بررسی آیات کتیبه در محراب های دورة ایلخانی، براساس نظریة تحلیل گفتمان میشل فوکو

الموضوعات :

سید محمود حسینی ده میری ¹ (دکتری پژوهش هنر، مدرس دانشگاه فرهنگیان اصفهان، پردیس شهید‌باهنر، اصفهان، ایران)
ابوالفضل داوودی رکن آبادی ² (استاد، گروه طراحی پارچه و لباس واحد یزد، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران )
شاپور بهیان ³ (دانشیار، هیات علمی دانشکدة جامعه شناسی، واحد مبارکه، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران)
سید رحمان مرتضوی باباحیدری ⁴ (استادیار، دانشکده هنر و معماری، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران مرکز تحقیقات گردشگری، معماری و شهرسازی، واحد اصفهان(خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران)

تاريخ الإرسال : 12 الأحد , جمادى الأولى, 1445 تاريخ التأكيد : 09 السبت , ذو الحجة, 1445 تاريخ الإصدار : 29 الأحد , محرم, 1446

الکلمات المفتاحية: ایلخانی, گفتمان, محراب, میشل فوکو,

ملخص المقالة :

در دورۀ ایلخانی و پس از مسلمان شدن غازان­خان، ساخت‌وساز مساجد و توجه به تزئینات آن، اهمیت بسیاری یافت و در کنار سایر تلاشهای سیاسی جهت مشروعیت‌بخشی مغولان، مورد توجه قرار‌گرفت. ایجاد مشروعیت و محبوبیت در بین مردم، همیشه به‌وسیله شمشیر و قدرت نظامی، اتفاق نمی­افتد و می­تواند با سازوکارهای ایدئولوژیک، رقم بخورد. فوکو معتقد است که قدرت، در شبکه­ای از روابط درهم پیچیده، نفوذ دارد و ساختار جامعه را تعیین و آن را مشروع می­سازد. وی معتقد است که هرجا قدرت هست، مقاومت نیز وجود دارد. در دورۀ ایلخانی هویت ایرانی در تقابل با هویت مغولی و غیر‌ایرانی قرارگرفت و مذهب اسلام به‌عنوان منبع اصلی مشروعیت‌بخشیِ هویت مغولان، اهمیت یافت و در ادامه ساخت مساجد و توجه به محرابهای خاص با آیات مشخص، در دستور کار حکومت، هنرمندان و بانیان قرار ­­گرفت. هدف این پژوهش،  بررسی گفتمان قدرت در دورۀ ایلخانی و آشکارنمودن انگیزه­های حکمرانان ایلخان از ساخت محراب­های خاص با آیات مشخص است. اين پژوهش در جستجوي يافتن پاسخ به اين سوال است که: چگونه انگیزه­های قدرت در بین حکمرانان ایلخان، به ایجاد محراب‌های خاص با آیات مشخص، کمک نموده‌است؟ روش تحقیق در پژوهش حاضر توصيفي-تحليلي و با رویکرد کیفی بر‌اساس تحلیل گفتمان فوکو، به بررسی آیات کتیبه­ در محراب‌های دورۀ ايلخاني می­پردازد. نتایج نشان می­دهد که درساخت محراب‌های ایلخانی، آیات خاص با معانی و مضامین سیاسی، مورد علاقۀ ایلخانان نقش بسته‌است و ایلخانان از ساخت این محراب‌ها، مقاصد سیاسی خاص و انگیزه‌هایی، همچون مشروعیت‌طلبی حکومت را دنبال می­کردند.

المصادر:

