391.
21ـ ظفری، پژمان. نقد و بررسی وصف طبیعت در دیوان ابنخفاجه اندلسی. استاد راهنما: وحید سبزیان پور، دانشگاه رازی، 1387.
22ـ غنیمیهلال، محمد. ادبیات تطبیقی. ترجمة سید مرتضی آیتالله شیرازی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1373.
23ـ قائمیاصل، حسین. وصف طبیعت در شعر إبن رومی و ابنخفاجه اندلسی. استاد راهنما: نصر الله شاملی، دانشگاه اصفهان، 1386.
24ـ کشکولی، داریوش. بررسی صور خیال در اشعار هلالی جغتایی. استاد راهنما: مهدی کدخدای طراحی، دانشگاه چمران، 1387.
25ـ نامورمطلق، بهمن. باشلار، بنیانگذار نقد تخیلی. پژوهشنامة فرهنگستان هنر، ش3، صص: 75 ـ 72، 1386.
26ـ ولک، رنه و آستین وارن. نظریة ادبیات. ترجمه ضیا موحد و پرویز مهاجر. تهران: علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1373.
27ـ هلالیجغتایی، بدرالدین. دیوان اشعار. تصحیح و مقدمة سعید نفیسی، تهران، 1375.
_||_