قرآن کریم
آبیار، منصور (1384). بررسی کتیبه‌های محراب‌های سنگی در موزه ملی ایران، مجلۀ اثر، شماره 38، صفحات: 213-235.
ادگار،اندرو، وپیترسچ، ویک (1387). مفاهیم بنیادی نظریۀ فرهنگی، ترجمۀ مهران مهاجر، محمد‌نبوی، تهران، نشر آگاه.
اشپولر، برتولد (1380). تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران: انتشارات علمی‌فرهنگی.
اقبال‌آشتیانی، عباس (1388). تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: انتشارات امیرکبیر.
بختیاری‌فرد، حمیدرضا (1395). گفتمان ایران شهری در هنر دورۀ ایلخانی، پایان نامه دکتری پژوهش هنر: دانشگاه هنر اصفهان.
برنتس، هانس (1397). مبانی نظری ادبی، چاپ پنجم، تهران: نشر ماهی.
تیلور، استفنی (1399). تحلیل گفتمان چیست، چاپ دوم، ترجمۀ عرفان‌رجبی، پدرام منیعی، تهران: نشر نویسۀ پارسی.
تقوی‌نژاد، بهاره (1398). «مطالعه تطبیقی تزئینات هندسی محراب‌های گچ بری دورۀ سلجوقی با محراب‌های گچ‌بری دورۀ ایلخانی در ایران». نشریۀ مرمت و معماری ایران ( مرمت آثار و بافت¬های تاریخی فرهنگی)، دورۀ 9، شماره 20، صفحات: 21-40.
ثقفی، مراد، هنیدس، باری (1390). گفتارهای قدرت از هابز تا فوکو، مترجم، مصطفی‌یوسفی، تهران: نشر پردیس‌دانش.
حسینی، سیدمحمود، داوودی، ابوالفضل، بهیان، شاپور، مرتضوی، سید‌رحمان(1401). «بررسی حضور حکمرانان مغول به هیئت اسکندر در شاهنامۀ بزرگ ایلخانی» نشریۀ بنیان‌های حکمی فلسفی هنر ایرانی ، سال اول / شماره اول / پاییز / صفحات 60-75.doi: 10.30486/pia.2022.1967811.1008
رز، ژیلیان( 1398). تحلیل تصویر، ترجمۀ سید‌جمال¬الدین اکبرزاده، تهران: انتشارات فرهنگ و هنر و ارتباط.
سودآور، ابوالعلاء (1380). هنر دربارهاي ايران، ترجمۀ ناهيد محمد‌شميراني، چاپ اول، تهران: انتشارات كارنگ.
شکرپور، شهریار و طاووسی، محمود و قوچانی، عبدالله (1393). «بازتاب رهیافت¬های فرهنگی و اجتماعی عصر ایلخانان بر کاشیهای زرین فام تخت‌سلیمان» نشریه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی. دورۀ 6، ش. 11: 53 تا 66. doi: 10.30480/vaa.2013.246
شکفته، عاطفه (1394). مضمون کتیبه¬های قرآنی در محراب¬های گچی عصر ایلخانیان، فصلنامه پژوهش¬های معماری اسلامی، دورۀ 3 شمارۀ 3، پیاپی 8، صفحات:104-120 .
عکاشه، ثروت (1380). هنر اسلامی، ترجمۀ سید‌غلامرضا‌تهامی، تهران: انتشارات حوزه هنری.
عقیلی، سید‌وحید، لطفی‌حقیقت، امیر(1389). «کاربرد روش تحلیل گفتمان در علوم رفتاری» نشریۀ دانشنامۀ واحد علوم و تحقیقات. دورۀ 2، ش.4 : 169تا 194.
فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ فاطمه‌شایسته‌پیران و ... تهران: مرکز مطالعات و تحقیق رسانه¬ها.
قربان‌زاده، محمدرضا و همکاران (1386). محراب‌نامه، تهران: مرکز مطالعات ایلخان‌شناسی.
کونل، ارنست (1394). تاریخ هنر ایران، هنر اسلامی، ترجمۀ یعقوب‌آژند، چاپ چهارم، تهران: انتشارات مولی.
گرابر، اولگ (1379). شکل¬گیری هنر اسلامی، ترجمۀ مهرداد وحدتی‌دانشمند، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
لین، جورج (1389). ایران در اوایل عهد ایلخانان (رنسانس ایرانی)، ترجمۀ سید‌ابوالفضل‌رضوی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
مددپور محمد (1383). آشنایی با آرای متفکران در باب هنر، تهران: انتشارات سورۀ مهر.
مورگان، دیوید (1371). مغولها، مترجم عباس‌مخبر، تهران: مرکز.
ناظری، افسانه، بختیاری‌فرد، حمیدرضا (1395). «مسئله هویت در عهد ایلخانی مطابق با الگوی کاستلز(مطالعه موردی تحلیل گفتمان خواجه نصیرالدین‌طوسی) » پژوهشهای علوم تاریخی. دورۀ 8، ش.یک: 115-134. doi:/10.22059/jhss.2017.60652
ووداک، راث، میر، مایکل (1398). روش¬های تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمۀ رحیم ایلغمی، تهران: پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی.
ویلبر، دونالد (1365). معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان، ترجمۀ عبدالله‌فریار، تهران: انتشارات علمی‌وفرهنگی.
هیلن براند، رابرت (1379). معماری اسلامی، فرم، عملکرد و معنی، ترجمۀ ایرج اعتصام، تهران: انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.